ئارام ئەحمەد محەمەد
لەدوای شەڕی دووەمی جیهانەوە پڕۆسەی جینۆساید دژ بەگەلی کوردستان، یەکێکە لەگەورەترین ئەو تاوانانەی کە دژی نەتەوەی کورد، هەروەها دژی مرۆڤایەتی ئەنجامدراوە. ئەم پڕۆسەی جینۆسایدەش کە چەندین شێوازی جیاوازی قڕکردن وکۆمەڵکوژی و دەرکردن و کیمیاباران و ڕاگواستن و بێ سەروشوێنکردنی لە خۆی گرتووەو، لەپڕۆسەی بەدناوی ئەنفالدا گەیشتۆتە ئەو ئاستەی هەموو ڕەفتارێکی دڕندانە و فاشیانە دژ بە گەلی کوردستان و دژ بە مرۆڤایەتی ئەنجامبدرێت و لە ناو تاوانیکی گەورەدا، چەندین جۆری تاوانی دیکەی تاقی کراوەتەوه، کە هەندێکیان دەرکەوتوون و ئەوانی دیکەش پێویستە ئاشکرابکرێن.
بەپێی پەیماننامەی کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان کە لە ساڵی 1948 دەرچووە و تیایدا هاتووە، پێناسەی جینۆساید بریتییە لە مە‌بە‌ستی لەناوبردنی، گشت یان بە‌شێکی، نەتەوەیەک یان ئایینێک یان ڕەگەزێک، بۆ ئەمەش چەند پێوەرێک دانراوە وەک کۆمەڵکوژی، خستنەوەی ئازاری گیانی یان جەستەیی قورس، ، لە ژینگەیەکی خراپی وادابنرێن کە تیایدا بمرن یان تووشی نەخۆشیی قورس یان کەم ئەندامیی ببن، یان تووشی نەزۆکی و وەستانی زاوزێ بکرێن، یان منداڵەکانیان بە زۆرداری بگوازرێنەوە بۆ ناو خەڵکێکی دیکە. بەو پێیە، ڕێوشوێنی دیکەش هەیە کە ڕژێمە فاشییەکانی هاوشێوەی بەعس دەیگرنە بەر بۆ نەمان یان سڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەیەک، وەک دوورخستنەوەی ئەندامانی بەکۆمەڵی نەتەوەیەکە بۆ ناو ژینگەیەک بۆ ئەوەی ناسنامەی نەتەوەییان بسڕێتەوە، یان ڕێگەی دیکە پیادەکراوە بۆ جیاکردنەوەی ڕەگەزی نێر و مێ لە یەکتری بۆ ئەوەی زاوزێ نەمێنێ نموونەش لەمبارەوە زیندانەکانی نوگرەسەلمانە تا تۆپزاوە کە ئەم ڕەفتارە دژە مرڤایەتییەی لێ پیادەکراوە، یان بەکارهێنانی چەکی ژەهراوییە وەک کیمابارانکردنی کوردستان بۆ ئەوەی کۆمەڵکوژیی نەتەوەیەک بکەن و ئەوانەشی کە لەو کۆمەڵکوژییە دەردەچن، کەمئەندام بن یان دووچاری نەزۆکی بن. ڕەفتارێکی دیکەی نامۆی جینۆساید، ئەو ڕەفتارە دڕندانەیەی ڕژێمی پێشووی بەعسە کە دژ بە ژنان و کچانی هەرزەکاری کورد ئەنجامیداوە، ئەم تاوانە زۆر لایەنی یاسایی و کۆمەڵایەتی لەخۆی دەگرێت، دەیسەلمێنێت کە پڕۆسەی بە جینۆسایدکردنی دژ بە گەلی کوردستان، پڕۆسەیەکی سیستماتیکی بەرنامە بۆداڕێژراو بووە بۆ ئەوەی ناسنامەی نەتەوەی کورد و گەلی کوردستان بسڕێتەوە.
بۆیە لەم چوارچێوەیەدا چەند بگەڕێینەوە بۆ ناو ئەومێژووە پڕ لەناسۆرە، تاوانی دڕندانە و قێزەون دژ بە مرۆڤایەتی دەبینینەوە، چەند گۆڕی بەکۆمەڵ هەڵدەدەینەوە، هێندەی دیکە مەمکەشووشەی منداڵان و جلوبەرگی ئەو دایک و خوشکانە دەدۆزینەوە کە خۆیان و منداڵەکانیان لەگەڵ براو هاوسەر و کەسەکانیان زیندە بەچاڵ کراون. کە دەگەڕێینەوە بۆ زامەکانی کیمیاباران، بێجگە لەوەی بە هەزاران قوربانی لە گۆڕستانەکان نێژراون، لەهەمانکاتدا بەدەیان و سەدان بەرکەوتووی ئەو چەکە ژەهراوییە دەبینینەوە کە دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە 25 ساڵ بەسەر ئەو تاوانە گەورەیە، هێشتا کاریگەریی ئەو چەکە ژەهراوییە لەسەر جەستەیان ماوەو ژیانی لێ تاڵکردوون و کەمئەندامی کردوون، ئەمە جگە لەوەی کەسانیکی دووچاری نەزۆکی و چەرمەسەری کردووە.
هەڵدانەوەی ئەم مێژووە بۆ هەرتاکێکی کوردستان، دووبارە کولانەوەی ئەو زامەیە کە زۆر زەحمەتە ساڕێژ بێت. هەڵدانەوەی ئەم مێژووە، خوێندنەوەی ئەو تاوانە نامرۆڤانەیە، سنووری هەموو ئەو ڕەفتارە نامرۆڤانانەی بەزاندووە کە زانستی سیاسەت و پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان بۆ پێناسەی جینۆساید دیاری کردوون. ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو تاوانی جینۆسایدەی دژ بەگەلی ئێمە ئەنجامدراوە لە زۆر لایەنەوە سنووری ڕەفتاری ئەو فاشیانەی تێپەڕاندووە کە جینۆسایدیان دژ بەگەلانی دیکە لە سەدەی بیستەمدا ئەنجامداوە.
لەم چوارچێوەیەدا و لەکاتێکدا یادی 30 ساڵەی ئەنفالکردنی 8000 بارزانی بێ تاوان دەکەینەوە، لەهەمان کاتدا وەک هەموو لایەک دەیزانین، دووبارە دەنگ و باسی گەرمی ئەو 18 کچە کوردەیە کە لە پڕۆسەکانی ئەنفالدا، بە پێی نووسراوێکی مدیریەتی موخابەراتی کەرکووک لە ساڵی 1989دا، حکومەتی بەعس ڕەوانەی یانەکانی شەوانەی میسری کردوون. نووسراوەکە کاتی خۆی دراوە بە دادگای باڵای تاوانەکانی ئێراق و، لەلایەن چەندین لایەن و خەڵکانی دڵسۆز کار بۆ بەدواداچونی کراوە لە میسر و شوێنانی دیکە، بەڵام هەر بە ئەنجامێکی یەکلاکەرەوە ماوەتەوە. جگە لەوە باسوخواسی ناردنی کچانی کورد بۆ وڵاتانی تریش لە ئارادایە یان لە ناو ئێراقیشدا بە شێوە‌ی جیاجیا ڕەفتاریان لەگەڵدا کراوه. دووبارە باسکردنەوەی ئەم پرسانه، بۆتە مایەی نیگەرانییەکی زۆری کەسوکاری ئەو ئەنفالکراوانە و گەلەکەشمان، بۆیە حکومەتی هەرێمی کوردستان زۆر بە پێویستی دەزانێت بە دواداچونی تەواوی بۆ بکات بۆ گەیشتن بە ڕاستی تا دڵی کەسوکاریان ئاسوودە بێت و یەک لاببنەوە و چیتر بە دڵەڕاوکێوە نەژین. هەروەها بۆ دەرخستنی زیاتری لایەنەکانی ئەو تاوانانە و کارکردن لەسەر پێویستی و مافە یاسایی و ماددیەکانیان بۆ کەسوکاری ئەو ئەنفالکراونه.
ئەم پرسە لەمانگی ڕەمەزانی ڕابردوو، پاش ئەوەی زنجیرە درامای (نیران صدیقة) ی میسری پێشکەشکراو تیایدا باس لە ڕووداوێکی لەم شێوەیە دەکات، دیسانەوە برینەکەی کولاندنەوە و پرسەکەی گەورەتر کردەوە. بێگومان پرسێکی گەورەی لەم جۆرە و تاوانێکی گەورەی دژە مرۆڤایەتی بەم ئاستە، پێویستی بە ساخکردنەوە هەیە، بە تایبەتیش بۆ کەسوکاری ئەو کچانەی کە هەموو ڕۆژێک ئازارەکانیان دووبارە نوێ دەبێتەوە، هەروەها ئەم مەسەلەیە پرسێکی گەورەی نیشتمانییە سەبارەت بەو جینۆسایدەی دژی گەلەکەمان ئەنجامدراوە، بۆیە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەم مەسەلەیە زۆر بەگرنگ دەزانێت و بەدواداچوونی جددی لەسەر دەکات. ئێمە سەرەتا وەک وەزارەتی کاروباری شەهیدان و ئەنفالکروان بە یاوەری کەسوکاری ئەو کچانە سەردانی کونسوڵخانەی میسرمان لە هەولێر کردو بە بە فەڕمی و یاداشت داوامان لێکردن بۆ ئەوەی هاریکاریمان بکەن بۆ ئەوەی ئەم پرسە ساخبکەینەوە، بەڵام هەوڵەکان گەورەتر و زیاتر بوون دوای ئەوەی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی حکومەت خۆی زۆر بەجدی و بەشەخسی هاتە ناو ئەم پرسە و، بڕیاری دا کە لیژنەیەکی باڵا پێکبێت و هەموو پشتیوانییەکی دەربڕی بۆ ئەوەی ئەو لیژنەیە بەدواداچوونی جددی بکات و بگاتە ئاکامێکی ڕاست.
بۆ ئەم مەبەستەش ئەم لیژنە باڵایە لەسەر چەندین ئاست بەدواداچوون بۆ ئەم پرسە دەکات و سەرۆکی ئەم لیژنەیە کە بەڕێز مەلا یاسینە و خۆی شارەزایە و لەمیسرەو و پێشتریش بە پەرۆشییەوە بەدواداچوونی بۆ ئەم پرسە کردووە، هەروەها بەڕێوەبەرێکی گشتی و یاساناسێک لەوەزارەتی کاروباری شەهیدان و نوێنەرانی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و نوێنەری کەسوکاری کچە ئەنفالکراوەکانیش ئەندامانی ئەم لیژنەیەن. بۆ سەرکەوتنی کارەکانی ئەم لیژنەیەش بەڕێز نێچیرڤان بارزانی بڕیاری تەرخانکردنی هەموو ئیمکانیەت و پشتیوانیەکی داوە و تا ئەم مەسەلەیە بەتەواوەتی یەکلایی بکریتەوە.
ئەوەی لە کۆتایی ئەم دێرانە گرنگە ئاماژەی پێبکەم، ئەوەیە کە پرسی جینۆساید ڕەفتارێکی دڕندانەیە پێش ئەوەی دژی نەتەوەیەک ئەنجامدرابێت، دژی سەرجەم مرۆڤایەتی ئەنجامدراوە و تێکڕای کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەرپرسیارە کە لەسەری بێتە دەنگ و تاوانبارانی ڕاستەقینە دەستنیشانبکرێن و چارەنووسی قوربانییەکان ئاشکرا بکرێن و مافەکانیان دابین بکرێت.
لەم پرسەشدا، کە ئەلقەیەکی دیکەی تاوانە بەدناوەکانی ئەنفالە، ئێمە وەک حکومەتی هەرێمی کوردستان بەگشتی و وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالکراوان بەتایبەتی، لەزامی قووڵی کەسوکاری ئەنفالکراوەکان تێدەگەین و دەزانین کەسوکاری ئەنفالکراوەکان ماوەی زیاتر لە 25 ساڵە چاوەڕێی ئەوەن کە چارەنووسی کەسوکارەکانیان بزانن، جا ئەو چارەنووسە هەرچییەک بێت، بۆیە بۆ کەسوکاری ئەم کچانەش کە ماوەیەکی زۆرە بێسەروشوێن و بێ هەواڵن، زۆر گرنگە کەسوکاریان لە چارەنووسیان دڵنیا بن و بزانن چارەنووسی کچە ئەنفالکراوەکانیان چییە، بۆیە ئێمە هەموو ڕێگەیەکی پێویست دەگرینە بەر بۆ ئەوەی چارەنووسیان ئاشکرا بکەین و ئەم پرسە بەتەواوەتی یەکلایی بکرێتەوە، تا تاوانێکی دیکەی جینۆساید دژ بە گەلی کوردستان ئاشکرا بێت و کار لەسەر ئەنجامە سیاسی و یاسایی و ماددی و کۆمەڵایەتییەکانی بکرێت و دەروونی کەسوکاری قوربانیان ئاسوودە بکرێت.[1]