ناونیشانی بابەت: جیاوازی نێوان چەمک زاراوە جوگرافیەکان
ئامادەکردن و نووسین: #کارێز ڕەسوڵ نەبی#

جیاوازی نێوان چەمک زاراوە جوگرافیەکان:
● زانستی جوگرافیا (Geography Science) :
بریتییە لە زانستی لێکۆڵینەوە و وەسفکردنی دیاردە سرووشتی و مرۆییەکان و شیکردنەوەیان و بە دیارخستنی کاریگەرییەکانیان و دۆزینەوەی پەیوەندی نێوانیان.
✻ جوگرافیا: بریتییە لە زانستی پەیوەندییە شوێنییەکان.
✻ چوگرافیا: وشەیەکی یۆنانییە. لە دوو بڕگە پێکھاتووە (Geo) بە واتای زەوی دێت، (Graphy) بە واتای وەسفکردن یان گوزارشتکردن دێت کەواتە (Geo + Graphy = Geography) واتە زانستی وەسفکردنی زەوی، فەیلەسوفی یۆنانی (ئەرسطۆ) پێی وابوو وشەی جوگرافیا بە مانای وێنەکێشانی زەوی دێت، یەکەم کەس کە وشەی جوگرافیای بەکارھێناوە جوگرافیا زانی یۆنانی (ئەرستۆستێن لەنێوان ساڵانی 276 بۆ 194) پێش زاین بوو.
کەواتە، زانستی جوگرافیا لە دوو لقی سەرەکی پێکھاتووە کە بریتین لە (جوگرافیای سرووشتی و جوگرافیای مرۆیی) .
1- جوگرافیای سرووشتی: ھەموو ئەو دیاردانە دەگرێتەوە کە لە سرووشتەوە سەرچاوەیان گرتووە و مرۆڤ ھیچ ڕۆڵ و کاریگەرییەکی نەبووە لە درووستبوونیان و دابەشبوونیان و بڵاوبوونەوەیان وەک: جوگرافیای (ئاوھەوا، خاک، بەرزی و نزمی، ڕووەکی سرووشتی و ئاژەڵ و باڵندەکان، جیۆمۆڕفۆلۆجی، فەلەکی، ھایدرۆلۆجی، زیندەزانی، کیشوەرەکان، ئۆقیانووسی، دەرامەتە سرووشتییەکان، دەریا و زەریاکان) .
2 – جوگرافیای مرۆیی: ھەموو ئەو دیاردانە دەگرێتەوە کە مرۆڤ ھۆکارێک بووە بۆ درووست بوونیان و دابەشبوونیان و ئەفڕاندنیان لە گرینگترین لقەکانیش بریتین لە جوگرافیای (ئابووری، سیاسی، کۆمەڵایەتی، کشتوکاڵ، پیشەسازی، کارتۆگرافی، دانیشتووان، بازرگانی و گواستنەوە، خزمەتگوزاری، ئاواکاری (ئاوەدانی) جوگرافیای ھەرێمی مرۆیی) .
● دیاردە: ھەموو ئەو شتانە دەگرێتەوە کە مرۆڤ دەتوانێت بیان بینێت و پێوانەیان بکات.
● پەیوەندی زانستی جوگرافیا بە زانستەکانی تر: زانستی جوگرافیا لە پەیوەندی دایە لەگەڵ چەندین زانستی تر کە بە ھاوبەشی کاران، بۆ ئەم مەبەستەش ئەم پەیوەندییە دابەشکراون بەسەر سێ بەشەوە کە بریتین لە:
✻ پەیوەندی زانستی جوگرافیا بە زانستە یارمەتیدەرەکان (العلوم المساعدة) : وەک زانستی (بیرکاری، ئامار ، کارتۆگرافی) ئەم زانستانە ئامرازێکی یارمەتیدەرن کە بەکاردێن بۆ شیکردنەوە و پیشاندانی ماددەی زانستی کە پەیوەستن بە شوێنەوە.
✻ پەیوەندی زانستی جوگرافیا بە زانستە تەواوکەرەکان (العلوم المکملة) : لە ڕووی سرووشتییەوە ئەو زانستانە دەگرێتەوە کە گوزارشت لە دیاردە سرووشتییەکان دەکەن، لە چوارچێوەی شوێن وەک: زانستی (زەوی، جیۆلۆجی، ھایدرۆلۆجی، خاک، ئاو، دەریا و زەریاکان، ئاژەڵی، ڕووەکی، دەرامەتی سرووشتی) . لەم چەند ساڵەی دووایدا پێشکەوتنی لایەنی تەکنیکی لە زانستی جوگرافیا یارمەتیدەر بووە بۆ کۆکردنەوەی ماددە زانستییەکان و ڕێکخستنیان و شیکردنەوەیان و خەزنکردنیان بە ئامێری کۆمپیوتەر تەکنیکی ھەستکردن لە دوورەوە (Remote sinsing RS) سیستەمی زانیارییە جوگرافیەکان ناسراو بە (Geography information System GIS) ئەمەش جگە لە سەرھەڵدان و پەیدابوونی ئامرازی (چەندیەتی و چۆنییە.ی) و بەکارھێنانیان لە توێژینەوە جوگرافیە زانستەکانیان و پێوانەکردنی دیاردەکان بەم ئامرازانە.
✻ پەیوەندی زانستی جوگرافیا بە زانستە مرۆڤایەتییەکان: زانستی جوگرافیا لە پەیوەندییەکی بەھێز دایە لەگەڵ زانستە مرۆڤایەتییەکان وەک: زانستی (مێژوو، دیمۆگرافیا، ئەنتۆگرافیا، ئەنثڕۆپۆلۆژیا، دەروونزانی، یاسا، ئابووری، سیاسی (ڕامیاری) ، کۆمەڵایەتی
● شوێنی جوگرافی: ئەگەر وەکوو شوێنی دیاردەیەکی جوگرافی لێی بڕوانین ئەوا (شار، ھەرێم، دەوڵەت) دەگرێتەوە، بەڵام ئەگەر وەکوو دەرامەتێکی سرووشتی لێی بڕوانین ئەوا ئەو مانایانە لەخۆ دەگرێت:
✻ شوێنی گەردوونی یان فەلەکی (ئستڕۆنۆمی) واتە شوێن بە گوێرەی بازنەکانی پانی و ھێڵەکانی درێژی.
✻ شوێنی کیشوەری و دەریایی: واتە شوێن پەیوەست بە دەریا و زەریاکان یان ڕووبەری وشکانی.
✻ شوێنی دراوسێیەتی یان (ڕێژەیی) : مەبەست لێ شوێنی دەوڵەتێکە یان یەکەیەکی ڕامیارییە سەبارەت بە دراوسێی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆکانی.
✻ شوێنی ستراتیجی: بریتییە لەو شوێنەی کە گرینگی ھەیە لە بواری ئابووری، سەربازی، ڕامیاری، گواستنەوە و بازرگانی، دووری و نزیکی لە بازاڕەکان و کەرستەی خاو، وەک: گەروە ئاوییەکان و بەندەرەکان وەکوو: نۆکەندی سوێس، جەبەل تارق، بۆسفۆڕ، بێرنگ، بابولمندەب، ھورمز، و کەناڵی ئینگلیز، بەندەری جیھان، ئوم قەسر، فاو)
● شوێنگە (Site) : بەشێکی زۆر بچووکە، خاڵێکە لەسەر گۆی زەوی یەک شوێنی جوگرافی چەندین شوێنگە لە خۆدەگرێت، جیاوازی شوێنی جوگرافی و شوێنگەی جوگرافی بریتییە لە:
✻ شوێنی جوگرافی بایەخی گەورە و ڕێژەییە واتە، (ڕەھا نییە. بە پێچەوانەوە بایەخی شوێنگە کەم و ڕەھایە.
✻ ھەرچەندە شوێنی جوگرافی جێگیرە، بەڵام بایەخی شوێنی جوگرافی دەگۆڕێت بە پێی تیپەڕبوونی کات ئەمەش لە ئەنجامی گۆڕانکارییە تەکنەلۆجیەکان و چالاکییە جۆراوجۆرەکان، دەکرێت پەرە بە شوێنی جوگرافی بدرێت بۆ ئەنجامدانی چالاکییە جۆراوجۆرەکان.
● ناوچە: بریتییە لە ڕووبەرێکی دیاریکراو لە ئەنجامی یەکگرتنی چەند شوێنێک درووست دەبێت.
✻ کەواتە لێرەدا دەگەین بەو دەرئەنجامەی کە شوێنگەی جوگرافی: بریتییە لە خاڵێکی زۆر بچووک لەسەر زەوی کە ڕووبەرێکی کەم داگیردەکات، بەڵام ئەگەر ژمارەی خاڵەکان واتە (شوێنەگەکان) زیادی کرد دەبێت بە (شوێن یان شوێنی جوگرافی) بەم شێوەیەش شوێنی جوگرافی گەورەتر و بایەخدارترە لە شوێنگەی جوگرافی وە ئەگەر ژمارەی شوێنەکانیش زیادی کرد دەبێت بە (ناوچە) بەم جۆرەش ناوچە گەورەتر دەردەکەوێت لە شوێنی جوگرافی.
● ھەرێم یان ھەرێمی جوگرافی: بەشێکە لەسەر ڕووی زەوی کە خاوەن سیفات و تایبەتمەندی تایبەت بەخۆیەتی لە ڕێگەی ئەو سیفات و تایبەتمەندیانەی کە ھەیەتی لە ناوچەکانی تر جیادەکرێتەوە.
● لە گرینگترین جۆرەکانی ھەرێمی جوگرافی:
✻ ھەرێمی سرووشتی: بریتییە لەو ھەرێمەی کە بۆ دیاریکردنی پشت بە بنەما و دیاردە جوگرافیە سرووشتییەکان دەبەستێت وەک: بەرزی و نزمی (دەشت، دۆڵ، چیا، بان) ئاوھەوا، ڕووەکی سرووشتی، خاک، ڕووبار و دەریا و دەریاچەکان، شوێنە جوگرافیەکان.
✻ ھەرێمی مرۆیی: بریتییە لەو ھەرێمەی کە بۆ دیاریکردنی پشت بە بنەما و دیاردە مرۆییەکان دەبەستێت، وەک: دانیشتووان، چڕی دانیشتووان، ئاستی ئابووری و بژێوی و چالاکی و پیشەکانیان، دابەشبوونی دانیشتووان بە گوێرەی ھەست و سۆز و ڕەگەزایەتی یان ھۆزایەتی وەکوو ئەوەی لەنێوان ھەرێمەکانی (بنجاب و سەند) ، ھەرێمی کوردستان، عەرەبستان، بلوجستان بە دیاردەکەوێت.
✻ ھەرێمی کارگێڕی: بریتییە لەو ھەرێمەی لە دیاریکردنی پشت بە بنەما کارگێڕییەکان دەبەستێت، واتە لەسەر بنەمای دابەشبوونی دەست ھەڵاتە کارگێڕییەکان بەڕێوەدەبرێت وەک: ھەرێمی پارێزگاکان لەڕووی کارگێڕیەوە خاوەن دەست ھەڵاتێکی کارگێڕین و ئەتوانن خزمەت بە سنووری کارگێڕی ئەو پارێزگایە بکەن، وەکوو پارێزگای ھەولێر، دھۆک، سلێمانی، ھەڵەبجە، ھەرێمی کوردستان و ئێراق.
✻ ھەرێمی تایبەت: بریتییە لەو ھەرێمەی لە دیاریکردنیدا پشت دەبەستێت بە بڕیارێکی سیاسی لەپێناو ھێنانەدی ئامانجێکی دیاریکراو و کەڵک وەرگرتن لەو ھەرێمە بە شێوەیەکی تایبەت بە پشت بەستن بەو بڕیارە سیاسیانەی کە دەدرێن بۆ کەڵک وەرگرتن لە توانا سرووشتی و مرۆیی و ئابووریەکانی ئەم ھەرێمە وەک: ھەرێمی پیشەسازی یان ھەرێمی کشتوکاڵی یان ھەرێمی بازرگانی کە زۆربەی ڕووبەری ئەم جۆرە ھەرێمانە تەرخان دەکرێت بۆ ئەم جۆرە پیشانە.
● سنوور (حدود) : بریتییە لە خاڵی جیاکەرەوەی نێوان دوو (وڵات یان دوو شار یان دوو ھەرێم) کە ڕووبەرێکی زۆر داگیر بکات و کۆمەڵێک تایبەتمەندی تایبەت بەخۆی ھەیە.
● تخوب:واتە خاڵی جیاکەرەوە بۆ شوێنگەیەک یان شوێنێک کە ڕووبەرێکی کەمی ھەبێت بۆ نموونە: (پارچە زەویەک یان باغێکی کشتوکاڵی) .
● دوورگە: بریتییە لە ڕووبەرێکی وشکانی کە ھەموو لاییەکانی بە ئاو دەور دراوە، ھیچ سنوورێکی وشکانی لەگەڵ ھیچ شوێنێک یان ناوچەیەک نییە. وەکوو دوورگەی (غرینلاند) .
● نیمچە دوورگە: بریتییە لە ڕووبەرێکی وشکانی کە سنووری وشکانی لەگەڵ وڵاتێک یان ڕووبەری وشکانییە.ی تر ھەیە، وەکوو نیمچە دوورگەی عەرەب (شبە الجزیرة العربیة) .
● گەروو: بریتییە لە ماوەی نێوان دوو دەریا یان دوو زەریا یان دوو ڕووبەری وشکانی کە سرووشتییە دەستی مرۆڤی تێدا نییە.
● کەناڵ: بریتییە لەبەیەکگەیشتنی ئاوی دوو دەریا یان دوو زەریا یان دەریاو زەریا، بەڵام مرۆڤ ڕۆڵی هەبووە لەبەیەکگەیاندی واتا مرۆڤ درووستی کردووە.
● دەربەند: شوێنێکی تەسک و تەنگەبەرە ڕووبار یان چەم و زێی پێدا تێپەڕدەبێت.
● نۆکەند: بریتییە لە بەیەک گەیاندنی دوو ڕووبەری ئاوی لەناو ڕووبەڕێکی وشکانیدا وەک نۆکەندی سوێس کە لەبیابانی مسیر هەڵکەنراوە دەریای سوور بەدەریای ناوەڕاست دەگەیەنێت.
● کەش و ھەوا (الطقس - Weather) : لقێکە لە لقەکانی زانستی جوگرافیای سرووشتی کە لە دیاردەکانی کەش دەکۆڵێتەوە لە ماوەیەکی کوورت خایەن لە چینی یەکەمی بەرگەھەوا (ترۆپۆسفێر) ، توێژەران و پسپۆڕانی بواری کەش ناسی بۆچوونیان وایە ئەو ماوەیە لە (24 کاتژمێر دەست پێ دەکات تاوەکوو ساڵێک) بەردەوام دەبێت.
● ئاوھەوا (المناخ - Climatology) : زانستی لێکۆڵینەوەیە لە بەرگەھەواو و پشتێنەکانی ڕەگەزە کەشیەکان ئەو بارودۆخانەی کە دەبنە ھۆی ڕوودانیان یان ئەو زانستەیە کە ھەڵدەستێت بە وەسفکردن و شیکردنەوەی پەیوەندی نێوان ڕەگەزەکانی ئاوھەوا لە ماوەیەکی درێژخایەن، توێژەران و پسپۆڕانی بواری کەش ناسی بۆچوونیان وایە ئەو ماوەیە لە (ساڵێکەوە دەست پێ دەکات تاکوو پەنجا بۆ سەد ساڵ)
● شێی ھەوا (Humidity) : بریتییە لە بڕی ھەڵمی ئاو لە ھەوادا، ئەم بڕەش بە چەند شێوەیەک دەپێورێت.
✻ شێی ڕێژەیی (Relative Humidity) : بریتییە لە بڕی ھەڵمی ئاو لە ھەودا لە پلەیەکەی گەرمی دیاریکراو دا، بۆ نموونە: ئەگەر کێشی ھەڵمی ئاو (8.5 گرام / مەتر سێجا) بێت لە پلەی گەرمی (15) ° سیلیزی دابێت ئەوا بڕی شێ ڕێژەیی (%50) دەبێت، چونکە پلەی گەرمی ھەوا توانای ھەڵگرتنی (17 گرام / مەتر سێجای) ھەیە.
✻ شێی جۆری (Specific Humidity) : بریتییە لە کێشی ھەڵمی ئاو لە ھەوادا کە بە گرامێک شێ لە ھەر کیلۆگرامێک لە ھەوادا دەپێورێت.
✻ شێی ڕەھا (Absolute Humidity) : بریتییە لە بڕی ھەڵمی ئاو لە قەبارەیەکی دیاریکراودا کە بە گرام لە مەتر سێجا لە ھەوادا دەپێورێت.
● دابارین (الھطول - Precipitation) : بریتییە لە بارینی (بەفر، باران، تەزرە) لە ئاسمانەوە، کە زۆربەی کات بە دابارین و شێوەکانی ناودەبرێت.
● باران (المطر - Rani) : دڵۆپە ئاوی مامناوەندی و گەورەن کە قەبارەیان (500) مایکڕۆن زیاترە، کە دەشێت لە ھەوری باراناوی یان ھەوری بەرز و ناوەند ببارێت.
● گەرمی (Weat) : بریتییە لە بڕی ئەو وزەیەیی کە تەنێک بە دەستی دێنێت و گەرمیەکەی زیاد دەکات، ھەموو تەنێکیش بە بڕێکی جیاواز وزەی تیایە. کەواتە گەرمی وزەیە و لە باری گواستنەوەدایە
.
● پلەی گەرمی (Temperature) : بریتییە لە بڕی وزەی تەنێک کە بە ئامرازێک پێوانە دەکرێت.
● گەرمی ھەستپێکراو (Sensible Heat) : بریتییە لەو پلە گەرمیەیی کە جەستەی مرۆڤ ھەستی پێدەکات، واتە مرۆڤ لە ڕێگای گەرم داھاتنی جەستەی یان سارد داھاتنی جەستەی ھەست بەم جۆرە گەرمیە دەکات. کەواتە پلەی گەرمی بە گەرمی پێو دەپێورێت بۆیە مرۆڤ پێویستی بە ئامێر ھەیە بۆ زانینی پلەی گەرمی ڕاستەقینە، چونکە جەستەی مرۆڤ پێوەرێکی درووست نییە.بۆ پێوانەکردنی پلەی گەرمی.
● دەریا (Sea) : بریتییە لە ڕووبەرێکی ئاوی کە لە سێ لاوە یان زۆرکات لە چوار لاوە بە ڕووبەری وشکانی دەوردراوە، وەک: (دەریای سوور، دەریای ناوەڕاست، دەریای ئۆختسک، دەریای کاریبی) ، دەریاکان ڕووبەر و قوڵیان کەمترە و ژمارەی دەریاکان زیاترە بە بەراود بە زەریاکان.
● زەریا (Ocean) : بریتییە لە ڕووبەرێکی ئاوی فراوان، ڕووبەری زەریاکان گەروەترە و قوڵتر و بڕی خوێیان زیاترە و ژمارەیان کەمترە وەک: زەریای (ھێمن، ئەتڵەسی، ھیندی، زەریای بەستەڵەکی باکوور ) بە بەراورد لەگەڵ دەریاکان وە کاریگەریی ئاوی زەریاکان زۆرترە لە گۆڕانی ئاھەوای زەوی وەک: دیاردەی ئێڵ نینۆ و لانیا لە زەریای ھێمن، لە ڕووی بازرگانی و گواستنەوە زەریاکان گەشتی بازرگانی زیاتریان تیادا ئەنجام دەدرێت چونکە، ڕووبەرێکی فراوانتر یان ھەیە بۆ ڕێڕەوکردنی کەشتییەکان وەک: بەشی باکووری زەریای ئەتڵەسی کە (%75) گەشتە زەریایەکان لەم بەشەوە ئاڕاستە دەکرێن.
دیاردەی تیسۆنامی لە زەریاکان زیاتر ڕوودەدات، چونکە پلێتی ژێرەوەی زەریاکان گەورەترن و بەرکەوتنیان لەگەڵ پلێتەکانی تر زۆرترە.
● ئۆقیانووسیا: وشەیەکی ئەوروپیە (Oceanic) کە کیشوەری ئوستڕالیا و دوورگەکانی دەورووبەری دەگرێتەوە.
● کوردستان: زاراوەیەکی ناوچەیی و ھەرێمە ئەگەر بە تەنیا وشەی (کوردستان) بەکاربێت ئەوا ھەر چوار پارچەکانی تر (باکوور، باشوور، ڕۆژھەڵات، ڕۆژاوا) دەگرێتەوە، بەکارھێنانی دەستەواژەی (کوردستانی باکوور یان کوردستانی باشوور، کوردستانی ڕۆژھەڵات یان کوردستانی ڕۆژاوا) لە چوارچێوەی زانستی جوگرافیا و مێژوو دەستەواژەیەکی ھەڵەیە.
● ھەرێمی کوردستان: زاراوە و چەمکێکی ناوچەیی و ھەرێمیە، تایبەتە بە ھەرێمی کوردستان لە ڕووی کارگێڕییەوە پارێزگای (#ھەولێر#، #سلێمانی#، #دھۆک#، #ھەڵەبجە#) بە ھەموو شارەدێ و شارۆچکە و لادێکانی دەگرێتەوە.
● دەرامەتەسرووشتییەکان Natural resources:
بریتین لەو سەرچاوە سرووشتیانەی کە مرۆڤ بەکاریان دێنێت و سوودیان لێ وەردەگرێت، بەکارھێنانی مرۆڤ بۆ سەرچاوە سرووشتییەکان مەرجە بۆ بوونی دەرامەتە سرووشتییەکان.
● سەرچاوە سرووشتییەکان Natural Sources
بریتین لە ھەموو ئەو دیاری و بەخششە سرووشتیانەی کە لە سرووشتەوە سەرچاوەیان گرتووە و مرۆڤ ھیچ ڕۆڵ و کاریگەرییەکی نەبووە لە درووستبوونیان و دابەشبوونان، واتە بە جۆرێک ھەموو ئەو سەرچاوە سرووشتیانە دەگرێتەوە کە ھێشتا مرۆڤ بەکاری نەھێناون بۆ خزمەتی خۆی، وەکوو ئەو سەرچاوە نەوتیانەی کە ھێشتا دەرنەھێنراون بە سەرچاوە ھەژمار دەکرێن، بەڵام کاتێک نەوت دەرھێنرا و سوودی لێ بینرا و خرایە خزمەتی مرۆڤایەتی ئەوکات دەبێت بە سامان.
● سامانی سرووشتی Natural Resource:
بریتییە لە ھەموو ئەو سەرچاوانەی کە دەستی مرۆڤی پێ بگات و بۆ خزمەت و بەرژەوەندی خۆی سوودیان لێ ببینێت، واتە جیاوازییەکە تەنیا لە بەکارھێنان و بەکارنەھێنانە کە سەرچاوە دەکات بە سامان. [1]
=KTML_Bold=ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژەپێکراو نووسراوە کوردیپێدیا بەهیچ شێوازێک دەستکاری نەکردووە=KTML_End=