پەیوەندی میانو گرامەری و واتچنسازی
نویستەی: #ناجح گوڵپی#
گرامەر-ڕازوان فرە وەرپانەتەرن، فروانتەرەن تاکو واتچنسازی. چون واتچنسازی بەشێن جە گرامەری جە گردو زوانەکانە، سەروساختش چەنی واتیٛ، دەسەواتیٛ و ڕیٛسەی سەرەکی و ناسەرەکی (واتچن)ی هەنە، کە مەگنانیٛ چیٛرو چەترەو ڕازوانی، وەلێم گرامەر بەشێو نیەن جە واتچنسازی. واتچنسازی باسو ساختارو واتچنی مەکەروٙ، باسو ئا یاسایا مەکەروٙ هەکە واتچنشا پەنە مەسازنی، باسو پەیوەندی میانو پەساکاو واتچنی مەکەروٙ. زوانئەشناساینە ڕازوان ئەژناسەش پیٛسە کریان.
ڕازوان کوٙمەڵێ یاسێنیٛ کە سازندەکاو واتچنی ڕیٛکیٛ مەوزوٙنە. ڕازوان جوٙیاین سەرو ئا یاسایا هەکە چەنی هەرمانە مەکەرانیٛ؟ شوٙنیەرە جوٙیاین سەرو ئا یاسایا کە ویارەکاو دەنگسازی-فنەتیک و دەنگ ئەشناسای-فنۆلۆجی، مۆرفۆلۆجی تا میاووٙنە لاو مانائەشناسای-سیمانتیک و مەبەست ئەشناسای-پراگماتیک. پیٛسە وچیان ڕازوان فراوانەن پەلیٛ مەکیٛشوٙ پەی زانشەتەکا تەری، پسەو دەنگئەشناسای، واتسازی، مانائەشناسای و مەبەست ئەشناسای. ئەندریو کارنی واتەن ڕازوان کوٙمێوە یاسێنیٛ کە زوان مەسازنانیٛ (Carnie, 2012: 31).
واتچنسازی: وریتین جە هوٙروشکنای ساختارو واتچنی. دەورو خولو واتیٛرە مەیوٙ، وەلێم گرامەر ملوٙنە دلیٛو واتەکیٛ، ویٛش ماخنوٙ دلیٛشەرە تا بزانوٙ جە چیٛشی دروسەبییٛنە، دەنگش، نویسەش، یاساو یوٙگیٛرتەی و سازنای واتەکیٛش هوٙرمەوشکنوٙ.
گرامەر پەڕەمەکیٛشوٙ پەی واتچنسازی و واتسازی (سینتاکس+موٙرفۆلۆجی) موٙرفۆسینتاکس.
فوٙنیمیٛ یوٙمەگیٛرانیٛ پەی وەشکەردەی موٙرفیمی-واتیٛ (فنۆلۆجی).
موٙرفیمیٛ یوٙمەگیٛرانیٛ پەی وەشکەردەی واتیٛ (موٙرفۆلۆجی).
واتیٛ یوٙمەگیٛرانیٛ پەی وەشکەردەی دەسەواتیٛ و واتچنی (واتچنسازی).
واتچن مانای پەڕە و تەمامە مەبەخشوٙنە.
فوٙنیم ماناش نیەنە.
موٙرفیم متکلەتەرین پەساو زوانین کە ماناش هەنە و ئەرکش هەن.
زوانو ئیٛمەنە سی و نوٙ دەنگیٛ و سی و حەوت فوٙنیمیٛ هەنیٛ. (دەنگسازنای و دەنگئەشناسای، 2020: 96).
سەدان موٙرفیمی جیاوازیٛما هەنیٛ کە ژمارە نەکریێنیٛ (موٙرفیمی ئازاد، موٙرفیمی ئەرکی، موٙرفیمی بەند، موٙرفیمی واتبەس).
ژمارەو واتچنەکا بیٛ پایانەن، بیٛ ئەژمارەن، جە ژمارە نمەیانیٛ، هەمیشە بەرهەمئاوردەی واتیٛ و واتچنی زیاڎمەکەرانیٛ.
مەشوٙ ماناو گردو موٙرفیمەکا، گردو واتەکا بیاوینە تا جە ماناو واتچنەکەی بیاوینە.
بنەڕەتیٛ ساختارو واتچنی ئانیٛنیٛ هەکە جە پەساکا بیاوینە، یانی ماناو سازندەکاو واتچی بزانی و شوٙنیەرە ماناو گردو واتچنەکەی بیاوینە. یانی ماناو پەساکا هامتێ و هامسانیٛ بانیٛ چەنی مانای گردینیەو واتچنەکەی.
پەساکیٛ واتچنی کامیٛنیٛ؟ یام بەشەکیٛو واتچنی کامیٛنیٛ؟پەنەشا ماچا توخمە سازندەکیٛ واتچنی Syntactic Category
بەچ یاسێوە بەسیانیٛ هەنترینیوە؟ بەیاساو واتچنی. کە وەڵیٛنە ئانارەما پەنەکەردەن، بکەر وەڵیٛوە، وەرکار دماشەو، کەردەوە جە دمای دماوە.
واتچن پوٙلێ واتیٛنیٛ پیٛوەرە ڕزشا بەستەن، یام واتچنی ڕازوانی هەکە ڕاسەن و مانادارەن، یام ناڕازوانین، هەکە مانا و ساختارش لارەسەنگەن.
ڕازوانی گردینی یام ڕازوانی هوٙشی Mental Grammar ئا ڕازوانەنە هەکە مەژگو گردکەسینە هەن، نا هاگا، مسانش، جەڎەیی-لەمئاورد مزانوٙ زوان چەنی هەرمانە مەکەروٙنە. یانی مزانی یاساکاو زانشتو دەنگی، کەردەوەو واتسازی و وەشکەردەی واتیٛ و واتچنسازی چەنی مەویەرانیٛ.
یانی واتچنێو ئەگەر ڕازوانی بوٙ، ڕاس بوٙ یانی شوٙنکەوتەو یاساکاو ڕازوانو هوٙشی بیەن ئەچا زوانەنە.
ئەگەر واتچنێو ڕازوانی نەبوٙ، ڕاس نەبوٙ، لارەسەنگ بوٙ، یانی یاساکیٛو ڕازوانی هوٙشیش ماڕێنێ، واتچنێن هەکە مەردم نمەواچوٙش.
واتچنسازی بەشێن جە گرامەری کە نیشانەما مەدوٙ چەنی واتەکا-پەساکا مەبەسی هەنترینیوە. وەلێم موٙرفۆلۆجی بەشێن جەگرامەری کە نیشانەما مەدوٙ چەنی واتەکا مەسازنی.[1]