=KTML_Bold=#Ehmedê Xanî# , Netewperwerî û Ziman=KTML_End=
Mehmet Emin Demir
Konfîçyus wiha dibêje: ‘’Dema hûn dixwazin welatekî talan bikin ewilî zimanê wan xera bikin.’’ Mixabin dagirkerên Kurdisatanê jî ji vê peyva Konfîçyus ders wergirtine û di beriya kuştin û talankirinê ewilî bi riya zimên zext li ser gelê kurd çêkirine û ewilî xwestine ku zimanê kurdan xera bikin. Xwestine ku bi riya tunekirina kurdî kurdan jî asimile bikin. Gelê kurd jî di nav her şert û mercên dinyayê û di her warê jiyanê de bi sedan salin ku li dijî pişaftina dagirkeran ji bo parastin û pêşveçûna zimanê xwe tekoşîneke hêja dane. Mirov dikare bêje ku ev tekoşîn bi Ehmedê Xanî re di medreseyên Kurdistanê de destpêkirî ye û bi bilindkirina helbestavanên wek Hacî Qadirê Koyî heta îro hatiye.
Ehmedê Xanî û Hacî Qadir Koyî du kesin hêja ne ku her du jî netewperwerên kurd bûn. Her duyan cara yekem bindestiya kurdan û mafê dewletbûnê ji bo kurdan li hember dagirkerên Kurdistanê bi awayekî eşkere anîne ziman. Her du îdeologên netewperweriya kurd Xanî û Koyî dixwestin ku kurd pênûs û şûr bi destxînin û bi vê rêyê bikaribin azad bin. Belê Xanî netewperweriya kurdî di sedsala 17. de di beriya şoreşa Fransî bi sed salî aniye ziman. Netewperweriya Kurd ji metîngeriya Ewropa jî kevintir e. Lê mixabin kurd 300 salin bi serneketin. Ji bo ku neteweyek xwe li hemper pişaftina dagirkeran biparêze pêwîst e ku di beriya her tiştî de ewilî zimanê xwe biparêze û xurt bike. Di vî warî de gava yekem Ehmedê Xanî avêtiye û li hemper serdestiya erebî ferhenga Nûbihara Biçûkan nivîsandiye û cara yekem zimanê kurdî bi saya vê ferhengê di medreseyên kurdan de ketiye nava perwerdehiyê. Herwiha Nûbihara Biçûkan ferhnega kurdan a yekemîn e.
Xanî vê ferhengê ji bo zarokên kurdan dinivîsîne da ku zarokên kurdan di medreseyan de bi zimanê zikmakî perwerdê bibinin. Xanî di destpêka ferhengê de hestên xwe ji bo ferhnegê bi vî awayî tîne zimên:
Ne ji bo sahib rewacan
Belkî ji bo biçûkêd Kurmancan
Xanî diyar dike ku ev ferhenga ne ji bo mîr û began, ji bo zarokên kurdan nivîsiye. Lewra Xanî dizanibû ku paşeroja gelekî girêdayî zarokên wan e. Nûbihara Biçûkan heta îro jî di medreseyên kurdan de tê xwendin û mirov dikare bêje ku bi taybetî li Bakurê Kurdistanê kurd tenê li medreseyan bi zimanê zikmakî perwerdeyê dibinin. Ew jî bi saya berhemên Ehmedê Xanî û helbestvanên kurd ên din.
Xanî gelekî di bin tesîra dagirkirina Kurdistanê de maye ku wê demê Kurdistan ji aliyê tirk û farisan hatibû dagirkirin. Rewşa Kurdistanê ya wê demê tesir li ser berhemên Xanî jî kirine ku Xanî di helbestên xwe de dilgiraniya xwe tîne zimên û ji kurdan re li çareyekê digere. Xanî dixwaze ku kurd di bin sîwana rêberekî de bicivin û tifaqa xwe ava bikin da ku Kurdistanê rizgar bikin. Netewperwerê kurd Xanî gelekî tekoşîn kiriye lê mixabin nikaribûye fikrê xwe derbasî pratîkê bike.
Ziman hem stûna netewîbûnê ye û hem jî stûna çanda gelan e. Pêwîst e di her warê jiyanê de em bi zimanê xwe re bijîn. Lewra ziman hem dîrok e û hem jî pêşeroja gelan e. Em bi saya zimanê xwe dikarin çand, huner, folklor û hebûna xwe derbasî nifşên nû bikin. Zîmanê kurdan wek av û hewayê ji bo wan girîng e. Lewra domandina hebûn û çanda milletekî girêdayî zimanê wî gelî ye. Neteweyek nikare bi zimanekî din hebûna xwe bidomîne. Kurdistan çar parçe ye û di bin destê kolonyalîstên dijwar de ye. Kurd ancax dikarin bi saya zimanê xwe hebûna xwe bidomînin û yekitiyekê ava bikin. Divê ziman û pênûsa gelê kurd xurt be da ku bikaribin hebûna xwe veguhesînin nifşên nû. Xurtbûna zimên û pênûsê jî girêdayî nivîs û perwerdehiya wî gelî ye. Wek seydayê Bedîuzzeman Seîdê Kurdî ku di eslê xwe de şagirtekî Ehmedê Xanî ê me’newî ye dibêje: Xwendin xwendin xwendin dest hev girtin dest hev girtin dest hev girtin.
Her çiqas wek Ehmedê Xanî di Mem û Zînê de tîne zimên ku bazara kurdî tine be jî lê wî bi hissiyata netewî dîsa jî bi kurdî nivîsiye. Xanî xemgîniya xwe ji bo bazara kurdî di Mem û Zînê de bi van gotinan tîne zimên:
Çi bikim ku qewî kesade bazar
Nînin ji qumaşî re xerîdar
Em jî wek şagirtên Ehmedê Xanî mecbûr in ew erka ku wî daye ser netewperwerên kurd bi cih bînin. Her çiqas bazara zimanê me kêm be jî em ê bi kurdî bixwînin, bifikirin, binivîsînin û bijîn.
[1]