بابەت: وتاری
نووسین: #وەلید محەمەد سلێمان یوسف#
$ئەنفال چییە؟$
ئەنفال ئەو تاوانە بوو کە لەلایەن ڕژێمی بەعسی ئێراقەوە ئەنجامدرا بۆ کۆمەلکوژیی و سڕینەوەی گەلی کوردستان.
$کەی بریاری ئەنفال درا؟$
شاڵاوی ئەنفال لەمانگی شوباتی ساڵی 1988، دەستی پێ کردو لە 6ی مانگی ئەیلولی هەمان ساڵ کۆتایی هات.
$قۆناغەکانی ئەنفال چەندبوون؟ چ شوێنێکی کوردستانی گرتەوە؟$
شاڵاوی ئەنفال لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە پێشتر بەرنامە ڕێژی بۆ کرابوو، پێشوەخت سەردانی ئەو ناوچانەی کردبوو لەپێناو کۆکردنەوەی زانیاری و ڕێگە خۆشکردن و دانانی نەخشەیەک بۆ ئەنفالی گەلی کوردستان بەم جورە:
$قۆناغی یەکەم:$
ئەنفالی دۆڵی جافایەتی دوای ئەوەی حکومەتی ئێراق لە17ی تشرینی یەکەمی1987 سەرژمێری دانیشتووانی ئێراقی ئەنجامدا لەپاش چوارمانگ یەکەم قۆناغی ئەنفال لە کوردستان لەشەوی #23-02-1988# دا لەدۆڵی جافایەتی دەستی پێ کرد کە ئەم شوێنانەی گرتەوە (#دوکان# ، #بنگرد# ، #چوارتا# ، #قەڵاچوالان# ، #سەرچنار# ، #سوورداش# ، #زێی بچوک# ، #ئەزمەڕ# ، #سوسێ# ، #ماوەت# ، #سەرگەڵوو# و#بەرگەڵوو# ) ، لە #18-03-1988# کۆتایی بەم قۆناغەی ئەنفال هات.
$قۆناغی دووەم:$
ئەنفالی قەرەداغ لە #22-04-1988# تاوەکونیسانی 1988ی خایاند ئەم شوێنانەی گرتەوە (چیای #گڵەزەرد# ، #بازیان# ، #قەرەداغ# ، #دەربەندیخان# ، #زەرایەن# ، #عەربەت# ) .
$قۆناغی سێیەم:$
ئەنفالی گەرمیان لە #07-04-1988# تا #20-04- 1988# بوو. ئەم قۆناغە لە هەموو قۆناغەکانی تر کارەساتبارتر و زیانبەخشتر بوو، چونکە 70 بۆ 80 هەزار کورد لەم قۆناغەی ئەنفالدا بیسەروشوێن کران، ئەنفالی گەرمیان ئەم شوێنانەی گرتەوە (#دوزخورماتوو# ، #کفری# ، #کەلار# ، #دەربەندیخان# ، چیاکانی قەرەداغ، #تەکیە# ، #چەمچەماڵ# ، #قەرەهەنجیر# ، #قادرکەرەم# ، #سەنگاو# ، #ئاخجەلەر#) .
$قۆناغی چوارەم:$
ئەنفالی حەوزی زێی بچووکە لە #03-5-1988# تا #08-05-1988# خایاند، ناوچەیەکی فراوانی لە باکووری ئەو ڕێگا گشتییەی گرتەوە کەشاری #کەرکووک# بەشاری #سلێمانی# دەگەیەنێت، هەروەها باشووری ڕێگای نێوان #کۆیە# -دەریاچەی دوکانیشی گرتەوە، ئەم قۆناغە ئەم شوێنانەشی گرتەوە (#شوان# ، #شیخ بزێنی# ، دەشتی #کۆیە# ، #گۆپتەپە# ، #عەسکەر# ، #دێگەڵە# ، #ئاڵتون کۆپری#) .
$قۆناغەکانی ئەنفالی پێنجەم و شەشەم و حەوتەم:$
لە 15-05-1988 تا #26-08-1988# ی خایاند کە دۆڵی نێو چیاکانی#شەقڵاوە# و #ڕواندز# ی گرتەوە، کەتێدا ڕژێمی بەعس گوندەکانی (#بالیسان# ، #بالوکاوە# و #قەتێ# ی) کیمیابارانکرد ، لەم قوتاغەدا زیاتر لە52 گوندی شارەدێی #خەلیفان# و #خۆشناوەتی# و #ڕواندوز# وێرانکران، ناوچەکانی#چۆمان# شاخی قەندیل ڕانییە، #چوارقوڕنە# ، #هێزۆپ# ، شاخی#باواجی# گرتەوە.
$قۆناغی کوتایی (ئەنفالی بادینان) :$
ئەنفالی بادینان لە #25-08-1988# تا#06-09-1988# بەردەوام بوو کە بە هێرشی کیمیاییی لە سنووری باکوور و باشووری کوردستان دەستی پێ کرد، ئەم قۆناغە ناوچەکانی (#دهۆک# ، #زاخۆ# ، #کانی ماسی# ، #زێوە# ، #دێرەلوک# ، #ئەتروش# ، #زاویتە# ) ی گرتەوە.
$مەبەست لەشاڵاوی ئەنفال چی بوو؟$
1- بۆ گرتنەوەی ئەو ناوچانەی کە لەژێر کۆنتڕۆڵی گەلی کوردستان بوون و دەرکردنی هێزە کوردستانییەکان.
2- بایەخی جوگرافیای سیاسی هەرێمی کوردستان، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە داگیرکەران هەمیشە بە چاوێکی زۆرەوە سەیری بکەن و هەمووکاتێک لە سەنگەردا بن بۆ لەناو بردنی گەلی کوردستان.
3- گەلی کوردستان لەلایەن ڕژێمی ئێراقەوە وەک بەربەستێک لە بەردەم یەکێتی نەتەوەی ئێراق دەبینرا، بۆیە هەموو کات وایان دەبینی کێشەی گەلی کوردستان مەترسییە لەسەر ئاساییشی نەتەوەیی ئێراق بۆیە هەموو کات هەوڵی نەهێشتنی ئەو مەترسیەیان ددەدا.
4- سایکۆلۆژی سەرکردایەتی حکومەتی ئێراقی داگیرکەر لەبەر گەلێک هۆی سیاسی و ئابووری کۆمەڵایەتی، هەر لەسەرەتاشەوە نییەتێکی شەرخوازیان هەبوو، ئەمەش وای کرد کەماوەی دەسەڵاتەکەیان خوێناوی بێت، بەتایبەت لە هەمووجۆرە حکومێکدا خەریکی خوێن ڕشتن بوون.
$ئایا ڕژێمی بەعس بەم کۆمەڵکوژییە توانیان زەریای خەباتی گەلی کوردستان خامۆش بکەن؟$
هەمیشە داگیرکەران و دۆژمنانی گەلی کوردستان هەوڵیانداوە پیسترین تاوان دژی گەلی تێکۆشەری کوردستان ئەنجامبدەن بۆ ئەوەی خەبات و تێکۆشانیان بێدەنگ و لاواز بکەن، بەڵام هەمیشە لە زەریای خەبات و تێکۆشانی گەلی کوردستاندا خنکاون.
$ئایا ئەوانەی هاوکاری ڕژێمی بەعس بوون لە شاڵاوی ئەنفال دادگایی کران؟$
بەداخەوە زۆربەی ئەوانەی دەستیان هەبوو لە ئەنفالی گەلی کوردستان و هاوکاری ڕژێمی بەعسیان کرد نەدرانە دادگا و بە ئازادانە دەسۆڕێنەوە و هەندێکیشیان لە ئێستادا (2023) ، پلە و پوستی باڵایان هەیە و وەک شاهان دەژین.
$زیانەکانی ئەنفال چی بوون؟$
بەداخەوە ڕژێمی بەعسی فاشیزم لەم کردەوەیەدا بە دڕندەترین شێوە ڕووبەڕووی گەلی کوردستان بووە و بە یەکێک لە خراپترین هێرش بۆ سەر مرۆڤایەتی دادەنرێت. لەم شاڵاوەدا زیاتر لە 182 هەزار هاووڵاتی بێسەرو شوێن بوون و زیاتر لە 5000 گوندیش خاپورو وێرانکران. ئەوەی جێی نیگەرانیە تا ئێستا حکومەتی ئێراقی فیدڕاڵ خزمەتی کەسوکاری ئەنفالەکانی نەکردووە، قەرەبوو نەکراونەتەوە، ڕووفاتەکانیان تا ئێستا نەگەراونەتەوە و لەبیابانەکانی ناوەڕاست و خوارووی ئێراق دان، کۆمەڵکوژیی لەسەر ئاستی جیهان بە جینووساید نەناسراوە.
$بۆچی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە بەرانبەر شاڵاوی ئەنفال بێ هەڵوێست بوو؟$
بەداخێکی گرانەوە لەکاتی ئەنجامدانی شاڵاوی ئەنفال کۆمەڵگەی نێونەتەوەیی بێ هەڵوێست بوو، چونکە بەرژەوەندیان لەگەڵ ڕژێمی بەعسی فاشیزم هەبوو.
شاڵاوی ئەنفال گەورەترین تاوانی دژی مرۆڤایەتی بوو لەسەدەی ڕابردوودا، ئەم تاوانە گەورەیە لەبەرانبەر گەلێک ئەنجامدرا کە تاوانیان تەنیا ئەوەبوو، لەپێناو خاک و مافەکانی خۆیان تێدەکۆشان. شاڵاوی ئەنفال زامێکی گەورەیە هەرگیز لەیاد ناکرێت.
#14-04-2023#
[1]