$خۆنەکوتان دژی کۆرۆنا وەک بێمتمانەیی بە زانست$
#نەوزاد جەمال#
#15-04-2021#
ڕەنگە، هیچ کات و سەردەمێک وەک ئەم دووساڵەی دوایی، 'بێمتمانەیی گشتیی' بەرانبەر بە زانست و بەتایبەت زانستی پزیشکی نەبووبێت. لە سەدەی بیست و یەکەمدا، کە پێشکەوتن و دۆزینەوە و داهێنانی زانستی لە ئەوپەڕی برەوسەندندایە، جارێکی دیکە بێمتمانەیی گشتی بە زانست لە سەدە تاریکەکان نزیکمان دەکاتەوە. لە کاتێکدا، تەکنەلۆژیای زانیاری، زانین و زانیاری گەیاندە ئەودیو سنوورە داخراو و دووردەستەکانیشەوە.
سەیر وسەمەرەکە لەوەدایە، سەدەیەک کە زانست پێناسیەتی، نەزانی، خورافە و وەهم بەسەر بڕیار و بۆچوونەکاندا زاڵدەبێتەوە. ئەو هەڵا و بەدگومانییەی سەبارەت بە ڤایرۆسی کۆرۆنا و پێکوتەکەی هەیە، وادەکات گومان لە ئاستی ژیری و ئاگایی مرۆڤی سەردەمەکە بکەینەوە.
هەر لە سەروبەندی سەرهەڵدانی کۆرۆنادا، دەنگۆی ئەوەی ڤایرۆسەکە لە تاقیگەیەکی چینەوە دزەیکردووەتە دەرەوە و دەستکردە نەک سرووشتکرد، دەیان ڕاوبۆچوونی دژیەک و ناکۆکی سیاسیی جیهانی درووستکرد. یەکەم زیانیش لە 'شکۆی زانست' کەوت.
سەرەڕای پێشکەوتنە بەرچاوەی زانست، بەڕای توێژەران ئێمە لە بەردەم کۆمەڵێک پەتای مەترسیداری دیکەیشداین. یەکێک لەوانە دیاردەی پەتای زانیاری - زانیاریی نادرووستە (infodemic) ، بە چوونەنێو سەردەمی کۆمەڵگەی پاش حەقیقەت - ڕاستییەکان دیارنامێنن و ناڕاستییەکان جێگەی دەگرنەوە.
لێرەوە، خەڵکانێک هێشتا نەک هەر پێکوتەی کۆرۆنا وەرناگرن، بەڵکوو لە بنەڕەتەوە گومانیان لەڕاستیی ڤایرۆسەکە هەیە. کەمبوونەوە و کزبوونی متمانە بەزانست لە سەردەمی داهێنانە مەزنە زانستییەکان، لەسەر ئاستی جیهان ژێدەری کۆمەڵە فاکتەرێکی سیاسی، ئابووری و کولتووری و زانستییە.
لەبەرئەوە، نەبوونی متمانە بە زانست دیاردەیەکە پتر لە وەڵامێک هەڵدەگرێت. بەشێکی بۆ تێنەگەیشتن لە سرووشتی پەرەسەندن و پێشکەوتنی 'زانست' دەگەڕێتەوە. دیارە، زانست هەوڵێکە بۆ باشترکردنی ژیان و ئەنجامدانی زیندەچالاکییەکان بە ڕێگەیەکی درووستتر و شیاوتر، بەڵام، بەواتای ئەوەش نییە کە زانست ناکەوێتە هەڵەوە یان داهێنراوەکانی بە ڕەهایی بێخەوشن.
بەشەکەی دیکەش بۆ بەکارهێنانی دۆزینەوە و توێژینەوە زانستییەکان بە ئامانجی سیاسی یان بازرگانی دەگەڕێتەوە. هەروەها، خودی زانا و توێژەرەکانیش لەو جێگەیەی وەڵامی کۆتا و یەکلاکەرەوەیان نییە، بەڕاشکاوی ناڵێن 'هێشتا هۆکارەکە نازانین'. لەکاتێکدا، خاڵێکی پرشنگداری فەلسەفەی سۆکرات چەند هەزار ساڵێک لەمەوبەر گوتەیەک بوو:دەزانم کە نازانم. گوتنی 'نازانم' هێندەی بەڵگەیە لەسەر زانایی و درککردن بە سنووری زانین، ئەوەندە نازانستیبوون ناگەیێنێت.
دیوێکی دیکەی بێمتمانەییەکە ئەوەیە پێشکەوتنی زانستی و داهێنانەکانی وەک باوەڕێکی ئەفسانەیی لێهاتووە. بە جۆرێک مرۆڤ کوێرانە خۆی ڕادەستی توێژینەوە و دۆزینەوەکانی بکات، بێئەوەی پرسیار و بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانەی لەبارەوە هەبێت. لەمەوە، زانست باوەڕی وەک دۆگما-باوەڕێکی چەقبەستوو-ی لێهات.
بۆیە، هەر هەڵەیەکی بچووک و گەورەی زانستی وایکرد ئەو باوەڕە کوێرانەیە بە زانست سەر لەبەر هاڕەبکات. چونکە، لەو دیدوبۆچوونە پەڕگیرەدا بەبێخەوشی زانست، سنووری نێوان باوەڕ و ڕاستی بابەتی سەلمێنراو تێکەڵبوو. هەر چییەک بەناوی زانستەوە گوترا، وەک ڕاستییەکی حاشاهەڵنەگر هەژمارکرا. لەمەشەوە، جیاوازی لەنێوان زانست و باوەڕ و ئایین و خورافە و ئەفسانەدا نەما.
هۆکارێکی دیکەش، بڵاوبوونەوەی هەواڵی ناتەواو و نەسەلمێنراو و زانیاریی کەموکوورتە لە تۆڕەکاندا. ئەوەندەی زانیاریی ناتەواو ناپاساودراو لە میدیا و تۆڕەکاندا بڵاودەبنەوە، هێندە زانیاری پێویست و سەلمێنراو و پێویست ناگەن.
لەم دۆخە لێڵ و لیخنەشدا، کۆمەڵێ ئامانجی سیاسی و ئابووری بەنیازی خۆیان دەگەن. تەنانەت، گرووپە تووندڕە و تیرۆریستییەکان، دەرفەتەکە بۆ شۆردنەوەی مێشکی لاوان و ڕاکێشانیان بەرەو-بازنەی ئارامی باوەڕەکەیان- دەقۆزنەوە. باشتر دەتوانن گەنجە تەریک و بەگومانەکان، لەنادڵنیاییەوە بەرەو ئامانی ئایدۆلۆجی خۆیان کێشبکەن.
جگە لەوەش، کزبوونی متمانە بە 'سەنتەری دەسەڵات' و دەستەبژێری سیاسی و کاربەدەستان، دیوێکی دیکەی بڵاوبوونەوەی بێتمانەییە. ئاخر، لە هەرێمی کوردستان تاوەکوو ئێستاش بەرپرسێکی باڵا و کاربەدەستێک لە پێگەیەکی هەستیاردا نەمان دی لەبەرچاوی میدیاکان، خۆی بکوتێ. ئەوە هێندەیتر بەدگومانی بە ڤاکسینەکە پتر دەکات. خەڵکی دەپرسن: یان ئەوەتا باوەڕیان بە پێکوتەکە نییە یان هی تایبەتیان بەپارەی خەیاڵی بۆ هاتووە.
بێگومان، وەکچۆن زانست خزمەتی گەورەی بە مرۆڤایەتی کردووە، هەندێکجاریش زیانی بە ژینگە و ژیان و مرۆڤایەتی گەیاندووە، بەتایبەت کە لەدەرەوەی ئامانج و پەیامی زانست، داهێنراوەکانی بەکارهێنراوە.
لەمەوە، دەبێت بپرسین؛ ئایا ڕۆڵی سەنتەرەکانی توێژینەوەی زانستی زانکۆکان، پسپۆڕ و شارەزایان چییە ئەگەر هەروا بێدەنگبن؟ ئایا، بێمتمانەیی بە زانست/ بواری پزیشکی و تەندرووستی لە کوردستان، هۆکاری دەرکەوتنی دیاردەی دەست لەخۆبەردان/دەست لەخۆشۆردنی تاکەکانی کۆمەڵگەیە لەهەر ڕێنمایی و ڕێکارێکی تەندرووستی و یاساییە؟ یان ئەنجامی بێهیواییە لەژیانێکی شیاوتر، ژینگەیەکی لەبارتر و داهاتوویەکی پرشنگدارتر؟
[1]