نامۍ: مەلا عەبدوڵڵا
نازنام: دشەیی
نامۊ تاتەی: مەڵڵا مەحمووڎ
ساڵۊ پېڎابېیەی: 1859ز.
ساڵۊ مەرڎەی: 1924ز.
یاگۊ پېڎابېیەی: #دشە _ هۆرامان#
یاگۊ مەرڎەی: #دشە _ هۆرامان#
$ژیۋاینامە$
مەلا عەبدوڵڵای دشەیی؛ نامۍ تەمامەش عەبدوڵڵا کوڕو مەڵڵا مەحمووڎی، نەوەو موزەفەر خانو جوانڕۊیەن. بەپاو ئا ئاگاڎاریا و ئا بەڵگا کە ئینێ وەردەسمانە ساڵەو (1859ز.) جە دەگاو (دشە_هۆرامان) ئامان دنیا و هەر ئەچاگەیچ یاوان پەنە. تافو جوانیشۆ خەریکو وانای بېیەن و پەی فېربیەی زانست و زانیاری تەمامو هۆرماناتی گېڵان. دماتەر بە فەقیەتی لوان پەی پانیشتو کوردەسانی و جە شارو هۆلېری مدرانۆ و لوان خزمەتو (حاجی عومەر ئەفەندی)، لاو ئاڎیۆ وانایش تەمامنان و دماتەر گېڵانۆ پەی زاڎگا و یاگگاو وېش و خەریکو وانە واتەیۆ و مۊچیاری کەرڎەی خەڵکی بېیەن. مەڵڵا عەبدوڵڵا ساڵەو (1895ز.) بە فەرمانو فەرمانڕەواکانو ئەردەڵانی مەچڕیۊن پەی شارو سنەی و چاگە جە مزگی (دار الاحسان) پېسە مامۊساو مزگیەکەی دەسبەکارمەبۊن. ئیتر دما دماکاو ژیوایش بە وانە واتەیۆ و ڕانمایی کەرڎەی خەڵکی گوزەرنان. تاکو ساڵەو (1924ز.) جە تەمەنو (65) ساڵینە کۊچی دمایینش کەرڎەن.
مەلا عەبدوڵڵا، کە بە مەلا عەبدوڵڵای مفتی ئەشناسیان، ۋەرو ئانەیە کە شېوە زوانی زکماگی وېش هۆرامی بېیەن، فرەو هۊنیاکاش بە دیالێکتی (هۆرامی)ی هۊڼێنێ. گەلێ جاریچ بە شېوەی سۆرانی هۊنیېش هۊڼێنێ و دیوانێ گۆرەش بېیەن، کە بەداخۆ سەرکاتو جەنگی جەهانی یەکەمینه دلېنە شییەن. گوایا نووسخێوە چا دیوانەیشە کۆتەن دەسو کوڕی گۆرەو مامۊسا موحەمەد مێهری کە جە شارو ئەستەمبوڵی مامۊسا بېیەن.
مەلا عەبدوڵڵای موفتی چەنی بەگزاڎەکا ئەردەڵان و بابان و جاف و جوانڕۊ هۆرامانی، دۊسایەتیێ تیندارش بېیەن، هەم شېخەکانو تەۋېڵۍ و نەهری و بەرزنجە و تاڵەبانی حورمەتێ فرەشان گېرتەن و دۊسایەتیێ گەرم و گوڕشان تەکشۆ بېیەن. مەلا عەبدڵڵای موفتی چەمو خەڵکینە پلە و پایێوە بەرزش بېیەن، چن جارۍ بانگشان کەرڎەن پەی شارە گۆرەکانو ئێراقی، پېسە موسڵ و بەغڎای، دلۍ گلېرۆبیە ئایینی و زانیارییەکانو ئا سەردەمەینە بەشداریش کەرڎەن. دماتەر چڕیەنشا پەی شارو تارانی و چاگەیچۆ لوان پەی شارو سنەی و هەر ئەچاگەیچ یانەئاواییش کەرڎەن.
بنەیانەو مەلا عەبدوڵڵای پەشت بە پەشت زانێ ئایینیۍ بیېنۍ، هەر جە سەردەمو مەغۆلەکاوە کۊچشان کەرڎەن پەی دەگاو (دشە)ی، چاگە نیشتەجایۍ بیېنۍ و بە مانیای و هیلاکی وېشان زانست و ماریفەتشان وەرگېرتەن، یاونانشا بە خەڵکی.
موفتی بېجگە دیوانەکەیش، (باوەڕنامە)یێش هەن کە پەی کوڕو دوومو مەڵڵا مەحمووڎی موفتی کە ئا کاتە تەمەنش حۆت ساڵان بېیەن نېیانەرە. ئی (باوەڕنامە) کە ئەوەڵەکەش بە (خوڎا یارت بۊ) دەسپەنەکەرۊن، دلۍ قاڵبێ ڕېک و پېک و ئۆپەڕو ساڎەیی و ڕەوانینە نریانەرە. گەر بە قووڵی بلمېنە دلۍ هۊنییەکا ئا (باوەڕنامە)یە و وردۍ بیمېوە، ئانەمان پەی بەرمەگنۊن کە نیانەرو ئا (باوەڕنامە)یە، داراو هونەرێ جوان و گۆرەی بېیەن جە متەرەی هۊنیانە. بە تەرزێ چامنە کە ئېژاتەرین نییەت و وردتەرین ماناش دلۍ چوارچېوەو هۊنیاکانە بە ساڎەیی و ڕەوانی جاکەردېنۆ، بەبۍ ئانەی پېچ و قەمچێ واچەیی، یام مانایی دلۍ هۊنیاکاشەنە بەرگنۊن.
نموونێ جە شېعرەکانو مەلا عەبدوڵڵای دشەیی:
خوڎا یارت بۊ:
خوڎا یارت بۊ، خوڎا یارت بۊ
ڕۆڵە ئەرجووم هەن، خوڎا یارت بۊ
بە فەضڵ و ڕەحمەت نیگاڎارت بۊ
پەی تەحصیل عیلم مەدەدکارت بۊ
ڕۆڵە وەر جە گشت مەبۊ بزانی
حیکمەت جە ئیجاد نەوع ئینسانی
ئەوەڵ عیرفانەن، ثانی عیبادەت
مەبان ئەصڵ و فەرع بینای سەعادەت
هەرچی مەوینی گرڎ مومکیناتەن
ئەر زەمینەن، ئەر سەماواتەن
گېیاندار و بې گېیان، لەطیف و کەثیف
ڕۊشن و تاریک، شەریر و شەریف
یەکسەر موحتاجەن وەکردگارێ
(واجب الوجود) پەروەردگارێ
بی جەسەد، بې ڕەنگ، بې شکڵ و شێوە
شێوەی عالەمش هیچ نەبۊ پێوە
سەرچەشمەی (وجوود) فەییاض جوود بۊ
مەوجوودات یەکسەر بە ئەو مەوجوود بۊ
(بێ ئیحتیاج بۊ جە گرڎ سەرا سەر
تا موحتاج نەبۊ بە واجبی تەر)
مەوجوود هەر ئادەن، مومکین چوون سایەن
ئا زاتە پاکە، ڎات و خوڎایەن
ئەوەڵ عیرفانەن ثانی عیبادەت
مەبان ئەصڵ و فەرع بینای سەعادەت
عیرفان یانێ های خوڎای بشناسی
بە ڎات و صیفات بە طەور ڕاسی
عیبادەت یانێ بەندەگیش کەری
ئەمرو نەهی ئەو، بە جا باوەری
ئینسان جە حەیوان ئەر ویر کەرۊوە
بە عیلم و عەمەل، جیا مەبۊوە
ئینسان غافڵ جە دین بې خەوەر
جە گرڎ حەیوانێ، کەمتەرەن بەتەر
ڕۆڵە ئەصڵ و فەرع دین و ئیسلامی
مەبۊ بزانی، تا نەبی عامی
ئەصڵ و دینمان باوەڕەن بە حەق
خوڎای ڎو لجەلال خللاق موطڵەق
هەرچی مەوینی گرڎ مومکیناتەن
ئەر زەمینەن، ئەر سەماواتەن.
ئەسعەد ڕەشید.[1]