Çend #lorîk# ji herêma Hekariyan
Dewrêş Elî
Dayîkên herêma Hekariyan piraniya emrê xwe li gund û zozanan derbas dikin û bi welatperweriyek ji dil bi vê ax û erdnigariyê ve girêdayî ne. Xweşikatiya çiya, dol û newalên Kurdistanê ji ser zimanê wan kêm nabe. Sohbetên wan tim li ser wextê çûyîna zozanan, hatina bihar û havînan e.
Laylayî an jî lorîk ew kilamin ku dema landika zarokan tê hejandin ji alîyê dayîkan ve têne gotin. Her wiha dengê lorîkan di demên nivandin, hezkirin û lîstikên zarokan de bilind dibin. Ev cure kilam hem bi awayek serbest hem jî bi kêşe hatine honandin û xwedîyê selîqeyeke sivik in.
Nava wêjeya devkî de bi min cihê lorîka cuda ye. Lorîk, dayikê bi êş û kêfxweşiyên xwe digihîne zarokên xwe. Bi saya wan kilamên zarok nivandinê, ziman tê naskirin êş û kêfxweşî te hîskirin. Ez bawer im di civaka Kurdistanê de kesî hê bi dengê zilamekî lorîk guhdarî nekiriye û nebihîstiye. Ji ber vê yêkê ye lorîk di navbera dayîk û civakê de dibe pirek neteweyî û civakbûnê. Di binê wê pirê de ziman hêdî hêdi diherike, hêz û qawetê digire.
Nasîn û bîhîstîna ziman yekem car bi lorandina van kilama digihe guhên zarokan. Herwiha gelek caran dayik, tenêtîya xwe jî bi van stranên ku pirî caran jixweberî tene çêkirin dipêçin. Lorîk ji zarokên di dergûşê re tên gotin lê di heman demê de dibin wek qumatkek ji bo dayikan jî. Ewan êş û elemên ku li vê dinyayê dîtine bi rêya lorîkan li dîrokê qeyd kirine. Mirov dikare bibêje ku lorîkên ku bi sed salan e têne gotin serpêhatiyên civakê ne û ji dile dayikên civakê diniqutin roja îro. Ji ber bawerî, şert û mercên polîtîk û çanda fedodal dayikan encex karibûye derd û keserên xwe bi zarokên xwe re parvebike. Wan jî derdên xwe bi saya van lorîka anîne ziman, zarokên xwe ji xwe re kirine elemdost. Kar û berên yên rojane, karên malê, paqijkirina xanî, dirûstkirina xwarin û vexwarinan, heya îşên derveyî malê, xweyîkirina pez û ajalên din hemû li ser mile dayikan bû. Wextê nivandina zarokan jî êdî westandina xwe, bêhêvîtiya civakê, hal û hewalê dinyayê ji ew zarokê bêziman re vedigotin. Hema beje hemû lorîkên ku di van demên dawî de min guhdarî kiriye bi xembariyên dayikan ve hatıbûn honandin.
Dayîkên herêma Hekariyan piraniya emrê xwe li gund û zozanan derbas dikin û bi welatperweriyek ji dil bi vê ax û erdnigariyê ve girêdayî ne. Xweşikatiya çiya, dol û newalên Kurdistanê ji ser zimanê wan kêm nabe. Sohbetên wan tim li ser wextê çûyîna zozanan, hatina bihar û havînan e.
Ji xeynî vê yekê, di gelek kilamên dengbêjîyê da mirov dibîne ku ew kilam jî li ber dengê jinan hatine honandin. Kilama Ferzende Beg ya Şakiro vedibêje ji dengê Besra ya hevjîna Ferzende Beg, kilama Filîtê Quto jî bi piranî ji dengê dayîka Filîtê Quto Şemê hatine wergirtin û vegotin. Lewma mirov dikare bibêje ku êş û keserên dayîk dikişînin; xweşî û kêfxweşî, nexweşî û şînîyên wan, hêvî û lavayên ku ji zarokên xwe dikin, jiyana navmalî, hebûn û xwebûna wan -ku ji her hêlî ve kurdewar in- bi form û rêbazên folklorîk dibin bingeheke xurt ji bo civaka Kurd. Û ev serboriyên ku bi ramana dayikan ve tê nirxandin, bi rêya lorîkan diçirise ser tevahiya civakê û civakên derdorê, pirî caran li cîhanê belav dibe. Lê lorîk bes ne bi êş û keseran ve girêdayîne. Heman wextê de lorikên sivik, nazik, xweşî û şahiyê jî hene. Bi kêfxweşî hatine honandin û mirov dibe qey zarzokên ku bi wan lorîkan binivin wê xewnên xweş bibînin. Kî dizane, belkî jî dibînin…
Navbera min û dayikan bi giştî baş e. Di sohbete me de bala min dikişine ku dayik pirî caran weke ku bêriya xwe bişikînin behsa serpêhatiyên xwe dikin, behsa zaroktî û ciwanîya xwe dikin. Serpêhatiyên pirî ji wan heman in. Gelek dayîk bi temeneke biçûk hatine zewicandin. Ew jî bi mezinkirina zarokên xwe ve mezin bûne. Ligel êşên xwe û tenêtîya xwe, dilşikestinên xwe jî tînin ziman. Gava ez meseleye mexsûs tînim ser lorîkan çavên wan dibiriqin û wekî zarokan kêfxweş dibin. Her çiqas ev nêrîn nêrîneke hêstiyar be jî em dikarin vê yekê bibêjin: Dayikên Kurdistanê bi zarokên xwe re zaroktiya xwe jiyane û bi hev re mezin bûne û lorîkên ku ji zarokên xwe re gotine esas ji xwe ra jî gotine. Êş û kulen xwe, derd û keserên xwe bi van lorîkan aj kirine.
Wêne: Ercan Altuntaş
Dayîkên herêma Hekariyan piraniya emrê xwe li gund û zozanan derbas dikin û bi welatperweriyek ji dil bi vê ax û erdnigariyê ve girêdayî ne. Xweşikatiya çiya, dol û newalên Kurdistanê ji ser zimanê wan kêm nabe. Sohbetên wan tim li ser wextê çûyîna zozanan, hatina bihar û havînan e. Dayikek ku me pê re sohbet kir çiyayên welat teswîr dike û dibêje: “Xweşîkatiya herî mezin di wextê belekatiya berfê de çiya ye.” Ev teswîr têkiliya dayikên vê heremê bi xwezaya Kurdistanê re jî dide der.
Di van rojên dawî de dîsa ji bo ku çend lorîkan ji wan gohdarî bikim mal bi mal li sohbetên dayîkên vê herêmê geriyam û bûm mêvanê wan, bûm mêvanê sohbetên wan. Carinan beytikên Melayê Bateyî ji ser zimanê wan bi aheng û aramî dihatin xwarê, carinan jî ji min re behsa hatina mîr û feqîya dikirin. Bi rastî jî diyalogên li gel dayîkan hîsek weke ku mîtosên kevin bin dida min. Bi sohbetên wan gelek caran ez ketim nav xeyalên kûr û fireh...
Roj bi roj lêkolîn û xebatên derheqê folklora Kurdî de li ser gelek xalan zêde dibin lê mixabin, lêkolîn û xebat herî kêm li ser laylayiyan hatine kirin. Ev beş ji bo lêkolîner, arşîvger û folklorîstên Kurd xezîneyekî dihewîne û ev xezîne ji bo dewlemendiya çandî a civakê jî êdî divê derkeve rojê. Ger ku ev xezîne karibe ji cihê xwe yê veşartî derkeve wê karibe derfet û rêyan jî li ser azadî û aramiya civakê, bi taybetî jî azadiya jin û zarokan veke. Laylayiyên li jêr nivîsandî ku min ji dayikan guhdar kiriye di vê behsê de dibe wekî neynikekê û rastiya jin û zarokên civakê dide berçav:
I.
Lalî lalî sebra min lalî
Lalî lalî berxê min lalî
Ezê lalîka xwe lalakim
Ezê sebra dilê xwe lalakim
Ezê ser landika dilê xwe du tar bikim
Belê derdê dilêmin gelek in ezê lê siwarkim
Ezê lalîka xwe pejînim
Ezê sebra dilê xwe pejînim
Ezê ser landikê ser de bînim
Belê derdê dilê min gelek in
Ezê pê birevînim
Lalî lalî berxê mino lalî.
(Weke ku aşkera diyar e dayîk di vê lorîkê de tenêtîya xwe tîne ziman. Derdên xwe bi rêya vê lorîkê ji zarokê xwe yê kur re vedibêje û hêviya dilrihetiyê jê dike. Sebra xwe pê tîne û xuyaye bi vê lorîkê xemên xwe bi nivandina zarokê xwe ve sivik dike.)
Fotograf: Dewrêş Elî
II.
Hey layê hey layê hey layê berxê min
Hey layê hey layê hey layê lawê min
Ezê landika lawê xwe hejînim hey layê
Ezê landika berxê xwe şidînim hey layê
Hey layê hey layê hey layê berxê min
Hey layê hey layê hey layê lawê min
Ezê destikê despênga lawê xwe şidînim hey layê
Ezê destikê despênga berxê xwe şidînim hey layê
III.
Landika min ê hey layê
Mendala sava hey layê
Layê min çend caran
Li ber malên cîranan
Gera kes şîr nedayê
De hiş be binive
Ezîzê dilê bavê xwe
Şirînê ber dilê dayika xwe
Terazî hatine esmanê jorîn
Pêro hatine hindava banê belayê
(Xuyaye ev laylayî dema dayîka zarokekî biçûk diçe ser dilovaniya xwe ji aliyê bavê zarok ve hatiye honandin. Bavê wî lawê xwe cîran bi cîran digerîne lê kesekî nabîne ku şîrê xwe bide zarokê wî.)
IV.
Biçûka biçûk
Hirmiya sor a bi du çiq
Xal xezûr jin biçûk
(Vê kurte lorîyê de xuya ye behsa pêşeroja keça xwe û zewaca wê dike. Lê ev her sê rêzik rewşa xirab a zewaca hevnasan û rewşa zarokên ku tên zewicandin dide ber çav.)
V.
Layî layî layî
Sebra minê layî
Keça minê layî
Sebra dilê min layî
Keça min keça Kurda ye layî
Sebra dilê min ê layî
Babezîzê layî
Keça min bisk badaye
Xortan destgirtî û berdaye
Hêvîya keça min maye layî
[1]