مێژووی سەرهەڵدانی چاپ لە #سلێمانی# و بایەخی لە بواری ڕووناکبیری
#عەتا مەحموود#
لەم باسەدا هەوڵدەدەین بەکوورتی ڕاگوزەرێک بەنێو مێژووی کاری چاپ و پەیدابوونی چاپخانە لە سلێمانیدا بکەین، ڕۆڵ و کاریگەریی گرنگی ئەم پیشەیە بخەینەڕوو. گومانی تێدا نییە، کە پەیدابوونی یاخود دامەزراندنی چاپخانە لە شاری سلێمانیدا، کاریگەریی گەورەی هەبووە لەسەر کۆی بوارەکانی ڕۆشنبیریی، کۆمەڵایەتی، ئەدەبی، هونەری، تەنانەت بواری ڕامیاریش، لە باشووری کوردستاندا. هەروەک چۆن مێژووی ڕۆژنامەگەریشمان بە هەمان شێوە پەیوەستە بەپەیدابوونی ئامێری چاپ و درووستکردنی چاپخانە لە سلێمانیدا. چاپکردنی ڕۆژنامە و پەرتووک و بڵاوکردنەوەی بەنێو خەڵکدا بووەتە ﮪۆی پاراستنی زمان و دەستنووسی ئەدەبیاتی کوردی لە لەناوچوون و فەوتان، گەشەسەندنی بواری ڕۆشنبیری بڵاوکردنەوەی زانست و زانیاری، بڵاوبوونەوەی وشیاری زیاترو بە ئاگاهێنانەوەی خەڵک لە داواکردن بۆ مافەکانیان، چونکە کاتێک کە چاپخانە دامەزراوە، نووسەران و ڕۆشنبیرانی ئەو سەردەمە لە دەوری چاپخانەکە کۆبوونەتەوە و ڕۆژنامەیان دەرکردووە، لە نووسین و وتارەکانیاندا گرنگیان بە مێژوو و ئەدەبیات و زمان و کولتووری کوردی داوە. هەروەها بیروڕای جیاواز و بۆچونی خۆیان بڵاوکردووەتەوە، ئەمانەش پێکەوە بە تێپەڕبوونی کات کاریگەرییان لەسەر کایە جیاوازەکانی بواری ڕۆشنبیری و ئەدەبی و ﮪونەری و تەنانەت درووستبوونی کۆمەڵە و ڕێکخراو و حزبی سیاسی هەبووە لە ساڵانی دواتردا. بۆ نموونە ڕۆژنامەی ژیان بوو بە مینبەرێک بۆ بڵاوکردنەوەی بروسکە و نامە و دەنگە ناڕازییەکانی خەڵکی کوردستان، ڕۆڵێکی باشی بینی لە ڕێکخستنی ناڕەزایەتییەکانی خەڵکی سلێمانی، تەنانەت بە هۆکاری خۆپیشاندانەکەی ڕۆژى #06-09-1930# بەردەرکى سەراى شارى سلێمانى دادەنرێت.
$یەکەم ئامێری چاپ$
#مێجەرسۆن# (ئێلی بانستەر سۆن) یەکەم ئامێری چاپی هێنایە سلێمانی و یەکەم ڕۆژنامەی کوردی لە کوردستاندا بەناوی پێشکەوتن بەو ئامێرە بەچاپ گەیاند، کە دواتر باسی دەکەین. چاپخانەکە مەکینەیەکی کۆنی بچوکی لە جۆری (لێتر پرێس) ی ئەڵمانی بووە، لەسەرەوە هێناوێتی بۆ سلێمانی، خانوی ماڵی فارس ئەفەندی بۆ بەکرێ گرتووە کە بەرانبەر بە ماڵی حەمەی ئەوڕەحمان ئاغا بووە، لە نیسانی 1920 تا تەموزی 1922، 118 ژمارەی لە ڕۆژنامەی پێشکەوتن بەچاپ گەیاند و لەم ماوەیەدا ڕۆڵی بەرچاوی سۆن لە بواری گرنگیدان بە زمانی کوردی دەبینرێت. سێ کەسی خوێندەواری فێری کاری چاپکردن کرد، ئەوانیش (شێخ مەجید شێخ عارف و ئەدیب عەزیز و محەمەد زوهدی) بوون و ڕۆژنامەکانی بانگی کوردستان و بانگی هەق و ئومێدی ئیستقلال و ژیانەوەش بەو چاپخانەیە چاپکراون.
$لەبارەی مێجەرسۆنەوە$
سەرەتا گرنگە مێجەرسۆن بناسین، تا بزانین کێ بووە و چۆن و بە چ ئامانجێک ئەم کارەی کردووە؟ سۆن، ڕۆژهەڵاتناس و گەڕیدە و حاکمی سیاسی ئینگلیز بووە. لە ڕۆژی 16-08-1881 لە شاری کینگستۆنی بەریتانیا لەدایکبووە، ساڵی 1898 بەپلەی شەرەف زانکۆی کامبرێجی تەواوکردووە. لەسەرەتای ژیانی گەنجییەوە خولیای فێربوونی زمانە ڕۆژهەڵاتییەکانی هەبووە، هەر بۆیە ساڵی 1902 سەردانی ئێران دەکات و لە تاران وەک ژمێریار لەبانکی شاهەنشاهی دادەمەزرێ و دواتر دەچێتە شاری شیراز و لەوێ خۆی فێری فارسی دەکات. بۆ ئەوەی زیاتر جێگەی خۆی بکاتەوە لە 1905 دا بەساختە موسڵمانبوونی خۆی ڕادەگەێنێت. وەک بازرگان دێتە ناوچەی #هەڵەبجە# و سلێمانی و ناوی خۆی دەگۆرێت بۆ (میرزا غوڵام حسێن شیرازی)، بۆ ماوەی (6) مانگ لە ماڵی وەسمان پاشای جاف دا دەمێنێتەوە، زۆر (هامووشۆی) خەڵکی کردووە و چووەتە هەموو دیوەخان و بازاڕ و مزگەوتێک، بە جۆرێک دەڵێن میرزا غوڵام سەری بچوایە نوێژی نەدەچوو، بەڵام دوای ئەوەی وەسمان پاشا گومانی لێدەکات و ڕاستییەکان دەردەکەون بەدزیوە کوردستان جێدەهێڵێت. ساڵی 1906 وەک بەڕێوەبەری بانک لە #کرماشان# خزمەتی کردووە و لەوێ زۆر بەباشی خۆی فێری زمانی کوردی کردووە و زانیاری ورد لەسەر مێژوو و جوگرافیا و دابوونەریتی گەلی کورد کۆدەکاتەوە و هەموو ئەوانە لە پەرتووکێکدا بەناوی (گەشتێکی شاراوە بۆ وڵاتی میسۆپۆتامیا و کوردستان). لە ساڵی 1912 بڵاوکردووەتەوە. لەکاتی شەری جیهانی یەکەم (1914- 1918) لەگەڵ سوپای ئینگلیز دەگەڕێتەوە بۆ ئێراق و بە یارمەتیی شوکری فەزلی 67 ژمارە لە ڕۆژنامەی تێگەیشتنی ڕاستی لە بەغدا دەردەکات، پاش ئەوەی ڕاپەڕینەکەی شێخ مەحمود لە 1919 هەرەس دەهێنێت، سۆن بووە حاکمی ڕاستەوخۆی سلێمانی، لە #24-08-1923# لە دوای گەڕانەوەی لە چارەسەری پزیشکی لەتونسەوە بۆ وڵاتەکەی لەناو دەریاو لەسەر پشتی کەشتی کۆچی دوایی کردووە.
$ئامانجی میجەرسۆن$
هەرچەندە کە ئینگلیزەکان بۆ بەرژەوەندی خۆیان و پڕوپاگەندە ئەم چاپخانەیەیان هێنابووە سلێمانی، بەڵام سۆن لەم ڕێگەیەوە خزمەتێکی زۆری بە زمان و ئەدەب و ڕۆژنامەگەری کوردی کردووە. زمانی کوردی کردە زمانی فەرمی، فەرمانی دەرکردووە ناوی شار لەجیاتی (السلیمانیة) بنووسن (سلێمانی) لە ڕۆژنامەی پێشکەوتندا پێشبڕکێیەکی ڕاگەیاند بۆ پاککردنەوەی زمانی کوردی لە وشەی عەرەبی و فارسی و تورکی، خەڵاتی بۆ یەکەم و دووەم و سێیەم دانا، گرنگییەکی زۆری بە مێژوو و ئەدەبی کلاسیکی کوردی داوە. بەڵام کاتێک کە مێجەرسۆن سلێمانی چۆڵکرد، هەندێک فەرمانبەر و نووسەری ڕۆژنامەی پێشکەوتنی لەگەڵ خۆیدا برد بۆ #کەرکووک# و پێلێکی (میل) چاپخانەکەی دەرهێنابوو، بۆ ئەوەی لە دوای خۆیان کەس نەتوانێت ئیشی پێبکات، جگە لەوەی کە خۆشی مەکینەیەکی بچووکی کۆن و پیتەکانی هەمووی سواو و لە ئیشکردندا سست و بێ هێز بووبوون. جا بۆیە کاتێک وەستا، ساڵحی سڵێمان جەژنێ چەخماخساز بە دوو ڕۆژ درووستی کردەوە، شێخ مەحمود لە بری (60) ڕووپێ (200) دایێ، دەنگدانەوەی ڕۆژنامەکە کە سەر لەنوێ دەرچووە، شێخ مەحمود بڕیاریدا چاپخانەیەکی تازەو گەورەتر لە ئەڵمانیاوە بهێنرێ، بەڵام بەهۆی گۆڕانی بارودۆخەکەوە بۆی نەچوو سەر.
$کارمەندەکانی چاپخانەکە$
دەورانی دووەم؛ حکومەتی کوردستانی (جنوبی) (#10-10-1922# تا #03-03-1923# ) چاپخانەکەیان بەمشێوەیە بەڕێوەبردوه:- (شێخ عەبدولمەجیدی شێخ عارف بەڕێوەبەری چاپخانە، محەمەد ئەدیب عەزیز سەر مورەتیب، محەمەد تۆفیق مورەتیب، محەمەد تەیب ماکینەچی) کاتێک شێخ مەحمود، پەیوەندی لەگەڵ ئینگلیزەکاندا تێکدەچێت، لە ڕۆژی #04-03-1923# سلێمانی چۆڵ دەکات بە لەشکرکەیەوە و ڕوو دەکاتە ناوچەی سوورداش، لەگەڵ خۆی چاپخانەکەی مێجەرسۆنی بردووە لەئەشکەوتی (جاسەنە) دایمەزراندوە. لە ڕۆژی (#08-03-1923# )دا، یەکەم ژمارەی ڕۆژنامەی (بانگی هەق)ی بەو چاپخانەیە چاپکردووە. کە پاش ماوەیەک لەشکری کوردستان بە سەرۆکایەتی شێخ مەحمود ناوچەی سوورداشی چۆڵ کرد و چووە پیران لە ناوچەی #پێنجوێن#، چاپخانەکەی ناردەوە سلێمانی و دای بە دەزگای شارەوانی.
$ژینگەی ڕۆشنبیری سلێمانی$
لە مێژووی شاری سلێمانیدا، هەر لە سەردەمی میرنشینی بابانەکانەوە، لە حوجرە و خانەقای مزگەوتەکاندا لەپاڵ کاری خوداپەرستیدا، گرنگی بە فێربوونی نووسین و خوێندنەوە دراوە، ئەوەش وایکردووە کە ژینگەی ڕۆشنبیری سلێمانی، ژینگەیەکی گونجاوبێت بۆ دامەزراندنی چاپخانە. بۆ سەلماندنی ئەم بۆچوونەش دوونموونە بە بەڵگە دەهێنینەوە کە چەندێک بە گرنگییەوە لە کاری چاپخانەیان ڕوانیووە؛ #ئەحمەد موختار بەگی جاف# لە ژمارەی (3)ی ڕۆژنامەی (بانگ کردستان) دا #21-08-1922#، ل 3 و 4 باس لە گرنگی و ئەهمیەتی چاپخانە دەکات و لە ستایشی چاپخانەدا دەڵێت: (باعیث پێشکەوتنی أم قومەیە أو مطبعە الحق امرو خاک کردستان زیبا کردووە) لە لاپەڕە 4، ژمارە 13 ی ڕۆژ کوردستان دا، ناوی کۆمەڵێک لە کەسایەتی و بازرگانانی شار بڵاوکراوەتە کە لە 8 تا 20 ڕوپێ یان کۆکردووەتەوە بە مەبەستی کڕینی مەکینەی چاپ. لە کۆتایی ناوەکانیاندا نووسراوە: (ئەم زاتانە کە ناویان لە سروە نووسراوە بۆ هێنانی ماکینەی چاپ، بذل غیرەتیان فەرموە، عەرزی شوکریان دەکەین). ئەگەر سەرنج بدەین لەناو لیستەکەدا کۆمەڵێک ناوی تێدایە وەک: حاجی، بەگ، ئاغا، مەلا، سۆفی، ئەفەندی، قەساب، عەلاف، جۆڵا کەرکووکی و بانەیی و ناوەکانی میخائیل و شەمعون و خواجە و کوڕان ساسون اسحاق … هتد، ئەمەش ئاماژەیە بەوەی کە هەموو خاوەن پیشەو چین و توێژەکان و بیروباوەڕ و ئایینە جیاوازەکان ئامادەی هاوکاری کردنی پڕۆژەی لەم شێوەیە بوون و گرنگی و ئەهمییەتی ئامێری چاپیان زانیوە، بۆیە ئەم کارەیان کردووە، سەرەتای پەیدابوونی چاپخانە لە شاری سلێمانیدا بەمشێوەیە بووە، کە باسمانکرد، لە ساڵانی داواتریشدا کۆمەڵێک چاپخانەی چالاک لە سلێمانیدا هەبووە، جگە لە پێویستی ڕۆژانەی ناو بازاڕ، وەک پڕوپاگەندە و پسوڵە، هەموو ئەو پەرتووک و نووسراو و ڕۆژنامانەی ئەو سەردەمە لەم چاپخانانەدا چاپکراون، ئەوانیش بریتی بوون لە:-
–چاپخانەی شارەوانی، وەک باسمانکرد دوای ئەوەی شێخ مەحمود ناوچەی سوورداشی چوڵکرد و چووە ناوچەی پێنجوێن، چاپخانەکەی ناردەوە بۆ سلێمانی و دای بەدەزگای شارەوانی، لە #18-08-1924# ڕۆژنامەی ژیانەوە ی پێ چاپکراوە تا 1926 بەردەوام بووە و دواتر ڕۆژنامەی ژیان ی پێ چاپکراو و حسێن نازم بەڕێوەبەری چاپخانەکە بووە. لە 1932 حسێن نازم کۆچی دوایی کردووە و #پیرەمێرد# دەبێتە بەڕێوەبەری چاپخانەکە. بۆ ماوەی 3 ساڵ چاپخانەکە بەکرێ دەگرێت لە شارەوانی.
–چاپخانەی ژین، لە دوای ئەوەی شارەوانی گرێبەستەکەیان بۆ تازەنەکردەوە لە (#16-10-1938#) پیرەمێرد ئیمتیازی ڕۆژنامەی ژین ی وەرگرت و خانووەکەی خۆی کردە بارمتە (ڕهن) بە پارەکەی چاپخانەی دامەزراند و ڕۆژنامەکەی پێ چاپکرد.
–چاپخانەی کامەرانی ساڵی 1959، لەلایەن محەمەد عەزیز قەفتانەوە دامەزراوە، لە شەقامی سەیوان، شێخ لەتیف قەرەداغی کاری ڕێکخستن و پیتچنینی کردووە، چەند جارێک لەلایەن ڕژێمەوە داخراوە، جگە لە دەیان پەرتووک 18 ژمارەی گۆڤاری (ڕۆژی نوێ)ی لێ چاپکراوە.
–چاپخانەی ڕاپەڕین ساڵی 1963، لەلایەن پارێزەر (عەبدولعەزیز تالیبی) دامەزراوە، لە شەقامی کاوە، لەجۆری لیترپرێس بووە، ڕۆژنامەی ڕاپەڕین بە زمانەکانی کوردی و عەرەبی پێچاپکراوە.
–چاپخانەی ژین ساڵی 1968، دووەم چاپخانە بووە بەم ناوەوە لەلایەن #نەوشیروان مستەفا#وە دامەزراوەو گۆڤاری (ڕزگاری) پێ چاپکراوە. تا ساڵی 1972 بەردەوام بووە.
–چاپخانەی #کاکەی فەلاح# لە ساڵی 1972، لەلایەن حەمەئەمین قادر (کاکەی فەلاح)ەوە دامەزراوە، سەرەتا لە شەقامی گۆران بووە دواتر چووەتە شەقامی پیرەمێرد، ڕۆمانی (#ژانی گەل# ) یەکێکە لەو پەرتووکانەی لێرە چاپکراوە.
–چاپخانەی #زانکۆی سلێمانی# لە (#07-04-1975# ) دامەزراوە، مامۆستا #ئەمین باڵدار# یەکەم بەڕێوەبەری بووە، #کامەران موکری# ش سەرپەرشتیار.
– چاپخانەی سەرکەوتن لە #27-11-1979# لەلایەن کامیل محەمەد عەزیز قەفتان ەوە دامەزراوە لە شەقامی حەمدی، جگە لەدەیان پەرتووک و نامیلکە، ڕۆژمێری سەرکەوتنی پێچاپکراو.
– چاپخانەی نەوڕەس لەلایەن شێخ نەوەڕەس ئیبراهیم حەفید، برازای شێخ مەحمودی حەفید لە 1982 دامەزراوە لە شەقامی کاک ئەحمەدی شێخ.
ناوی بەشێک لە کارمەند و مورەتیب (حەرفچن) و مەکینەچییەکانی چاپخانەکان، کە وەک سەربازێکی ون لە پشت ئەو کارانەوە بوون:-
شێخ عەبدولمەجیدی شێخ عارف، ئەدیب عەزیز، محەمەد زوهدی، شێخ لەتیف قەرەداغی، ئەحمەد شوکری، ئەحمەدی عەزیز ئاغا، ئەحمەد مەلا محەمەد، سەڵاح مەجید، تاڵب محەمەد، خەلیل ئەمین، فەخرەدین شێخ ڕەئوف، قادر محەمەد (قادری ئەڵڵایی)، یوسف عەبدوڵڵا زیرەک، حەمە نەوزاد، کامەرانی مەلا عەزیز سەحاف، عومەر دەروێش، شێخ حسێن دارۆغایی، عەبدولڕەحمان ساڵح، مەجید کەساس، حەمە تاهیر، عومەر حەمەسەعید ناسراو بە عومەری ئۆفسێت، لەچاپخانەکانی کامەرانی، ڕاپەڕین و ژینی کاکەی فەلاح کاری کردووە، کەمال چالاک… هتد.[1]
$*سەرچاوەکان:$
–سێ ڕۆژنامەی ڕۆژگاری شێخی نەمر (1923-1924) بانگ حەق، بانگ کردستان، امید استقلال، سدیق ساڵح و د.کەمال فوئاد، ئا/ ڕەفیق ساڵح
– مێژووی چاپخانەکانی شاری سلێمانی، مارف ناسراو (1920-2010)، لەبڵاوکراوەکانی بەڕێوەبەرێتی چاپ و بڵاوکردنەوەی سلێمانی، 2012–وتارێکی د. سەلام ناوخۆش لە گۆگڵ بە ناونیشانی ڕۆژنامەی پێشکەوتن یەکەم ڕۆژنامەی کوردی لە کوردستاندا.
– چیم دی، ئەحمەد خواجە، بەرگی (1-4)، چاپی سێیەم، 2016، ئا/ سدیق ساڵح.