بەهادای بە ژیوگای و دۆسایەتی چەنی سرۆشتی دلۍ ئەدەبېیاتی کلاسیکی هۆرامینە
بەشۍ دوەمە
نویستەی: #سابیر عەزیزی#
1. پاڕېزنای سرۆشتی، وەشەویسی ژیوگای
پارێزنای ژیوگای و دۆسایەتی چەنی درەختی و سیماو سەوزەڵانی فرەتەر جە عەقڵیەت و ئاوەزوو سەردەمینە ڕەنگەش دێنەوە، بېیەن بە نمادوو ڕۊشنویری و فەخرو شانازی میللەتەکا. چا وەختەوە بەشەر زاناش تاڵانکاری جەنگەڵی، جە بەین بەرڎەو سیماو سرۆشتی و ژیوگای جە درێژ ماوەنە هەڕەشی جیدیەنێ پەی ژیوای ئێنسانەکاو سەرو زەمینی. ئامانەنە مەیڎان و بڕیارش دان بە جید پەی ئێدامەو حەیاتوو وېش پەیمانەو دۆسایەتی چەنی ژیوگای، درەخت و پەلەوەری بەسۆ. ئەکۆسیستۆمی پېسە وېش بازۆوە، پارێزناو ژیوگای بی بە برێنت و عەلەمەو وڵات و خەڵکە ڕۊشنویر وڵاتە وەڵکەوتەکاو دنیای، بەڵام زەین و ئاوەزوو تاکی هۆرامی بە حورمەت گېرتەو ژیوگای گۆچ کریان، دلۍ ئەدەبیات و خانەو نویستەو مەحاڵوو هۆرامانینە ئی دۆسایەتیە چەنی ژیوگای و درەخت و پەلەوەری جە کۆنەوە حزورەش بېیەن و ئی ئەدەبیاتە خەڵکش هانی دان ئی ویرە تازێ کە ئیسە کەوتەن سەرو زار و زوانو وڵاتە وەڵکەوتەکا، لاو ئېمەوە ڕېخێش هەنێ و جە ناخوهاگاو تاک بە تاکی هۆرامی زوانینە پەخش و پەڵا و یەکەڵا بېیەنەوە.
هەم هەمەن ئامای دەردە ئافەتا
ژەرەژ سنبۆڵەنی نەگېری پەتا
(سەنگەر هۆرامی، 103، 2007ز)
لاو خەڵکوو هۆرامانیوە ئەڼە وەشەویسی پەی پەلەوەری بە تایبەت پەلەوەروو کەشی دیار و یاگێش هەنە وەختارێ ناوەشی و دەردێ مێ وەڵاتەرە هۆرامی زوان وەڵێ زاڕۆڵەکایچشەنە خەفەت و موبتەلا بیەو ژەرەژاو کەشی وەرۆ و هاوار و بانگەواز بەرز کەرۊوە ئەی ژەرەژ تۊ نماد و سونبۆلەو هۆرامانینی بەش جە دەرد و بڵای دوورە بی و نەتەڵیەی ناوەشێوە.
داران گېیانداران، جەرگ و دڵ بەرگن
گاهێ پڕ بەرگن گاهێ بۍ بەرگن ( ماریفەتوو پیری.1967ز.7)
چی تەک بەیتەنە ئاستوو ئێژا نیارەی پەی درەختی دلۍ ئەدەبېیاتوو هۆرامانیە بە نێسبەتوو ژیوگای بەرگنۆ. درەخت کە یۊ جە کەرەسەکاو بنەمایی سرۆشت و ژیوگاین، هەن وەروو چەماوە، بە گیان دار ئەژمار مێ. ئی پەیامە یانێ ئینە کە جە بەین بەرڎەو درەختی ئەڼەو کوشتەو ئێنسانی پلە و جایگاش هەن و تاڵانکاریش، وېرانی مارۆ. وەختارێ درەخت پېسە گیانداری تەماشە کریۆ ئاوەخت ڕېژەو حورمەت نیارەی کۊمەڵگای پەی پارێزناو ئی سەرمایە حەیاتەیە ملۆ سەر. کۊمەڵگا هانی دریۆ کە بە نێسبەتوو سەوزەڵانی و گیوای بۍ موبالات و کەمتەر خەم نەبۊ. درەخت پېسە سونبولوو سەوزەڵانی و چیمەنی و ئاوەڎانی، هۆرامانەنە ڕېزی تایبەتش چەنە گیریان. ئی بانگەوازە پاڵپشت بېیەن پەی ئانەی فەرهەنگوو درەخت نیای مەرزیۆرە و مەنۆوە، جە سەمەرەکێش بەهرە بەرا و ئێدامەو حەیات و ژیوای ئێنسانی بەسیان بە ماندگاری ژیوگایەوە. ئینە بەرزتەرین بەهانێ بېیەنە ئی خەڵکە حەر لێوەنە دڵۆپێ ئاوی بېیەنە ڕازنانشاوە و کارېزشا دان وەنە. سەرەڕاو ئانەی مەحاڵەکە فرە شاخاوی و کۊسارا و سەختا، بەڵام قووڵتەرین کارېزێ بە کەمتەرین کەرەسە و ئەبزار چی مەحاڵەنە دریەنێ وەنە. ناستەنشا ئاوی بە بۍ یاگە و بۍ مانا خەسار بشۆ، حەر لێوەنە تۆزقاڵێ ئاوی بیێبۆ باخ و باخاتاتشا چەنە وەش کەرڎەن. پەوکای سیماو هۆرامانی بە درەخت و سەوزەڵانی ڕازیانەوە. حەتتا جە لەوەڕگایەکا بە نۆبەت و ژیرانە ئێستێفادەشا چەنە کەردینێ. یانێ یەک دەر میان لوای پەی هۆرار و لەوەڕگایەکېشا فاڕێنێ. ئا عەقڵیەتە کە بەشەروو ژیوگا پارێزوو ئیسەیە چی عەسرەنە پەنەش یاوان و کەشفش کەرڎەن. چڼ سەدێ چېوەڵی عەلامە مەڵڵا خزری ڕواری فەرماوان:
مەکەر بە عادەت بڕیۊ درەختان
تا بە زۊر نەنیات ئەو سەرو تەختان
درەخت بڕ مەبۊ کەم زیندەگانی
هەژاری مارۆ نەچیرەوانی
هەرکەس سەیاڎەن دایېم هەژارەن
نەچیرەوانی ڕووش نە ئیدبارەن
(خزری ڕەواری. 1386. 108 . 70. ).[1]