ناونیشانی بابەت: ئایا جیهانێکی نائاساییشتر بەڕێوەیە؟
ئامادەکردن: #نیگار نادر#

سڕکردنی شارستانییەت، تێکشکاندنی پایەکانی سیستەمی تەندرووستیی جیهانی، سەرهەڵدانی تراومایەکی جیهانی، بە مەبەستی زەندەقچوون و هەترەشبردنی توانا و ورەی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی، هەڵپەساردنی جومگەکانی ئابووری، ئایین، سیاسەت، داخستنی سنوورەکان، لە خەسڵەتە سەرەکییەکانی ڤایرۆسی کۆرۆنان.
لەگەڵ ئەوەشدا کە لە مێژوودا ئەو لە یەکترگرتنەوە و گواستنەوە خێرا و نامۆیە بەزەبرترین و بە بەهێزترین داچڵەکان و شۆکی جیهانیی دەژمێردرێت، کە مرۆڤایەتی دووچاری بووە ئەزموونی دەکا، ئەمەش بە مانای گواستنەوەی خێرای ڤایرۆسەکە لە مرۆڤەوە بۆ مرۆڤ، لە ئاسیاوە بۆ ئەمەریکا.
ئاستی بەرزبوونەوەی خێرای ژمارەی تووشبوان زۆر سەرسوورهێنەرە، چونکە بەدرێژایی مێژوو، هیچ یەک لە قەیرانەکان، کارەساتە سرووشتییەکان، پەتا و جەنگە جیهانییەکان، هێندەی ڤایرۆسی کۆرۆنا ترسناک نەبووە و، هێزی ئەوەی نەبووە، تا تەواوی جیهان پێکەوە و لە یەک کاتدا سست بکا و ڕایبوەستێنیت، یا ئاوا شۆکی بکات.
هەرچەندە حاڵیحازر زۆر سەختە بتوانرێ پێناسەیەک یان لەیبڵێکی سیاسی، ئابووری، زانستی و تەکنۆلۆژی، لە باهۆزی ڤایرۆسی کۆڕۆنا بدرێ، سەبارەت بە سرووشتی پەیدابوون و دەستکردی و بڵاوبوونەوەی، بەڵام گریمانەکان زۆرن، چونکە تا ئێستاش لە هەندێک شوێنی وڵاتە جیاوازەکانی جیهان دا نیشانەکانی لە یەکتر ناچن.
بۆ نموونە هەتا ئێستاش لە هەندێک وڵات و کەمپی ئاوارەکاندا ئەو پەتایە سەریهەڵنەداوە، یان بەو شێوە کوشندەیە دەرنەکەوتووە، سەرەڕای قەرەباڵغی و نەبوونی سیستەمی تەندرووستی و پاکوخاوێنی. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو ڤایرۆسە لە هەر دەوڵەتێک، پێش کۆنترۆڵکردنی، کۆمەڵێک یاسا و ڕێسای بۆ دەرکراوە و باری لەناکاوی بۆ ڕاگەیەنراوە.
گریمانە و شرۆڤە زۆرن، هەر بیرمەند و سکۆلار و زانایەکی ئەو جیهانە بگری، جۆرێک گریمانە و لێکدانەوە و توێژینەوەی جیاوازیان هەیە، کە دوور نییە لە داهاتوویەکی نزیکدا لێی پەشیمان ببنەوە، یا ڕایەکی پێچەوانە دەربڕن، چونکە هەر گریمانەیەک وەک سرووشتی گۆڕانکاری لە ڤایرۆسەکە شیمانەو ئەنجامەکانیش دێنە گۆڕین. هەروەها لەگەڵ پەخشکردنی ملیۆنەها هەواڵی جیاواز لەسەر کۆرۆنا، شەپۆلێکی گەورە و گشتگیری زانیاری چەواشەکەر و ناڕاست و نازانستی ئاڕاستەکراو، لەگەڵ بەرزبوونەوەی ڕێژەی قوربانییەکان بەرزدەبێتەوە.
لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، تا ئێستا جیهان بەرانبەری دەستەپاچەیە و ڕوون نییە، لەمەودوا پۆست-کۆرۆنا، چ سیستەمێک بەسەر جیهاندا دەسەپێنێت؟ ئایا لێبرالیزم دەکەوێ؟ ئایا بەجیهانیبوون سست یان چڕدەبێتەوە؟ ئایا دیموکراسی دەتوێتەوە و دیکتاتۆری جێگەی دەگرێتەوە؟ ئەوانە کۆمەڵێ پرسیار و گریمانەن، کە هەمیشە ڕووبەڕوومان دەبنەوە. ڕەنگە لەمەودوا تاقیگە زانستییەکان بکەونە کێبڕکێ لە گرتنەدەستی جڵەوی سەروەری دەستەڵاتی جیهان، یان کۆمپانیا زەبەلاحەکانی وەبەرهەمهێنەری ئۆلگۆریتمی هۆشی دەستکرد، سیستەمێکی ئابووری نوێ بسەپێنن، یان کاپیتالیزمێکی ئاساییش و چاودێری چڕتر جێگیر بکرێ.
هەڵبەتە دەمێکە زاناو بیرمەند و سکۆلارانی ئەو جیهانە، پێشبینی ئەو ڕووداوانەیان کردووە، لەوانەش نووسەری کەنەدی خاتوو نوامی کلاین، لە پەڕتووکە بەناوبانگەکەیدا* (شۆککردنی باوەڕ) ، باسی لەو قەیرانانە کردووە، کە دەستەڵات درووستیان دەکات، بۆ چەسپاندنی سیستەمێکی نوێ، یان چۆن دەستەڵات چوارچێوە بە سیستەمێک وەردەگرێت، لە ئەنجامی قەیرانەکاندا .
هەروەها *پڕۆفیسۆر یاڤاڵ نوح هەراری، ئاماژە بەوەدەدات، کە چۆن مرۆڤ لە داهاتوودا لە کۆرۆنا ترسناکتر ئەزموون دەکات، هەروەها دەڵێت: سوپاکانی ئێستا، وەک سوپایەکی ئیمپڕیاڵی دەبینم، کە بەم نزیکانە، کۆلۆنیایەکی داتایی دادەمەزرێنن. پێویست ناکات، سەرباز بنێردرێتە وڵاتێک، لە کاتێکدا ئەگەر هەموو داتای وڵاتەکەت لەبەردەستدا بێت.
هەروەها لە گۆشەنیگایەکی تری زانیاری بەخشدا ، کە چەندین فیلمی سینەمایی بەناوبانگی جیهانین، کۆی ئەو پێداویستی و ئامادەکارییەی بۆ شێوازی ژیانکردن و کەرەنتین پێشبینیکراوە، کە بەهۆی هێرشی ڤایرۆسیەوە ڕوو دەدەن، بەڵام لە تایتڵ و ناوەرۆکی ناڕووندا.
ئەو بابەتانە هەموو پێشبینیکراون، بەڵام ئەوەی لە شۆکی کۆرۆنادا تا ئێستا ڕوون نییە، بریتییە لەوەی: ئایا گۆڵەکە لە سەدەی بیستوویەکەمدا بە مەبەستی چییە؟ مرۆڤایەتی بەرەو چ چارەنووس و ئاقارێک دەبات، لەوانەشە ببێتە هۆی قازانجی ترلیۆنان دۆلاری تەکنەلۆژیای زانیاریی -ئینفۆ-تێکنۆلۆجیی-، لە سیلیکۆن ڤاڵی و چین، یان سەرهەڵدانی بازرگانییەکی نوێی دڵنیایتتەندرووستی و دەرمان، یان مەترسی لێکەوتنەوەی سیستەمێکی ئاڵۆزی تەندرووستی بێت بۆ مرۆڤ! یان ڕاگەیاندنی هەسارەیەکی دیکەی ئاساییشتر بێ لەسەر زەوی بۆ ژیان؟
حاڵیحازر لەگەڵ ئەوەی، هەموو مرۆڤایەتی کەوتۆتە ناو بازنەی شۆکێکی ڕیشەیی گشتگیر ، ئەوەی ئەو ڤایرۆسەش، لە قەیران و پەتایەکانی تر جیادەکاتەوە، پێکانی خاڵی هەرە سەرەکی ئاساییشی مرۆڤە ، تا بەتیژترین و تەمومژاویترین کوورت ماوە، بیپێکی و بیکاتە مەرگەساتێکی کتوپڕ و تراژیدی، پاشان تەرمەکەشی بەنهێنی بنێژرێ!
ئەو ترسە، بە شێوەیەک کاریگەری، لەسەر باری دەروونی تاکەکان داناوە، کە تەواو سیستەمی بەرگری مرۆڤ دادەبەزێنیت، هەروەها مرۆڤ چرکە-بە-چرکە، چۆنییەتی مەرگی کوشندەهێنەری ئەو ڤایرۆسە، لە شاشەی سمارتفۆن و تیڤییەکان دەبینێت.
لەگەڵ سەرهەڵدانی ڤایرۆسەکە لە چین، هەموو کۆمپانیاکانی سۆپەر ئینفۆتەکنەلۆژی، هەماهەنگییان لەگەڵ دەوڵەتدا کرد، بە مەبەستی چارەسەرو بەرگری. لیستی ئەو کۆمپانیایەش پێکهاتبوون؛ لە ڕۆبۆتی پزیشکی لە نەخۆشخانەکاندا، درۆنە گوێزەرەوەکان، بۆ گواستنەوەی نموونەی خوێن بۆ تاقیگەکان.
کۆمپانیاکانی تیلیکۆمیونیکەیشن، لە ڕێگەی کوورتەنامە و، کۆکرنەوەی زانیاری تەندرووستی، ئەلپەی کۆدی تەندرووستییان دابەزاند و بەیاسا سەپێنرا، بەهۆی دابەزاندنی کۆدێکی سێ ڕەنگی لە ڕێگەی سمارتفۆنەکانەوە، بە مەبەستی پشکنینی پلەی گەرمی کەسەکان .
هەروەها کۆمپانیای کوانجی، کە تایبەتمەندە لە بواری درووستکردنی هۆشی دەستکرد، توانی پشکنینەکانی لەناو کڵاوێکەوە ئەنجامبدات کە لەلایەن تیمی پارێزگاریکردن و پۆلیسی دیجیتاڵیەوە لەسەر دەکرا، لەو ڕێگەیەوە دەتوانرا، پلەی گەرمی کەسانی بەرانبەر بخوێنرێتەوە، لە ماوەی چەند چرکەیەکدا، کەسە تووشبووەکان بناسرێنەوە.
کۆمپانیای سەنسی تایم، توانی لە ڕێگەی کامێرا و شاشەکانییەوە، لە وێستگەی شەمەندەفەر و شوێنە قەرەباڵغەکان، وێنەی ئەو کەسانە دەستنیشان بکات، کە ماسک و دەستکێشیان لە دەستدا نییە و ڕێنمایییە تەندرووستییەکان ڕەچاواناکەن تا سزا بدرێن. هەروەها کۆمپانیای خواریزمی زیرەکی دەستکرد، بە هەماهەنگی لەگەڵ حکوومەتدا، دەتوانێ بەهۆی تەلەفۆنە زیرەکەکانەوە دەستنیشانی شوێن و ڕێچکەهەڵگرتنی ملیۆنان کەس بکات کە هەڵگری ڤایرۆسەکەن بە مەبەستی بەرگریکردن لە تەشەنەسەندنی ڤایرۆسی کۆرۆنا.
ئەوەی جیگای سەرنجە، ئینفۆتەکنۆلۆژی، وەک ئیمپراتۆریەتێک خۆی دەناسێنیت لەگەڵ سەرهەڵدانی ڤایرۆسەکە لە چینەوە دەبینین و جڵەوی بەرگریکردنی باڵا، لە دەستی ئەودا نیشاندەدرێت و، لە چەند فۆرمی جیاوازدا دەچێتە ناو تایبەتمەندییەکانی ئاساییش و چاودێرکردنی کەسیی تاکەکانی کۆمەڵ بە یاسا و بەبێ ڕەزامەندی کەسەکان. لێرەدا دەتوانین بڵیین، ئەوەش نیشانەیەکە، لە نیشانەکانی سەرهەڵدانی، فۆرمیکی نوێ، لە پێشێلکردنی ئازادی و ئاساییشی کەسی تاکەکان.
هەموو ئاماژەکان نیشانەن بۆ ئەوەی سیستەمی ئاساییشی جیهانی دەکەوێتە نێوان ئاڵنگاری گەورە بە دەرکردنی یاسا و چرکردنەوەی چاودێری. بۆ نموونە چۆن ئیسرائیل بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو کاری بە یاسای دژە-تیرۆرکرد بۆ بەرگریکردن لە کۆرۆنا. دواتریش چەندین جۆر تەکنیکی نوێ بهێنرێتە بازاڕ بە مەبەستی پاراستنی ئاساییش و دژە-ڤایرۆس ، بەڵام سەڕەڕای ئەو گێژاوە نائاسایی و نائاساییشییەی ئەمڕۆ جیهانی تۆقاندووە، دەبێ بپرسین، زلهێزەکان بەدرێژایی پەنجا ساڵی ڕابردوو، کە تەکەنۆلۆژیا تێیدا گەیشتۆتە ترۆپک، جگە لە دەستەڵاتداری گۆی زەوی توانیویانە وێستگە گەردونییەکانیش بخەنە ژێر ڕکێفی خۆیانەوە، ئاخۆ چۆنە نەیاتوانیوە، پێشبینی هێرشێکی ڤایرۆسی کوشندە و گشتگیری لەو شێوەیە بکەن؟ یاخود چۆن سیستەمێکی بەرگری ئاساییش و ئاشکراکردنیان ئامادە نەکردووە؟
لە داهاتوودا ، پێدەچێ سوپا بایۆلۆژییە بە-ماسک-داپۆشراوەکانی کە کۆرۆنا نیشانی جیهانیدا، لەوانەیە ببنە جۆرێک لە جێگرەوەی سوپا سەربازییەکان، وێستگەی بەرگری هێرشە ئەتۆمییەکان، بکرێتە بەشێک لە وێستگەی تاقیگە بایۆلۆژییەکان، هەروەها ڕێبەدی دەکرێ، کۆی ئەو ڕۆبۆت و ئامێر و کەلووپەلە خۆپارێزییانەی، لە سەردەمی بەرگری لە کۆرۆنادا بەکارهێنران، دەکرێ دواتریش، پەلبهاوێژێنە ناو چەندین بازرگانی و پیشەسازی قازانجبەخشی تر، هاوشێوەی پیشەسازی زامنکردنی ئاساییش و، پیشەسازی دژە-تیرۆر، بودجەی گەورەی، ئەو جیهانەیان بۆ تەرخانبکرێ.
هەموو زاناو بیرمەندانی جیهان دەزانن، زۆر گۆڕانکاری گەورە بەڕێوەن، بەڵام گۆڕانکاری هەرە بنەڕەتی، کۆنترۆڵکردن و درزبردن ئاساییشی مرۆڤە، کە هاوشێوەی کاپیتالیزمێک بۆ پاراستنی ئاساییشی جیهانی دادامەزرێت، بە مەبەستی زامنکردنی ئاساییشی تەندرووستی مرۆڤ، لە ژیانی داهاتوویدا، لەوانەشە جێگۆڕکێی یاساکانی دژە-تیرۆر بێت، بە یاسای دژە-ڤایرۆس یان داڕشتنەوەیان پێکەوە، لەناو چوارچێوەیەکی نوێدا. [1]