Şopên #mît# oloj iya kevnar di navbera Sîmir û Sîmorx de
Luqman Guldivê
Bêyî ku Ettar bi Mentiq-ul-Teyra xwe dest werde meseleyê, mirov nikare behsa aliyekî tesewufî yê çîrokê bi temamî bike. Ha helbet ez aliyên gnostîk ên têgihiştina dînî a mirovên xwediyê vê mîtolojiyê red nakim. Lê diyar e, qet nebe li cem Kurdan sîmir, beriya hertiştî hesin yan jî metalê biriqandî ye.
Ev demeke dirêj e min dixwest li ser sîmir binivîsim. Lê ne gotareke kurt a weke vê. Ev gotar bila bibe, gava pêşî ya ber bi jihevderxistina Sîmirê Kurdan û Sîmurxê Attar ve. Sîmir, ji bo wan kesên ku ji dê, bav, kal û pîrên xwe çîrokên Kurdî bihîstine, fîgurekî bi ezamet e, yê ku difire. Ji bo min jî Sîmir beriya her tiştî ew teyrê bi ezamet û dêw e ku Mîrza Miheme ji wê dinyaya li binê erdê derdixe ser rûyê erdê.
Bi zarokatiya xwe di vê çîrokê de rehma dilê Sîmir her li bîra min mabû. Sîmir wê 7 caran baskên xwe li xwe bida, da ku karibe Mîrza Mihema derxe ser rûyê erdê. Di cara heftan de berxê di destê Mîrza Mihema de dikeve û ew bi şûrê xwe “çîmê” xwe jêdike û diavêje devê Sîmir. Sîmir di cih de pê ilam dibe ku ne berx lê parçeyek ji laşê Mîrza Mihema di devê wî de ye. Axir ew vî parçeyê laşî naxwe.
Xwedê dizane, ev dilovaniya Sîmir kir ku ez dêka xwe bipirsim: Sîmir teyrekî çilo ye? Li gorî dêka min, ew teyrekî hesinî bû, hesinekî dibiriqîne yê weke sîmê.
Ji ber wê gava min dest bi xwendina zanîngehê kir û metna Ferîdudîn Ettar a li ser Sîmurx xwend, dilê min lê rehet nebû. Wî ji “sî” (30) û “murx” (heywanên bi bask) Sîmurx çêkiribû* û bêyî ku ez karibim bi mîtolojiyeke kevintir re li ber hev bigirim, ew metn li ber min bû. Ne ku çîrokeke nexweş bû, lê bi kêra min nedihat ku ez li “Sîmir”ê Kurdan di peywenda çandî ya Kurdistanê de xweşik serwext bibim.
Hesinê dibiriqîne
Axir, heman sala 1999´an, xwendina mîtolojiya Îndo-Îranî -esas ya ji metnên Sanskrîtî- kir ku meselaya hesinê diberiqîne bêhtir di serê min de cihê xwe bigire. Beriya wê, ew ê ne şaş be ku ez behsa peyva murx (morx, morx̣) jî bikim. Rast e ku ev peyv di Kurdiya îro de di navê “mirîşk”ê de hîna maye û îşaret bi heywanên bi bask dike. Morx̣ a Farisî jî bi heman maneyê ye. Lê di zimanê Sanskrîtî de “mayurî” ji bo tawis tê bikaranîn. “mayuri vina” jî bi maneya teyrê tawis di Sanskrîtî de cihê xwe digire. Jixwe, bi giştî jî dinyaya dînî ya civakên Hindo-Îranî ya beriya reformên zerdeşt ji heman kaniyê ne. Ji ber wê jî ez li meseleya xwe vegerim. Çawa ku di mîtolojiya Îranî û Kurdistanî ya beriya Zerdeştîtiyê de alema bêqisûr a ku xwedê ava kiribû, bê enerjî û tevger bû, di heman demê de ew weke di nava hêkekê de hatibû hizirkirin. Hekeke ku ji hundir ve dîwarên wê ji metal (belkî jî hesin) bûn û dibiriqand. Gerçî di metnên kevin ên Sanskrîtî de carinan teswîreke şikefteke dîwarên wê metal hebe jî, bi giştî em hêkê jixwe weke hêmana fêmkirina kozmozê di mîtolojiya Hindo-Îranî de dibînin.
Li vir a ku bala min bire ser xwe, ew metal -belkî jî hesin- bû yê ku dibiriqîne. Sîmirê dêka min jî dibiriqand. Min li derûdorê pirsî û ji devera Şikakan heta bi Botan û Torê, ev hizra teyrê ji hesinê biriqandî yan jî ji sîm û zîvê -bi her halî ji metal- ji bo sîmir belav e. Xelkê min ji wan pirsî bi giştî weke sedema hizrê îşaret bi “sîm”a di navê sîmir de kirin. Wê demê beşên navê vî teyrî sîm + [m]ir bûn. Ji ber ku mesele teyrek e jî, wê ne dûrî aqilan be ku peyva duyem “mir” be, çawa ku di navê “mirîşk”ê de heye.
Ya muhim ne teyr lê hesin e
Ez bi îdîayeke ji xwe mezintir dewam bikim. Bêyî ku Ettar bi Mentiq-ul-Teyra xwe dest werde meseleyê, mirov nikare behsa aliyekî tesewufî yê çîrokê bi temamî bike. Ha helbet ez aliyên gnostîk ên têgihiştina dînî a mirovên xwediyê vê mîtolojiyê red nakim. Lê diyar e, qet nebe li cem Kurdan sîmir, beriya hertiştî hesin yan jî metalê biriqandî ye.
Baş e gava mirov bi mîtolojiya kevin dakeve, belgeyên herî kevin li ku ne? Helbet nivîsên mîxî yên Sumerî yên kevin in. Ji ber wê min berê xwe da navê hesin û metal, hesinkar û kesên metalan çêdikin ên bi nivîsên mîxî: Û esas ez metel mam ji ber ku ez ne li bendê bûm ev navê li jêr derkeve pêşberî min:
:𒌣: yanî Sîmug!
Li Gorî wergera piştrastbûyî, maneya destpêkê ya Sumerî “hesinkar” yan jî “kesê emel bi metalan dike” ye. Maneya paşê lê tê barkirin jî ji xwendina Akadî “umun” tê: zanîn û zîrekî. Jixwe di mîtolojiya Akadî de jî Umun yek ji sê xwedayên beriya afirandina dinyayê ye û êdî funksiyona wê mirovan matmayî nahêle, ew çêker/hesinkar e ji bo her du xwedayên din ên beriya afirandina dinyayê yanî Abzu (xwedayê ava çem, gol û bîran ) û Tiamat (xwedayê avên derya û behran). Peyva ji heman kokê ya Akadî “Umma” jî bi maneya “pîr” (jina dinyadîtî û zane) û “pîresêhr” jî hatiye bikaranîn. Yanî têkiliya çêkeriyê/hesinkariyê ya yekser bi zanînê re mirov eşkere dibîne.
Çima bi îhtîmam behsa vê dikim? Em ji bîr nekin ku ji wesfên sîmir û sîmorx̣ e ku zaneyê mutleq be. Ji ber wê, bi ya min di navê “sîmir” de tişta sereke muhim, ne teyrbûn e, lê ew “sîm” e ku îşaret bi metal yan jî hesinê beriqandî dike. Ez li vir bi etîmolojiya peyva “sîmug” a Sumerî nikarim dakevim, lê elaqeya di navbera mîtolojiyên afirandinê û metal û hesinkariyê eyan in.
Bila ev gotar li vir bibe hewla pêşî ya jihevderxistina sîmir û sîmorx̣; bi lêkolîneke berfereh a ku bi tawisî melek, fîgurên teyran ên di mîtolojiyê de û nexasim jî yên elaqedarî afirandinê û hêmanên sîmirên çîrokên Kurdî li ber sîmurx, simorx û sîmorx̣ wê vê meseleyê li ser esasekî maqûltir rûnîne û nexasim jî sîmorx̣a Ettar di peywendeke tesewufê de dûrî vî fîgurê mîtolojiya Kurdan bike.
* Ev teyrê ku weke س (sîmorx̣) wî nivîsandiye. Wî di berhemê xwe yê bi navê Mentiq-ul-Teyr de di peywendeke tesewufa Îslamî de behsa 30 teyran kiriye yên ku nîşana 30 aliyên ruh in. Ev her 30 teyr li teyrê sîmorx ê mîtolojîk digerin. Di dema gerîna li sîmorx de ew xwe bi xwe nas dikin di çarçoveyeke tesewufî de.
[1]