ناونیشانی بابەت: بەهای دینار لەنێو بەرداشی ئابووریی و سیاسەتدا
ئامادەکردن: #دابان عەبدولواحید حەسەن#

ماوەی سێ مانگە نرخی دیناری ئێراقی بەردەوام لە دابەزیندایە بەرانبەر بە دۆلار، بەپێچەوانەی دراوە جیهانییەکانەوە کە بەشێک لە بەهای لەدەستچووی خۆیان بەدەستهێناوە، لەوکاتەوە کە نرخی دۆلار لە کۆتایی مانگی ئەیلول دەستی بە دابەزین کردووە، هەڵبژاردنی ئێراق بە ڕوونی دوو بەرەی ئێران و ئەمریکای بەرجەستە کردەوە کە چوارچێوەی هاوئاهەنگی بە بەرەی نزیک لە ئێران و هاوپەیمانیی سێ قۆڵیش بە بەرەی نزیک لە ئەمەریکا ناو دەهێنرێت. کشانەوەی ڕەوتی سەدر لە گۆڕەپانی سیاسیی ئێراق یەکلاییکردەوە کە حکومەتی سوودانی حکومەتێکی نزیک لە ئێرانە و ئەمریکییەکان بەو چاوە سەیری ئێران دەکەن، دەڕواننە حکومەتەکەی محەمەد شیاع سوودانی.
$“ڕەهەندى سیاسى دابەزینى بەهایى دینارى ئێراقى”$
هۆکاری دابەزینی بەهای دینار ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە مامەڵە نهێنییەکانی ئێرانەوە هەیە، لەگەڵ هاوبەشی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی ئێراق ملکەچی ڕژێمی ئێران، یان لە ترسی میلیشیا چەکدارەکانی، یان دڵسۆزی ئایدیۆلۆژییان بۆی، ئێران لە ساڵی 1979ەوە بەدەست گەمارۆ نێودەوڵەتییەکانەوە دەناڵێنێت و ئەم سزایانە لەگەڵ تووندبوونەوەی تووندڕەویی ڕێژیمی ئێران و پەرەسەندنی هەوڵەکانی بۆ فراوانکردنی هەژمون (نفوس) خۆی بە پشتیوانیکردنی گرووپە چەکدارەکان لە وڵاتانی دیکەی دراوسێ، وەک ئێراق یان لەهەندێ وڵاتى وەک، لوبنان و یەمەن و سووریا.
سزاکان لە دوای ساڵی 2018 فراوانتر بوون کاتێک ئەمریکا لە ڕێککەوتنە ئەتۆمییەکەی ساڵی 2015 کشایەوە، دواتر دوو مانگ لەمەوبەر چڕتر بووەوە و فراوانتر بوو کاتێک وڵاتانی ئەوروپا سزای زیاتریان سەپاند دوای سەرکوتکردنی خۆپیشاندانەکان کە لە شارەکانی ئێران ئەنجامدرا، ئەمەش وەک ناڕەزایەتییەک بەرانبەر بە کوشتنی ئەو ژنە گەنجە ، مەهسا ئەمینی، لەسەر دەستی پۆلیسی “ئەخلاق”. تا سزاکان تووندتر بن، ئێران هەوڵ دەدات لە ڕووی داراییەوە کەڵک لە کاریگەرییەکانی لە ئێراق وەربگرێت.
نرخی دۆلار دوای بلاوبوونەوەى کۆرۆناو سەرهەڵدانی شەڕی ڕووسیا و ئۆکرانیا دەستی بە بەرزبوونەوە کرد، هەروەها ئەو دڵەڕاوکێیەی کە لە بازاڕەکانی وزەدا درووست بوو، ئەم بەرزبوونەوەیەش لە کاتی قەیرانە نێودەوڵەتییەکان ڕوودەدات، وەک چۆن هەموو کەسێک بە بازرگان و کۆمپانیا و بانک و خەڵکی ئاساییەوە، پەنا بۆ دۆلار ببەن، چونکە سەلامەتترین دراوە، بەهۆی پەیوەندییەکەی بە ئابووری بەهێزترین وڵاتی جیهانەوە، بەتایبەتى وڵاتانى خۆرهەڵاتى ناوەڕاست کەلەپاڵ دراوەکەى خۆیاندا پشتیان بەدراوى دۆلاربەستووە.
بەرزترین نرخ کە دۆلار پێی گەیشتووە، بەپێی پێوەرە جیهانییەکان، لە 26 و 27ی مانگی ئەیلولی ساڵی ڕابردوودا بووە، پاشان دەستی بە دابەزین کردووە دوای ئەوەی ئاڕاستەی شەڕی ڕووسیا و ئۆکرانیا ڕوون بووەوە، ئۆکرانیا توانی هێرشی ڕووسیا بەرپەرچ بداتەوە، هێزەکانی ڕووسیا لە بەردەم پێشڕەوی هێزەکانی ئۆکرانیا پاشەکشەیان کرد و 110 هەزار کوژراو و برینداری لێکەوتەوە. دیناری ئێراقی لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا جێگیر نەبووە و پێش ئەوەش دوو نرخی هەبووە، کە لەلایەن دەوڵەتەوە بۆ مامەڵە دەرەکییەکانی دیاریی کردووە و بەپێی خواست و خواست لە بازاڕی ناوخۆدا دەگۆڕێت.
حکومەتەکەی کازمی لە ساڵی 2020دا نرخی دیناری بەڕێژەی 20% کەمکردەوە، ئەوەش بەهۆی ئەو سەختییە داراییەی کە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت و هەڵاوسانی دەزگاکانی دەوڵەتەوە درووستبووە. دابەزینی ئێستای لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ڕابردووەوە دەستیپێکرد، واتە دوای تووندکردنەوەی گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان دژی ئێران، و چڕبوونەوەی کۆنترۆڵی نێودەوڵەتی بەسەر مامەڵەی ئێراق لەگەڵیدا. دوای ئەوەی ئێراق لە ساڵی 2017 پەیوەندی بە سیستمی بانکی سویفتەوە کرد، و بەم دواییە بانکە ئێراقییەکان پەیوەست بوون بەوەوە، وڵاتانی جیهان توانیان بزانن بانکە ئێراقییەکان لە ڕووی مامەڵەکانەوە چی ئەنجام دەدەن، زانیاری دارایی لە ڕێگەی (سویفت) ەوە بۆ هەموو وڵاتان بەردەستە بەشداریکردن تێیدا، ئێران و ڕووسیاش بەهۆی ئەو سزایانەی ڕۆژاوا بەسەریاندا سەپێنراوە، لێی دوور خراونەتەوە.
سیستمی سویفت چییە:- سویفت، سیستمێکی دارایی جیهانییە بۆ گۆڕینەوە و خێراکردنی ئاڵوگۆڕکردنی دراو لەنێوان وڵاتەکاندا، کوورتکراوەی “کۆمەڵەی پەیوەندیی دارایی جیهانی نێوان بانکەکان سیستمی سویفت لە ساڵی 1973 دامەزرێنراوە و چالاکییەکانی بەشێوەیەکی کردەیی لە ساڵی 1977 دەستپێکرد وە، بارەگاکەی لە بەلجیکایە، سیستمەکە تۆڕێکی بەرفراوانی بانکەکان لەخۆدەگرێت، زیاتر لە 200 وڵات، هەزاران دامەزراوەی دارایی و بانکیی جیهانی تێدایە، کە ژمارەیان گەیشتووەتە زیاتر لە 11 هەزار و 500 دامەزراوە. سویفت بانکێکی ئاسایی (تقلیدی) نییە، بەڵکوو جۆرێک سیستمی ناردنی دەستبەجێیە، کە بەکارهێنەرانی دڵنیادەکرێنەوە لە ناردن و گەیشتن و سەرکەوتنی مامەڵەکەیان. سیستمەکە ڕۆژانە زیاتر لە 40 ملیۆن نامە ڕەوانە دەکات، هەروەها چەندین تریلیۆن دۆلار لەنێوان کۆمپانیا و بانکەکاندا ئاڵوگۆڕدەکرێن. سویفت لە بانکە ئەمریکی و ئەوروپییەکان پێکهاتووە، نەک تەنیا دامەزراوەیەک کە هەستێت بە پەرەپێدانی سیستمە تایبەتییەکەی و قۆرخکردنی. تۆڕەکە ئێستا لەلایەن زیاتر لە دوو هەزار بانک و دامەزراوەی داراییەوە خاوەندارێتی دەکرێت. بارەگای سەرەکیی سویفت لە بەلجیکایە، بۆیە بانکی نیشتمانیی بەلجیکی بە هاوبەشی لەگەڵ بانکە ناوەندییە گەورەکانی جیهان سەرپەرشتی دەکەن، لەناویاندا بانکی یەدەگی فیدراڵیی ئەمریکی و بانکی ئینگلتەرا. ئەو پارەیەی لە ئێراقەوە حەواڵەی دەرەوە دەکرێت زیاتر لە دوو ئەوەندەی بەهای ئەو کاڵایانەیە هاوردەی بازاڕەکان دەکرێت، ئێران ئێراقی وەکوو سەکۆیەک بەکارهێناوە بۆ ناردنی پارە بۆ وڵاتانی وەک سووریا، یەمەن و لوبنان.
لە پێکهێنانی حکومەتی نوێی ئێراقەوە ئەمریکا سێجار بە فەرمی سوودانی بانگهێشت کردووە و لەبەرانبەردا تاوەکووئێستا سوودانی بە بەڵێ یان نەخێر وەڵامی نەداوەتەوە، ئەگەر سەرۆکوەزیرانی ئێراق نەچێت بۆ ئەمریکا، بەهای دراوی ئێراقی زیاتردادەبەزێت. ئەگەر “محەمەد شیاع سوودانی” سەردانی ئەمریکا بکات، بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرانبەر دینار دەوەستێت و جێگیریش دەبێت. ئەمریکا دەیەوێ ئەو دۆلارەی بانکی ناوەندیی ئێراق دەیخاتە بازاڕەوە، بە پلەی یەکەم خەڵکی ئێراق سوودی لێ ببینن.
$“ڕەهەندى ئابوورى دابەزینى بەهایى دینارى ئێراقى”$
لە مانگی کانوونی یەکەمی ساڵی 2022، نرخی دینار دابەزی بۆ نزمترین ئاست لەدوای ساڵی 2004ەوە، ئەوەش دوای گۆڕینی بەرفراوانی دینار بۆ دۆلار، ئەمەش وایکرد دۆلار لە بازاڕەکانی دراوی ئێراقی بکێشێتەوە. دابەزینی نرخی دینار بۆ بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار بگەڕێندرێتەوە، بەو پێیەی ڕەوتی ئەو دوو دراوە لە ماوەی سێ مانگی ڕابردوودا پێچەوانە بووە، و دەبوو ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار دینار، وەک ئەوەی بەسەر پاوەند و یۆرۆدا هات. نرخی دینار لە سەرەتادا بەستراوەتەوە بە دۆلارەوە، نەوت کە تاکە مادەیە کە ئێراق هەناردەی جیهان دەکات، لە بازاڕەکانی جیهاندا بە دۆلار دادەنرێت و 95%ی هەناردەی ئێراق پێکدەهێنێت.
سەبارەت بە هاوردەکردن ئێراق، لەدوای ساڵى 2003 ەوە بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کرد، فراوانتر بوو بۆ ئەوەی هەموو شتێک لەخۆ بگرێت، لە ئاوی خواردنەوە کە لە کوێتەوە هاوردە دەکرێت، تا ئەو خۆراک و جلوبەرگانەی لە ئێران و تورکیاوە هاوردە دەکرێن، تا ئۆتۆمبێل و ئامێری کارەبایی و ئامێر و ئامێری هاوردەکراو لە چین، ژاپۆن، وڵاتانی پیشەسازی ڕۆژاوایی، لە هەمان کاتدا بەرهەمە ناوخۆییەکان دابەزینیان بەخۆوە بینی و زۆربەیان نەماون، چونکە بە بەرهەمی بیانی جێگەى گرتونەتەوە، بە کواڵیتیی بەرز و نرخێکی کەم.
بەهۆی گەمارۆ نێودەوڵەتییەکانی سەر ئێران، فراوانبوونی هەژمونى چەکداری، گەیشتووەتە کۆنتڕۆڵکردنی سەرچاوەکانی ئێراق بەپێی پێویستییە گەشەسەندووەکانی، کارەبا، غاز، بەرهەمە نەوتییەکان، کەلوپەلی خۆراک، کەرەستەی بیناسازی و باقی کاڵا سەرەکییەکانی هەناردە دەکات بۆ ئێراق، و نرخەکانیان بە دۆلاری ئەمریکی وەردەگرێت، کە ئەمریکا بەکارهێنانی لەسەر قەدەغە کردووە، هەرچەندە ئێراقی بەدەر کردووە.
بەپێی ڕاگەیەنراوی عەلی ڕەزا، بەڕێوەبەری گومرگی ئێران، هەناردەی ڕاگەیەنراوی ئێران بۆ ئێراق لە ساڵی 2021دا 11 ملیار دۆلار بووە و ئەمساڵیش هەناردەی ئێران بە ڕێژەی 21% زیادیکردووە. چاودێران پێیان وایە قەبارەی ڕاستەقینەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی ئێران لەگەڵ ئێراق زیاترە لە دوو ئەوەندەی ڕاگەیەنراو، چونکە زۆرێک لە مامەڵە بازرگانییەکانی ئێران بە نهێنین. ڕۆژنامەی (ئێران ئینتەرناشناڵ) ی لەندەن لە ڕاپۆرتێکدا کە لە 26/12/2022 بڵاویکردۆتەوە ڕایگەیاندووە، زانیاریی لە سەرچاوە ئاگادارەکانەوە هەیە کە ئێراق بە دۆلاری ئەمریکی بازرگانی لەگەڵ ئێران دەکات، سەرەڕای ئەو سزایانەی ئەمریکا بەسەر ئێراندا سەپێنراوە.
ئیدارەی ئەمریکا زانیاری هەیە کە بڕە پارەیەکی زۆر بە دۆلاری ئەمریکی لە ئێراقەوە گواستراوەتەوە بۆ ژمارەیەک وڵات لەنێویاندا ئێران، هەروەها نرخی دۆلار بەرانبەر دینار بەرزبووەتەوە، ئەمەش گەلی ئێراقی توڕە کردووە. زۆرینەی هەناردەی ئێران بۆ ئێراق کەرەستەی بەکارهێنراون، وەک گۆشت، ماسی، سەوزە، میوە، کارەبا، بەرهەمە نەوتییەکان و گاز و ئەو هەناردەکردنانەش بەشداربوون لە لاوازبوونی بەرهەمی نیشتمانیدا. چاودێران پێیان وایە بریکارەکانی ئێران لە ئێراق لە پشت تێکدانی ئامرازەکانی پیشەسازی، کشتوکاڵی و بەرهەمهێنانی خزمەتگوزاری لە ئێراقدان.
بەهۆی چڕبوونەوەی گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان، دەستوەردانەکانی ئێران لە ئێراق زیاتر بووە، بریکارەکانی دەستیان کرد بە دەرهێنانی دۆلار لە بازاڕ لەبەرانبەر تمەنی ئێرانى، کە لە ڕێگەی زەوتکردن و قاچاخچێتی و کردەوەی گەندەڵییەوە لە ڕێگەی زاڵبوونیان بەسەر دامودەزگاکانی دەوڵەتدا بەدەستی دەهێنن. وەک ئەوەى چاودێران باسى ئەکەن، “دۆلار لە ئێراقەوە بۆ ئێران بە بارهەڵگر دەگوازرێتەوە!” ئەمەش بە ڕاپۆرتێکی ڕۆژنامەنووس “تەمیم ئەلحەسەن” پشتڕاست کرایەوە، کە ڕۆژنامەی ئەلمەدا لە 27/12/2022 بڵاوی کردووەتەوە، کە تێیدا هاتووە پارە هەیە لە ڕێگەی وشکانی و ئاسمانییەوە دەچێتە ئێران، هەروەها 15 بانکی ئێراقی کە هاوکارى ئێران دەکەن بەم زووانە بخرێتە ناو سزاکانی ئەمریکاوە.
$“دەرئەنجام”$
ئەمریکا گوشاری خستووەتە سەر ئێراق بۆ ئەوەی ئەو دۆلارەی لە ڕێگەی نەوتەوە دەستی دەکەوێت هەناردەی وڵاتانی نەکات. دەبێ ئێراق پابەندی بڕیارەکانی بانکی ناوەندی ئەمریکا بێت، لەبەر ئەوەی پاڵپشتیی دۆلار لەلایەن ئەمریکاوە دەکرێت، بۆیە ناکرێ ئێراق بڵێ: لەگەڵ ئەمریکا ڕێکدەکەوم و دەبێ بڵێ پابەند دەبم. بانکی ناوەندیی ئێراق ئێستا لەتوانایدا نییە دەست وەربداتە بەهای دۆلار، چونکە پڕۆسەی گۆڕینەوەی دۆلار بۆ دینار چووەتە ژێر کۆنترۆڵی گەنجینەی ئەمریکا و بانکی ناوەندیی ئەمریکا. ئەوانیش سنووریان لەسەر حەواڵەکردنی ئەو پارەیە داناوە کە لە ئێراق دەچێتە دەرەوە.
لێدوانی هەندێک پەڕڵەمانتار و کەسی دیکە بە ناوی “شارەزای ئابووری” هێندەی دیکە بازاڕی ئاڵوگۆڕی دراوی ئێراق و هەرێمی کوردستانی شڵەژاندووە و تاکە ڕێگە بۆ دەربازبوونی ئێراق لەو تەنگژەیە، پابەندبوونییەتی بە بڕیارەکانی وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا. [1]