تەنزە
نوستەی: #عادل محەمەدپوور#
چېرخانو تەنزێ هونەرەن و وێناش دەقی هونەرین کە تاییبەتو کۊمەڵگەی ئازاد و کریاوەین کە هەرمانەش تێکدای نەزموو گوزارەکان کە پانتایی کۊمەڵگەینە بە ڕواڵەت قەوارەیی، یەکدەس و سازمەننێنێ و پاسە نیشانە مڎانێ کە گرڎ چېو دڵوازەن و ئینا یاگېو وېشەنە، ئینە تەنزەنە کە هونەرمەڼانە ئینیشا کەشف کەرۊ و باری زەریفشناسیشا نیشانە مڎۆنەو بە چەمۍ ورڎۋینی و خامەی سەرکەش، لار و گېڕی و ناقڵۆکاریشا موێزۆوە و ساختارماڕیشا سەرکەرۊنە.
وێنا کەرڎەیو ئی پرۆسەیە وېش هۆکارو خووناین دلې دەقی تەنزانێنە.
ئی گوزارە ناسازێ هەرچی دژکاریشا سەرتەر بۊ و تەنزە بتاوۊ وردتەر بوێزۆشاوە؛ هێقمتەرێنێ و وێنەکېشا هونەریتەر و هەژموونشا هەست پەنەکریاتەرێنێ و زووتەر مېیاومێ سێدقی هونەریشا.
تەنزە واژێوی عەرەبین (طنز) و هامسەنگش وەرنیشتەنە فرەتەر بە ساتیر (satire) و ئایېرۆنی (Irony) پەنجەمۆر کریاینێ و بە ۋاتاو گاڵتەجاڕی و لۆمەینێ و ئەدەبی ڕەخنەیی بەرهەموو ئی ڕوەکەردینە پەی هونەرمەڼی و شاعێری و نویسەری. ئەدەبی کلاسیکی فارسی تاکو ڕادېوە دۆڵەمەڼا.
(سووزەنی سەمەرقەندی، خەیام، سەنایی غەزنەوی، عوبەید زاکانی، حافز، فەڕۊخی یەزدی و...) پەی هەزل، هەجو و تەنز واتەی و ئایېرۆنی نیایرە و ڕەخنەوانی گلێرگای ئەرەژناسیاینێ.
ئی مۆتیڤە پېسەو: (طعنه، کتمان حقیقت، ڕیشخند، طنز، هزل، تجاهل العارف، استدراک، مدح شبیه به ڎم، تهکم و تحویل) ئێسفاڎەش چه و کریان. ویەروو مەشرووتەینە بەپاو زرووفی ڕامیار و کۊمەڵایەتی شاعێرێ ئایېرۆنی واتێ فرێ بېیێنێ و جە شێعرێ تازێچەنە فرێو شاعێرە سەردەمییەکا، شێعرەشانە ئی سنعەتە ئەدەبېیە هەست پەنە کریۆ.
بەڵام پێسەو سەرچەمە ئارۊیانەکەیش و واقێعییەتێوی ئەدەبی کە سەرو ویرێوی تاییبەتی خوڵقیا بۊ و جە ئەدەبوو ئووروپایوە ئاما بۊ دلې ئەدەبی فارسینە و کورڎینە نەتاوانش پێسەو ڕۊتېوی یاگەگیر و گرڎگیرە بۊ. ئی واچه ئەیرونیا پەی هەوەڵ جاری جە کتېبوو جمهووری ئیفلاتوونییەنە بە هەرمانە بریاینێ، به ماناو خەڵەتنایو ئەویتەرین کە پېسە فرە ڕېسی و زوان لووسکەڵی ڕەنگش دانەوە و دماتەر جە ئەدەبوو ئورووپای و تازەگەری شێعرێ تازێنە گەشە و نەشەش کەرڎەن. سەرجەم ئایېرۆنی پێسه و سێناعەتێوی ئەدەبی فرەتەر واتمانی و (کەلامی) تەماشاش کریۆ که نویسەر یا شاعێر، مانایێوی چەپەوانه و ڕواڵەتو بەیان و واتەکەیش مارۆ و زەریف شناسێوە فرە مانایی مڎۆ بە شێعرەکېش.
ساختاروو تەنزێ گنۊ پاو ئەوەخېزنییش و تەرزوو ئەنگێزنایش کە دەرەتانوو دنیاوینی و دەسەڵاتی چننە بېیەن و متەیرەو توەکاش چەنی بېیەن؛ ساکار یا قووڵ و پەل و پۆدار کە دیارەن ئینەیچ ڕوەکەردی هونەری و نا هونەری مارۆ شۊنی وېشەرە.
چېگەنە مەراموو ئی وتارییە، فۆرمی هونەری تەنزێن و ملۊنە دلېو لەحنی لۆمەئامێز و نا وێحەن مەرامش چارەسەریی گرفتکاو تاک و کۆو کۊمەڵگەین (حری، 1382: 59). دەروونمایەو ئی ژانریە هامڕان چنی زەردەخەننەو وەردەنگی، بەڵام چنی خۊنای و ڕەنگا گرەونایچش شۊنیوە بۊ. تەنزە پەیامېوی چەپەوانە مبەخشۆنە بە ئەویتەری. چنی نیشتەیو هەر نیشانېوی سەرو لچاوە، پەیامېوی چزدار، تاڵ و ماناداریچش چنە فام مکریۊنە. بزەی کینایەئامێز، تاڵ، جیددی، ئازاردەر و هایکەرەوە. بیناو تەنزێ تەمێ کۊمەڵایەتین و سەرەنجامش ئیسڵاح و پاکەوەبېیەی و ئینسان پاریزین، نە مەنع و لۆمە و ئەویتەرئازاری.
هۆکارو دماکۆتەیی و وزیارەی دۊخەو گلێرگەی وینگاو ئی شاعێراوە:
وڵاتت چاوەڕوانی سنعەتە تاکو پڕچ و زەرگ و ڕیش
خورافات و درۆ لابە ئەر تۊ ئەهلی ئیمانی
دەستی مەردی توند جە حەڵقەی کاسبی مەحکەم بکە
پوولێ ناکا هیممەتی پیر شالیار و کۆنەپۊش.
(قانێع، 1400: 602)
من بېیا مەڵڵا و تۊ وېت کەرد بە شێخ
من قوڵپینەدای و تۊیچ بە زرگ و تێخ.
(مەلا حەسەن، 1379: )
چېگە نان ژاوای به گۊشەن، هەر بەڵې کاروو دەمین
وانەرێ چەرمەی موانا و بې چەمېنێ وینەرێ
ئاوەڕوو گېرۆ تەیەمموم پەی نماو مەیتوو حەیای
مەردەشۆر ئەمما و ئەر، کێبر و ڕیا تەڵقین‌دەرێ.
(قادرپور جەماڵ، : )
تەنزە کاردېوی جەڕڕاحینە پەی لابەردەی هەو و کیم و تاشتەی خورافە و خورافەپەرسی و زامەکاو گلێرگەی
(محەمەدپوور، 2012: 156):
شل دارە گۊش
هەر جە زوە حوکم دریان
لاو ئېمەوە ویر بە واتێ.
قوفڵ کریان
هەر جە ئەلف هەتاکوو (ی)
گرڎ نویسیان
نا، مەبۊ، نا!
لاو ئېمەوە نییەن پرسیار...!
چاولایچ پېسە تەڕەتفا
هەراڵت با!
هەر جە یوه
هەتا هەزار!
(ب.م شارۆ)/ محەمەدپوور.[1]