=KTML_Bold=Zerdeşt û Felsefa Zerdeştî -2-=KTML_End=
Can Şeker
Mansûrê Xelac û Şêx Muhyeddînê Erebî. Bi hezaran sal piştî Zerdest, ev dîtin ji aliyê gelek feylozof û tasavvufkaran ve hatiye lêkolîn û gotûbêjkirin. Yek ji wan Mansûrê Xelac e. Teoriya wî ya bi nav û deng Enel Heq (Ez Xweda me) bingehê xwe ji ditinên Zerdest digire. Disa ji wan tasavvufkaran ?êx Muhyeddînê Erebî teoriya Wehdet-ul vuccud (Yek beden) tîne ziman ku ev jî bingeha xwe ji teoriya Zerde?t a koka her ti?tekî yek e û navê wê bedenê jî Xweda ye, distîne.Mixabin ku ev herdu zanyar jî bi awayekî xwînxwarî hatin ku?tin û ji wan re xurafekar hat gotin.?êx Ebdulqadirê GeylanîTasavvufkaran din ?êx Ebdulqadirê Geylanî ye ku bi awayekî vekirî dîtinên Zerde?t ên li ser nefsê rast dîtine û wek Zerde?t, li ser Nefsê lekolîn kiriye. Bîst sal li çolê, bi tenê maye û bi nefsê re têko?aye û ?er kiriye.Feylozofên cîhanêFeylozofên Grekiyan ên mîna Platon, Arîstoteles û hwd. û feylozofê Alman Fredrik Nische ji dîtinên Zerde?t rast didîtin. Dîtinên Zerde?t li nav welatên Rojhilata Dûrr jî, bi rêya felsefeya Taoismê ya Lou Tzu belav bûye. Ev tê wê wateyê ku ditinên Zerde?t bûne bingehê her sê ?axên feylosofiyê. Mimarê sofizm, tasawwuf û feylozofiya Rojhilata Dûr, Zerde?tê Kal e. Zerde?tê Kal çawa ku mîmarê dualîzmê ye, herweha mîmarê Yek Xwedayî – Monoteizmê ye jî.Wateya Ahora MazdaBi kurtayî wateya Ahura Mazda ev e: A-ho-r-a- Mazda. A: Tê wateya destpêka her ti?tî. Tê wateya Yek di vê derê de yekbûna yek xwedayekî heye. Yanê Xweda yek e û navê wî Ahûra Mazda ye. Ho, tê wateya hezkirin û evin e. Nimûne: Gelek navên bi kurdî, bi ho yê destpêdike. wek Hogir, Hozan, Ho?eng, Horînas, Horas...tên wateya hezkirina ji Ahura Mazda. Hor, herweha tê wateya germayî û ronahiyê. Ango Rojê. Ji 12 saetên ku ronahî ye re Roj tê gotin. Roj ji Horê ye. Stêrka ku ronahî û germayî dide navê wê Hor e. Tê wateya germayî û ronahiya Ahora Mazda. A ya pa?in; Ahor ê bi Mazda ve girêdayî ne. Yanê Ahor a Mazda ye. Mazda, tê wateya Mezin û Zanistiyê. Mazda gerdûn(universium) e. Ji gerdunê mezintir ti?tek nîne. Her ti?t di nav gerdûnê de ye. Mazda tê wateya mezinbûn û Zanistiya Ahura Mazda. 101 navên Ahora Mazda hene. Çend ji van ev in:Yazdan, Agah, Hû, Hormazd, Agara, Guman, Xuda, Ahû, Dadar, Homa, Zaman....Wateya Zerde?t bi kurdî: Zer: Rengê enerjiyê ye, zêrîn e, bi qedir û qîmet e. De?t: Firehî ye. Tê wateya firehbûna zanînê. Grekî ji Zerde?t re dibêjin Zoroaster. Zoroaster tê wateya stêrka zer. Pers ji Zerde?t re dibêjin Zardhu?t. Zardhu?t tê wateya hê?tira(deveya) Zer an jî xwediyê hê?tirên zer.Em vegerin ser mitolojiya xwe ya li ser Zerde?t Zerde?t hewl dide ku ji çiya were gund nav ?aristaniyê û dîtinen xwe di nav gel de belav bike. Navê dîtin û baweriyên xwe datîne Bahdînî ku tê wateya baweriya rast û durust. Bahdînî, li ser sê stûnan dide rûni?tandin. Ramanên pak, peyvên pak, kirinên pak. Ev her sê xal, bingeha Zerdestiyê ne.Dema Zerde?t vedigere gund hem bi ?ekil û hem jî bi hi?ê xwe hatiye guherandin. Malbata Zerde?t bî hatina wî kêfxwe? dibe. Lê ke?î? û metran hîn jî jê gelek aciziyan dikin û ew mîna edû û belayê serê xwe dibînin.Rojek ji wan rojan, Zerde?t li ber qeraxê çem rûni?tiye medîtasiyon dike. Di nav medîtasiyona xweya rojane de, dinêre ku yek ber bi wî ve tê. Mirovekî dirêj, rûyê wî ji rohniyê diçirise, cilên spî ji hevrî?m û porekî dirêj li ser e. Zerde?t jê pirs dike: Tu kîyî? Mêrik bersiv dide: Zerde?t, ez melekê Xweda yê mezin û zanist, Melekê Ahura Mazda, Vohuman im. Ez hatime ku te bibim ciyekî. Vohuman bi destê Zerde?t digire û ber bi asîman ve bilind dibin. Pi?tî demekê tên ciyekî ku gelek ronahî ye. Ji wê ronahiyê çavên Zerde?t venabin. Pi?tî demekî kurt hêdî hêdî derûdor zelal dibe. Tevî Vohuman ?e? melekên ku rûyên wan diçirisîn jî, li wir bûn. Melekan got: Zerde?t, di nav hemû mirovan de, me te hilbijart, da ku tu bibî berdevkê Ahura Mazda. Here nav gel û ji wan re bêje, ez ji aliyê Ahura Mazda Xwedayê zanist û mezin ve hatime hilbijartin. Ji bo ku hûn rêya rast bigrin û dev ji baweriyên bê bingeh berdin. Bêje tenê yek Xweda heye, navê wî jî Ahura Mazda ye ku her ti?t ji aliyê wî ve hatiye afirandin Zerde?t, Ez bi tenê me. Gundî, ke?î? û matran ev bû çend car ez ji gund derdixim. Ew bi hêz in. Artê?a wan, mal û milk, tac û textên wan hene. Ma ez ê çewa li hember wan derkevim? Melekan got: Zerde?t em li pi?t te ne, netirse! Ti?tên ku tu dizanî hemû ras tin. Ji bîr neke! Fikrên ba?, axaftin û peyvên ba?, kar û kirinên ba?. Melekan disa ew anîn li ber qerexê çem danîn û ji ber çavan wenda bûn. Pêxemberî ji Zerde?t re hatîbû.Pi?tre Zerde?t tê gund, hemû gundiyan, tevlî metran û karapanan li hev kom dike û dest bi axaftina xwe dike. Çi dîtiye, çi zane û bi çi bawer dike, hemûyan yek bi yek ji gundiyan, matran û ke?î?an re dibêje û wan vedixwîne ola nû, ola Bahdînî. Lê bi tenê malbata Zerde?t ola nû qebul dike. Ke?î? û metran dibêjin: Ma çima em dev ji Xwedayên xwe berdin? Yê Zerde?t Xwedayek e, yên me gelek in û bi hêz in. Ma çima em ê jê bawer bikin urf û edetên xwe terk bikin? Û ke?î? û metran dîsa dikevin nav dek û dolaban û dixwazin Zerde?t bikujin. Zerde?t, ji her carê bêtir ji wan re bûbû talûke. Ji ber zixt û zora ke?î?. metran û hawîrdorê, Zerde?t hewld dide ku ji gund bar bike. Zerde?t malbat û aligirên xwe dicivîne û bi hev re biryar didin ku ji gund derkevin. Bi gi?tî 22 kes in. Bi game?, ga, hesp, hê?tir û ajelên xwe ve dikevin rê. Rêwîtiya wan çend hefte dik?îne, heta ku xwe digihînine bajarekî mezin. Li wî bajarî kawayekî (kawayetî di nav Medan de navê sultan an jî ?ahan bû) bi nav û deng heye. Navê wî Vi?taspa ye. Vi?taspa tê wateya Swarê Hespê. Pi?tî demekî Zerde?t diçe qesra kawa Vistaspa û jê re dibêje: Kawayê min ê birêz, ez hatime ba te ku tu dev ji baweriyên bê bingeh berdî û werî ser baweriya rast û durust. Û ji kawa Vi?taspa re bingeha baweriya Bahdînî dibêje. Kawa ji Zerde?t re dibêje: Zerde?t, ti?tên ku tu behs dikî ti?tên gelek balkê? in lêbelê ez dev ji Xwedayên xwe bernadim û nayêm ser ola te. Vistaspa, Zerde?t bi perû(xelat) dike û wî di?îne mala wî. Dema Zerde?t hewl dide ku biçe, kawa Vî?tapa car din dibêje: Zerde?t, tevliheviyê li bajare me neke. Gel ji bawerî û Xwedawendên xwe memnûn in.Çend roj di navberê de derbas dibe. Hespeke Vi?taspa heye, re? weke qetran e. Rewan e wek bayê ye. Vistaspa gelek ji hespê xwe hez dike. Hespê Vistaspa nexwe? dikeve, pîyên hespê her ku diçe zirav û bê qewet dibin, êdî hesp hew dikare xwe li ser piyan bigire. Di Paygehê de çiqas beytar û hekîm hene, gazî hemûyan dike lê tu kes ji wan dermanek ji hespê re nabîne. Vistaspa ferman di?îne her deverî û dibêje: Kî ku hespê min ba? bike ez ê bi hezaran hesp, gamê? û hê?tir bidime wan. Ez ê wan dewlemend bikim û di erkanê de cî bidimê. Zerde?t jî ev yeka dibihîze, diçe qesra Vistaspa û jê re dibêje: Kawayê birêz ez dikarim hespê te ba? bikim lêbelê ?ertên min hene. Vistaspa: ?ertên xwe bêje Zerde?t! Zerde?t: Divê tu û malbata xwe, tevlî erkana qesrê û gel jî werin ser rêya rast ola Bahdînî, ola Ahura Mazda qebûl bikin. Vistaspa ?ertên Zerde?t qebûl dike û tevde diçine tewla hespê. Zerde?t destên xwe yen pîroz di piyên hespê dide û dibêje: Rabe piyan! Hesp radibe piyan û piyên hespê ji berê çêtir dibin. Kawa Vistaspa ecêb dimîne. Pi?tî vê bûyerê êdî ji dil û can bawerî bi ola rast tîne.Di demek gelek kin de gelê Aryanî û tevlî yên qesrê, dibin ji ola Bahdînî. Zerde?t 2 miljon rêz nivîs, Pirtuka Pîroz Avesta, li ser çermê ga û gamê?an dinivîse. Ola Bahdînî êdî li her derî belav dibe. Zigorat, Mazgeft û Arem ku ev her sê nav jî navê perestgehên ola Bahdînî ne, tên avakirin. Zaotar, Athrevan û Magus jî têne perwerdekirin ku ola Bahdînî bidine zanîn û hezkirin. Zerdest 77 sal jiya. Li gor hin rîwayetan, ew bi awayekî xwezayî, mîna her kesî miriye. Lê li gor Fîrdewsî û hinek rîwayetên din, dema ku Zerde?t di Zigoratê de bûye û li hember Agirê pîroz medîtasiyon (Ibadet) kiriye, ji aliyê yekî tûranî bi navê Tur-î bratava-wehs (tirkê birayê beraz) ve, hatiye qetilkirin.
Çavkanî:
1) Aryan Uygarliklarindan Kurdlere: Selahaddin Muhotuli, Koral Yayinlari
2) Nya Fakta om världens Mysterior: 34 niviskaren vê pirtukêne, Det Bästa Reader's Digest
3) Sahname: Firdewsi: E-Pirtuk
4) Zarathustra: Dr.Sirac Bilgin, E-Pirtuk
5) Old Persian text, Internet
6) Dr. Feyzullah Xuznevî
[1]