تارېخو ئەدەبیاتو یارسانی
بەشۍ سی و حۆتەمە
بابا جەلیلی دەودانی (1478ز—1560ز)
بابا جەلیل کوڕو جۆزی دەودانین، بەپاو یاداشتەکا کاکە ڕەزای ساڵەو (883ک/ 1478ز) دەگاو دەودانی ئامان دنیاوە. پەی ساڵەو ئامای دنیایش ئی دېڕە شېعرۍ واچیێنە:
وە سەنەی هەشت سەڎ هەشتا و سێی شەعبان
جەلیل جە دەودان، ئاماوە جیهان
بابا جەلیل مەڵبەندو وېشەنە پەروەردە بییەن، فەترەو گەنجیشەنە گەشتۍ فرېش کەردېنۍ، خەریکو ڕاوەبەری ئایینو یارسانی بییەن، دماجار گېڵانۆ مەڵبەندو وېش و چەنی یاراش خەریکو ڕاوەبەری ئایینو یارسانی بییەن.
جە کتېبو (دەورەو بابا جەلیلی) نە ئامان کە پیێوە ژیرو سوفیێ گۆرە بییەن، کەسە دیارەکۍ ئا سەردەمەیە فرە حەزشان بە دیڎاریش کەردەن، هەرچن ئاڎ حەزش جە گۊشەگیری و تەنیایی کەردەن.
بەڵام چەنی یاران و دۊساش گەرمو گوڕ بېیەن و وەختش چەنی بەردېنۍ سەر، تەمەنش درېژ بییەن، ساڵەو (968ک/ 1560ز) کۊچی دمایینش کەردەن.
دلۍ سەرچەمەکا ئایینو یارسانینە ئامان کە بابا جەلیل دماو شاوەیس قولی (قرمزی) ئامان، بەڵام ۋەڵۍ (ئاتەش بەگ و شا ئەیاز) ی ئامان دنیاوە، بەعزێ جە یارەکاش پېسە:
(میر عەتار، میر هەیاس، میر جۆزی، دەدە بەگنەر، میرزا قولی، سەمەن، سایی) کە جە دەورەو بابا جەلیلی و دمای ئاڎییچی ڕاوەبەری ۋیروباوەڕو ئایینو یارسانیشان کەردەن.
شېعرۍ و ئەدەبیاتو بابا جەلیل و یارانیش دلۍ نامەکانو (دەورەو بابا جەلیلی) ینە تۊمارۍ کریێنۍ، بەشێ فرەو سروودەکاش دوە بەیتیېنۍ، چی دوە بەیتەنە (بابا جەلیل) بە تامامی ئانەیە مەوزۊ ڕوە کە گېیانو کەردگاری ئامانەنە دلۍ لاشەو ئاڎیی و وېش کەردگارەن.
ئەجر ما عەزیم
ئەز وزو گەنان، ئەجرما عەزیم
خوفی غولامان، هیچ نیان پەریم
پەنەم مەواچان، جەلیلی ڕەحیم
ماناش:
ئەجرو پاداشتو ئېمە گۆرەن
من جە گۆرەکانا، ئەجرو پاداشتو ئېمە گەورەن
تەرسیم جە هەرزەکارا (یاران) نېیەن
بە ئېمە ماچان: جەلیلی ڕەحیم.
کەچی دوە بەیتێ تەرەنە موناجات چەنی کەردگاری کەرۊن، کە پېسەنە موناجات چەنی وېش کەرۊن:
ڕیازەت کېشم، ڕیازەت کېشم
ئەزیزم پەی تۊ، ڕیازەت کېشم
بزێ کەر وە حاڵ، دەروونی ڕېشم
گوڵم وە دەستان، پەی چېشەن بېشم
یارسانەکۍ پېسە بابا جەلیلی دەودانیشان فرېنۍ جە پلە و مەنزڵەشان، دلۍ ئایینەکەیشانە کەسۍ پېسە مورشید و ڕابەر و گردو چینەکا تەری فرېنۍ، دیسان ئا یارانو یارسانا کە شېعرېشا هەنۍ، فرەو کەمی ئا شېعرا بەپاو مەنزڵەو ئایینەکەیشان فاڕیۊن، کە بە زوانی گورانی (هۆرامی) ، بېگومان دیالێکتی هۆرامی پېسە زوانێ ستانداردی جە زەمەنە وەڵینەکانە، زوانو بەشێ فرەو خەڵکو سەرزەمینو کوردەواری بییەن.[1]