Panorama 2023-1
Bûyerên girîng ên li cîhanê
CÛDÎ ÎSMAÎL–GÎVARA ŞÊX NÛR
Di sala 2023′yan de bûyer, guhertinên siyasî, leşkerî û xwezayî rû dan. Hinek hêzên herêmî û navneteweyî nêzî hev bûn, lê ji Ukraynayê heta Sûdan û Xezayê şer û alozî zêdetir bûn. Li hinek welatan jî ji ber karesatên xwezayî wekî erdhej, lehî û bahozan aloziyên mirovî zêde bûn.
Bandorên şerê li Ukraynayê û nakokiya di navbera rojava û Rûsyayê de dewam dikin. Şerê li Xezayê alozî û nakokiyên li Rojhilata Navîn û cîhanê zêdetir kirin. Her wiha li gelek welatan karesatên xwezayî rû dan û nêzîkbûna di navbera hêzên siyasî de bandoreke erênî li rewşa gel nekir.
Em ê di vê dosyayê de bûyerên girîng ên di sala 2023′yan de li ser asta cîhanê rû dane, parve bikin.
1′ê Çileyê Luiz Inacio Lula da Silva ji bo cara sêyem wekî serokê Brezîlyayê hat destnîşankirin.
8′ê Çileyê li Til Evîvê îsraîlî li dijî Netanyahu û hikumeta wî xwepêşandan li dar xistin.
12′yê Çileyê Neteweyên Yekbûyî (NY) 8 salên dawîn wekî salên herî germ nirxandin.
18′ê Çileyê wezîrê karên derve yê Ukraynayê jî di nav de, bi kêmanî 17 kes ji ber ketina helîkopterekê li nêzî Kîevê mirin.
5′ê Sibatê di encama şewata li daristanên Şîliyê de bi kêmanî 23 kes mirin. Serokê Şîliyê “rewşa bobelatê” ragihand.
6′ê Sibatê, li Dîlokê bi pileya 7.8 û li bajarê Mereş a Bakurê Kurdistanê erdhej çêbû. Erdhejê bandor li deverên cuda yên Sûriyeyê jî kir. Di encamê de zêdetir 50 hezar kes bûne qurbanî û derdora 12 hezar avahî li Tirkiyeyê û Bakurê Kurdistanê hilweşiyan.
17′ê Sibatê li Lubnanê xwepêşandêran bankek şewitand.
7′ê Adarê wezîrê parastinê yê DYA′yê serdana Iraqê kir.
10′ê Adarê Erebistana Siûdî û Îranê li ser ji nû ve domandina têkiliyên dîplomatîk li hev kir.
15′ê Adarê nirxê pereyê Lubnanê bi awayekî mezin daket, her dolarek bû sed hezar lîre.
17′ê Adarê Dadgeha Ceza ya Navneteweyî biryara girtinê li dijî Pûtîn da.
18′ê Adarê piştî 10 salan, wezîrê karên derve yê Tirkiyeyê serdana Qahîreyê kir.
Di 20′ê Adarê de, Hûsiyan ragihand ku piştî dan û standinên bi nûnerên hikumetê re, wan bi hikumeta Yemenê re lihevkirinek pêk aniye ku 181 girtiyên xwe, bi berdêla 706 girtiyan serbest berdin.
20′ê Adarê pisporên navneteweyî hişyarî da ku ji ber bandora mirovan germahiya gerdûnî 1,5 pileyî zêde bibe.
22′yê Adarê ji ber kêmbûna avê hişyariya aloziyeke cîhanî hat dayîn.
25′ê Adarê Dadgeha Navneteweyî biryara ku bêyî erêkirina hikumeta Iraqê nabe kamyonên petrolê ji Başûrê Kurdistanê ji Bendera Ceyhanê ya Tirkiyeyê derkevin.
27′ê Adarê parlamentoya Iraqê pêşnûmeya qanûna hilbijartinê parlamentoyê û xwecih erê kir.
4′ê Nîsanê Fînlandiya bi fermî tev li NATO′yê bû.
5′ê Nîsanê Îranê balyozê xwe li Îmaratê erkdar kir.
7′ê Nîsanê dewleta Tirk a dagirker bi dronekê êrişî balafirgeha navneteweyî ya li Silêmaniyê kir.
15′ê Nîsanê şer di navbera artêşa Sûdanê û Hêzên Piştevaniya Lezgîn de dest pê kir.
18′ê Nîsanê hêzên ewlehiya Tûnisê baregehên Partiya Nehdayê girtin û serokê partiyê Raşid El Xenûşî destgîr kir.
3′yê Gulanê li Kremlînê li dijî serokê Rûsyayê Vladîmîr Pûtîn hewla kuştinê hat kirin.
14′ê Gulanê li Tirkiyeyê dengdana ji bo hilbijartinên serokkomariyê û parlamentoyê dest pê kir.
19′ê Gulanê piştî ku hikumeta Şamê li Komkara Erebî hat vegerandin, lûtkeya 32′yan a komkarê hat lidarxistin.
28′ê Gulanê Komîsyona Bilind a Hilbijartinan a Tirkiyeyê ragihand ku Recep Tayyîp Erdogan careke din bû serokkomarê Tirkiyeyê.
6′ê Hezîranê Îranê careke din balyozxaneya li Erebistana Siûdî vekir.
3′yê Tîrmehê hêzên Îsraîlê êrişî bajarê Cenîn kir.
4′ê Tîrmehê Enqere û Qahîreyê ragihand ku dê asta têkiliyên diplomatîk bi pêş bixin.
7′ê Tîrmehê, Rûsyayê li dijî vegera serokên Tabûra Azurfestal bi serokê Ukrayna Zelensky re ji Tirkiyeyê protesto kir.
11′ê Tîrmehê li Lîtvanyayê civîna NATO′yê pêk hat.
17′ê Tîrmehê pêleke mezin a germahiyê li rojava û başûrê DYA′yê rû da û li Koreya Başûr jî helî rabû ku di encamê de bi kêmanî 37 kes mirin.
17′ê Tîrmehê Rûsyayê ragihand ku lihevkirina hinardekirina dexlê Ukraynayê rawestandiye.
18′ê Tîrmehê Erdogan çû Erebistana Siûdî, peymanên razemenî û parastinê îmze kirin.
26′ê Tîrmehê li Nîjerê derbeyek li dijî serok Mihemed Bazûm hat kirin.
30′ê Tîrmehê li Eyn El Hilwa ya li Lubnanê ji ber şer, fermandarekî leşkerî jî di nav de, 6 filistînî hatin kuştin.
31′ê Tîrmehê serokê banka Lubnanê Riyad Selama piştî 30 salan ji erkê dûr ket.
3′yê Tebaxê derbekarên li Nîjerê peymanên leşkerî yên li gel Fransayê betal kirin.
6′ê Tebaxê Mihemed Tekale li şûna Xalid El Muşrî bû serokê Meclisa Bilind a Dewletê ya Lîbyayê.
7′ê Tebaxê zêdetirî 3 hezar leşkerên DYA′yê gihaştin Rojhilata Navîn.
22′yê Tebaxê Koma BRICS civînek li Afrîkaya Başûr li dar xist.
23′yê Tebaxê rêveberê hêzên Wagner ê Rûsyayê Yevgeny Prigozhin di encama ketina balafira wî de mir.
5′ê Îlonê balyozê Erebistana Siûdî yê li Tehranê dest bi kar kir.
11′ê Îlonê avakirina projeya korîdora aborî ya nû ya di navbera Hindistan, Kendav û Ewropayê de hat ragihandin.
14′ê Îlonê Erebistana Siûdî ji bo dan û standinên aştiyê li Riyadê bang li şandeyeke Hûsiyan kir.
18′ê Îlonê DYA û Îranê di çarçoveya pevguhertina dîlgirtiyan de 5 girtî berdan.
24′ê Îlonê serokkomarê Fransayê ragihand ku heta dawiya salê dê hêzên Fransayê ji Nîjerê vekişin.
28′ê Îlonê Komara Qerebaxê ragihand ku dê heta dawiya salê were betalkirin.
3′yê Cotmehê Ermenistanê tevlêbûna Dadgeha Ceza ya Navneteweyî erê kir.
7′ê Cotmehê şer di navbera Îsraîl û Hemasê dest pê kir.
8′ê Cotmehê Îsraîlê ragihad ku bi fermî ketiye rewşeke şer.
10′ê Cotmehê bi dirûşma Ji Abdullah Ocalan re azadî, ji pirsgirêk Kurd re çareseriya siyasî pêngavekê li ser asta cîhanê dest pê kir.
11′ê Cotmehê serokkomarê Îranê û welîehdê Erebistana Siûdî şerê Hemas û Îsraîlê nîqaş kir.
11′ê Cotmehê li Îsraîlê avakirina hikumeta awarte hat ragihandin.
16′ê Cotmehê Washingtonê biryar da ku ji bo mîsogeriya ewlehiya Îsraîlê 2 keştiyên barhilgirên balafiran li Rojhilata Navîn bi cih bike.
17′ê Cotmehê Konseya Ewlehiyê ya NY′yê di sepandina pêşnûmeya Rûsyayê ya “agirbesta mirovî” li Xezayê de bi bin ket.
14′ê Cotmehê bidawîbûna endamtiya serokê parlamentoya Iraqê Mihemed Helbûsî hat ragihandin.
19′ê Mijdarê Hûsiyan keştiyeke Îsraîlê revand.
24′ê Mijdarê ji bo Îsraîl û Hemasê agirbesta mirovî hat ragihand.
28′ê Mijdarê serdana serokkomarê Îranê bo Tirkiyeyê hat taloqkirin.
30′yê Mijdarê Kongreya Avhewayê li Dubeyê dest pê kir.
1′ê Kanûnê agirbesta di navbera Îsraîl û Hemasê de bi dawî bû.
6′ê Kanûnê sekreterê giştî yê NY′yê Antonio Guteress ji bo hişyarkirina ji xetereyên şerê li Xezayê yekem car madeya 66′an bi kar anî.
6′ê Kanûnê serokê Rûsyayê Pûtîn serdana Îmarat û Erebistana Siûdî kir.
8′ê Kanûnê DYA′yê veto li hemberî pêşnûmeya meclisa bilind a bi daxwaza agirbesta mirovî′ li Xezayê bi kar anî.
11′ê Kanûnê NY′yê hişyarî da ku sala 2024′an di warê mirovî de “saleke tarî” be.
13′yê Kanûnê Kongreya Avhewayê biryar da ku hêdî hêdî dev ji sotemeniya fosîl were berdan.[1]