$Kurdên cîhana dêrîn; Hattî-Hîttî 8$
#Agîd Yazar#
….Qasid Hattûşazîtî, bi nameyeke gilîbarkirî ya ji hêla Keybanû Ankhesenemon ve hatibû şandin, vedigere. Keybanû, di nameya duyem de hinekî îşkê gazinên xwe dijdîne û ji Keya Şûppîlûlîûma re wiha dibêje:
“Tu çima ji min bawer nake, dibêje ‘min dixapîne’ Ger kurekî min hebûya, min biçûkxistina xwe û welatê xwe wiha ji welatekî din re aşkere dikir? Te ji min bawer nekir û wiha ji min re nivîsandiye. Mêrê min mir. Lawê min jî tenê ye. Ez ê tu caran bi xizmetkarekî xwe re jî nezewicim. Min ji tu dewleteke din re jî nenivîsandiye, tenê va ji te re dibêjim. Têgotin gelek kurên te hene. Lawekî xwe bide min. Bila bibe mêrê min û li ser textê Misirê rûnê, bibe keya.
Li ser vê bersîva Keybanûya bî ya Misira bi hişmet, Keya Şûppîlûlîûma birayara xwe dide. Kurê xwe Mîrze Zananza, li gel yekîneyeke piçûk dişîne Misrê (balkêş e ku kurd hîn jî vî navî wekî ‘zana’ li zarokên xwe yên law dikin) Da ku bi Keybanû Ankhesenamun re bizewice.
Keya Şûppîlûlîûma bi kelecan, li ser derzîdanka niga li benda xebera xêrê dimîne. Lê mîrze Zananza li çola Sînayê, ji hêla xêrnexwazên Ankhesenamon ve tê kuştin. Ji şûna xebera xêrê, xebera reş a kuştina mîzreyê Hîtîtê, li welêt vedigere. Keya Şûppîlûlîûma, li ser vê xebera nebixêr har û hêç dibe; dibe xwê û dikeve agir. Gopalê keyatiyê yê di destê xwe de, sê caran li erdê dide û wiha dihîre: “Exiwû-welatî-misirrî!”
Ev hevoka li jor ya ji sê peyvan pêk tê, bi kurdiyeke xwerû tê bilêvkirin. Têgihştina van hersê peyvan, ne motacê wergerê ye. Lê dîsa jî ka em du gîsin(dubare) bikin: Exiwû wlatî Misirrî. Ango, li welatê Misirê bixînin! Piştî sê hezar û 400 sal şûn ve, peyv heman peyv, ziman heman ziman e.
Exiwû welatî Misirrî! Çiqas gotin zelal, ên ji kaniya kurdiya şîrîn diherikin. Nola kurdên me yên zaza dibêjin: pirodê paşa çînyo! (Lêxin keya tine)
Keya Şûppîlûlîûma, fermanê dide kurê xwe Ar-nûwanda yê keyayê Qarqamîşê, daku tola birayê xwe mîrze Zananza, ser bi ser ji Misiriyan bistîne.
Ar-nûwanda, artêşa xwe nola gurên sêbatê yên devbixwîn, li Misiriyan gurêx dike. Tevahiya baregehên Misriyan ên hêla bakûr, di ser wan de diruxwîne û wêran dike. Bi hezaran ji Misiriyan dîl digrin û berê wan dîlgirtiyan dide Hattûşa bi hişmet. Lê ev dîlên şerr yên Misirî, wêraniyê bi xwe re tînin û malikê li Împeretorîya Hîtîtê diveritînin. Lewra dîl, bi nexweşiya Webayê bûne. Hîna Hîtîtê şepa xwe ji êrişeke topyekûn re xweş dikir, da ku vê carê Misirê bi temamî zeft bike, lê xebera reş tê digihêje bereya şer ku xelkên Hitîtîstanê bi jana Webayê mehû bûne.
$Weba: Covîd 19 ya wê serdemê$
Ev nexweşiya nebixêr, bi salan diajo. Zar zêç ên Hîtîtî, nola tûyên ji darê biweşin, wiha dikevin ser axa sar. Împaratora dêwasa dilolije û ji sax de dikeve. Goştê mirovan li ser hestî reş dibe û rêsî rêsî ji ser hestîyên wan tê xwarê. Zarok, sêwî dimînin. Ciwan, nîvqurmiçî dibin. Bûk û zavayên teze, dibelqitin. Çira malbatan ditefin.
Xezeba webayê li tu kesî hovenade. Heta Keya Şûppîlûlîûma jî bi Webayê dikeve. Ne tu hekîm, ne jî tu rimildar, tu kes nikarin dermanekî ji vî derdî re bibîne. Keya Şûppîlûlîûma, di çax û benga xwe ya herî xwurt de, bi vê nexweşiya xedar dimire. Stûna Împeratoriya Hîtîtê dişikê, konê wan tê xwarê. Fermandarê bi xof, Keya Şûppîlûlîûma yê zîrek yê ku bi şûran nedihat xwarê, Weba wî zîtî erdê dike û wî dişîne Warê Aşa.
Ar-nûvanda yê 2’em (B.Z. 1346 – 1345) derdikeve li ser textê bavê xwe Şûppîlûlîûma lê ew jî di heman salê de, bi heman şewbê dimire û ew jî derdikeve Warê Aşa. (Navê vî keyayê ciwan yê nîvqurmiçî, bi ‘ar’ destpêdike. (Min di xeleka berê de jî gotibû’ Arnûwanda, navê çiyayekî pîroz yê kurdistanê ye) Navê mêran yê bi ‘ar’ dest pê dike, bi awayekî berbelav di nava kurdan de hatiye karanîn. Kurdên cîhana dêrîn jî û kurdên dema niha jî, vî navî bikaranîne, bikartînin. Çawa navê keyayekî eyan yê Xaltî/Ûrartû Ar-geştî bû, dema niha jî kurd navê zarokên xwe yên kur, datînin Ar-geş û hwd…)
Ji hêlekê de keya û mîrzeyên welîaht li dû hev dimirin, li aliyê din jî Covîd 19 ya wê serdemê, weba ya kujer bi hemû hêz û hêla xwe belav dibe û nola gundorekî digindire li ser xelkên Hîtîtê. Piştî kuştina mîrze Zananza, Keyayê Şûppîlûlîûma yê gewre û mîrze Ar-nûwanda jî dimirin.
Barê Împeratorîya dêwasa dimîne li ser pişta mîrze Murşîlî yê şanzde salî. Hattûşîlî, li pişta pênç birayan, yê herî piçûk e. Her du birayê Murşîlî yên din, yek mîrê Qarqamişê ye, yek jî mîrê Halpa, ango Helebê ye.
Wer tê famkirin, piştî mirina bav û birayan ya bêwext, Cimata Pankûyê tavilkê mîrze Murşîlî yê ku hîn kuryên simbêlên wî xwêdan nedabû, derdixînin li ser textê keyatiyê. Digel bobelatên mezin, bûyer û nexweşiya nebixêr lê dîsa jî Împeratora Hîtîtan nalukume û pergala dewletê birêkûpêk, nola saeta zêrîn dixebite. Mîrze Murşîlî yê xortik, zend û bendan vedimale û ji hemû bobelatên nebixêr re, dibêje qaqibixo!
$Keyayê êşên giran: Murşîliyê duyem$
Murşîlî yê 2’em (B.Z. 1345 – 1315) derdikeve ser text. Nexweşiya webayê bi tevahiya hêz û hêla xwe ya dilguvêş didome. Weba, nola ewrekî reş barana mirinê li ser welêt dibarîne. Malbat tune dibin, hêlînên wan lê diherimin, kundên kor li şûna warên wêran dixwînin. (Nola dibêjin; nav î giran e, war î wêran e!)
Murşîlî yê xortik, bi hekîman dişêwire. Li fahla teyrikan vedinhêre. Rimilbaz rimilên xwe davêjin hewa. Li falên pîresêran dinere. Gaziya xwe digihîne Xeybanînasan(kahînan). Li gorî gotinên gotinbêjan, xwedê giravî kehanet dibêjin sersebebê vê xezebê, Şûppîlûlîûma yê bavê Murşîlî ye. Lewra ji bo textê keyatiyê, xwîn rijand û bû kujerê birayê xwe Tûthaliya. Bi vî awayî nistiya fermana pêşiyan betal kir. Ev bobelatên diqewimin jî, dikin bela wî. Lewra Keya Şûppîlûlîûma, fermana Telîpînû binpêkiribû. Loma jî, Xeybaniyan ango Kahînan gotibûn, ev bela wî ye ku Xweda li me hat xezebê.
Keya Murşîlî, li ber bîrdariya Yezdanê Bahozê yê Ezmanan temene dibe û jê lava dike. Da ku vê bela nebixêr, vê nexweşîya bêyom ji ser wan rake. Paşê xwe davêje tor û bextê Xwedawenda Rojê ya Arînayê. Li ber Xwedawendê çong vedide û bi berger, stuyê xwe li ber xwar dike. Di riya Xwedayan, Xwedawendeyan de goriyan jêre nezir dike. Keya Murşîlî yê xortik çer jî dike, tewşe; carekê kabûsê webaya nebixêr, kumişîye ser wan û wan yeko yeko dişînin dinya wiyalî.
Di neh saliya keyatiya Murşîlî de, xeberek din a reş ji wî re tê; birayê wî yê Mîrê Helebê jî bi nexweşiya Webayê miriye. Piştî wexteke kurt, xebera mirina birayê wî yê din yê Mîrê Qarqamîşê jî digihêje paytext Hattûşaya xopan. Murşîliyê piçûkê bira, dimîne bê pal û bê pişt; her çar birayên wî yên mezin ji pişta wî diçin. Nola evqas bobelat ne bes bin, jina wî Gaşşûlaviya jî bi heman nexweşiyê dikeve. Ji bo hevjîna wî ji nava lepê vê nexweşiya xedar pak bibe, pir li ber canê xwe dide lê hemû hewldanên wî tewş derdikevin. Hevriya wî ya jiyanê, Gaşşûlavya jî serê xwe davêje diyarê qebrê, axa kendalê gorê.
Murşîlî yê ciwan, dîsa xwe davêje tor û bextê xweda û xwedawendan lê vê carê bi rêbazeke gefxwurane li ber xweda xwedawendan digere û dibêje: “Xwedano! Ma we hay ji xwe henin hûn çi dikin? We ne şivan û gavan, we ne cotkarî û palevan, ne jî nanpêjek bi me ve hişt. Heke hûn vê xezebê ji ser me ranekin, ma ew ê êdî kî ji we re goriyan serjêbikin û xwarinên bi çêj ji we re pêşkêş bikin?”
Piştî salekê hevjîna wî Gaşşûlaviya jî, Murşîlî diterikîne û derdikeve Warê Aşa. Murşîlî, di derbarê mirina Gaşşûlavîya de, li dêmarîya xwe Tavanana ya Babîbîlî dikeve şikê û wê wekî pîrebokeke pîresêr gunehbar dike. Paşê jî wê ji meqamê ‘şivanzanî’ yê dadixîne û wê sergum dike. (Şivanzannî, erkeke taybet a Tawanannatîyê ye) Lewra delîlên Tawananna, sêhr li Keybanû Gaşşûlaviya kiribû lêhatibû piştrastkirn. Ev tewaneke berdêla wê kuştin bû. Dîsa jî Keya Murşîlî serwext tevdigere û wê nakuje.
Keya Murşîlî dibêje: “Min ew nekuşt. Niha ew bi çavên serê xwe Xwedayê Bahozê yê Ezmanan dibîne. Min malek da wê. Bi qasî debara xwe bike min mal da wê. Niha nan û avê wê heye”
Ev tehamula Murşîlî, mezinatiya wî bi me dide selimandin. Meriv çiqas wesfê vî merdemêrî bide, dîsa jî têrê nake.
Nola dibêjin: carekê çerxa felelê lê hatiye xezebê û aşê wî çep dizîvir e. Tu dibêje qey ew qas êşên giran ne bes e, di ser de jî, ji her çar hêlan de dijminê wan ên korfersend dajon ser Keya Murşîlî. Heta tinazên xwe bi Murşîlî dikin. Nameyên kêfqewitandinê jêre dişînin.
Murşîlî dibêje: “Ji min re digotin, tu tifalekî dera hanê ye. Ma qey çi tiştê te heye. Artêşa bavê te hebû. Leşker û erebokên wî yên hespan hebûn. Le yên te? Yên te çi henin rebeno!”
Lê ev Murşîlî yê kurê Şûppîlûlîûma yê pêlewan e; çêleşêrekî ji pişta şêra ye. Murşîlî, xwediyên van tinazên li jorê, wan li heftê û heft bavên wan poşman dikin. Neh salên salwext bi wan re têtekoşe. Mîregiyên li ber wî radibin, wan yeko yeko mutuh dikin, cardin wan bi Cimeta Pankûyê ve girêdidin. Nexasim derbên xedar li Kaşkayî û Arzewayîyan dixîne.
Keya Murşîlî, dajo li ser Keya Ûhhazîtî yê Arzewayî. Berê wî li paytexta bi hişmeta, paytex Apaşa/Efesos ango Efesa îro ye. Lê belê di rê de tiştekî seyr diqewime. Keya Murşîlî diqutife; devê wî dikeve tev; ji tirsan re ziman di dev de dibe lepeke goşt û nalive. Li hêla din Keyayê Arzewa, Keya Ûhhazîtî jî ji tirsan ta digire û dikeve nav nivîna…[1]
(dê bidome)