موٙرفیمو-ە
بەشەی یەکەمە
نویستەی: #ناجح گوڵپی#
گەرەکمەن بە کوڵی سەرو سازە-موٙرفیمو (ە) کەمێ بمدرو چون موٙرفیمێ چالاکەن، بزان، بەردارەن، بەرهەمئاوەرەن، هەرپاسە موٙرفیمێ بەندەن. پیٛسەو دماگیری و دلیٛگیری جە واتسازینە هەرمانەو ئەرەتاشتەی و گیٛڵای مەبەروٙنە. بنەچەو ئی موٙرفیمیە مەگیٛڵوٙوە پەی زوانە پەیرەکاما پسەو ئەویٛستای و فارسی هەخامەنشی، ئی موٙرفیمە، ئی گیرە ئەسڵنە (ەکەaka ) بیەن فارسی باستانەنە بەکار ئاومان، دمایی فارسی میانەنە بیەن بە (ەک ak) دماتەر فارسی دەرینە بیەن بە (ە) تا ئیسەیچ دلیٛو زوانە براکانە مەنەن و هەرمانەو ویٛش مەبەروٙنە ڕاوە. واتیٛ banda-ka فارسی باستانەن بییٛنە دماتەر فارسی میانەنە (پەهلەوینە) بییٛنە بە بەندەک banda دماتەریچ فارسی دەرینە بییٛنە بە (بەندە banda) خانلری (1382: 10). با پیٛوەر بلمیٛ لاو بەرهەمەکاو ئی چیٛوە میچقلە-میچکلە-تسقلە- میٛقلە- ویچکلە- مچکلەیوە، با بزنمیٛ چندە ئەرکیٛش هەنیٛ جە ویارو واتسازی و دەنگئەشناساینە.
موٙرفیمو-ە- یام فوٙنیمو/ە/
یوٙ: بە پیمانە و کیٛشانەو واتسازی، موٙرفیمەن، تاق ویٛش ماناش نیەنە، وەلێم ئەرکش هەن، چون مەچەسپیوٙ دماو واتیٛ- ڕیٛخەیرە واتێوە تازیٛ مەسازنوٙ، هەرپاسە ویٛش ماخنوٙ دلیٛراسەو دویٛ واتا، واتێوە ئامیٛتیٛ تازەسازە وەشەمەکەروٙ. بانمونیٛ بارمیٛوە کە مەچەسپیوٙنە دماو ڕیٛخەو کەردەوەیرە (ڕیٛخەو چەمەی)، کەردەوەکەی مەکەروٙنە بە نامیٛ چەمەی، یانی پوٙلو واتەکیٛ مەفاڕوٙنە جە کەردەوەوە پەی نامیٛ، پسەو:
لەرز: لەرزە، واچ: واچە، دز: دزە، گرەو: گرەوە، پەرس: پەرسە، پەچ: پەچە، لیٛس: لیٛسە، ڕیٛس: ڕیٛسە، گیر: گیرە، ماڵ: ماڵە، هاڕ: هاڕە، دەم: دەمە، جم: جمە، کیٛش: کیٛشە. دویٛ: هەرپاسە جە ڕیٛخەو چەمەو دەنگە سروشتیەکا نامیٛ دەنگی وەشە مەکەروٙ: تەق: تەقە، هاژ: هاژە، میاو: میاوە، باڕ: باڕە، حیل: حیلە، لور: لورە، ویٛق: ویٛقە.
یەریٛ: مچەسپیوٙ دماو قەدو چەمەیرە (کەردەوەی وېیەردەی سادە) یاوەرنامیٛ بکەری-اسم مەفعول وەشمەکەروٙنە، پسەو: کەوت: کەوتە، بەرد: بەردە، وارد: واردە، کەرد: کەردە، شت: شتە، سوٙت: سوٙتە، کەند: کەندە، گەند: گەندە، مەند: مەندە، سرەوت: سرەوتە، وېیەرد: وېیەردە.
چوار: ملوٙنە میانو دویٛ واتا، نامێوە ئامیٛتیٛ تازیٛ وەشە مەکەروٙنە، بڕێ جاریٛچ پەی تەمامنای ماناو واتە ئامیٛتەکیٛ ملوٙنە دمایچشەوە، پسەو: ولی+هەنار: ولەهەنار، هەنار+کوٙڵ: هەنارە کوٙڵە، دەم+بیٛڵە: دەمەبیٛڵ، گاو+لات: گاوەلاتە، تفی+زڕ: تفەزڕیٛ.
پەنج: زوانو ئیٛمەنە پسەو تەرکیبی ئیزافی ئی موٙرفیمە ویٛش ماخەنوٙنە دلیٛو دویٛ واتاوە، پەی سازنای واتیٛوە تازیٛ، پسەو: بارەهیٛزم، سەرەتەنەکە، سەرەلەتەرە، هەنگەلان (بارو هیٛزما، سەرەو تەنەکەی، سەرەو لەتەریٛ، لانەو هەنگی).
شش: مچەسپیوٙ دماو یاوەرنامیٛوە، یاوەرکەردەوەیرە نامیٛ وەشە مەکەروٙنە: گەرم+ە: گەرمە، چیٛر+ە: چیٛرە، سەر+ە: سەرە، بەر+ە: بەرە، لار+ە: لارە، ڕاس+ە: ڕاسە، چەپ+ە: چەپە، گەڕ: گەڕە، شڕ: شڕە، وەش: وەشە، تش: تشە، تەخت: تەختە.
حەوت: بە پیمانە و کیٛشانەو دەنگئەشنسای-فنەلۆجی بە فوٙنیم ئەژمار مەکریوٙنە چون مانا مەفاڕوٙنە دلیٛو واتیٛنە، نمونە: لەت: لت، بار: بەر، هار: هەر، شانە: شەنە، بان: بەن، کان: کەن، وار: وەر، سور: سەر، (لەت: لت، میانو ئی دووە واتانە فۆنیمو (ە) و فوٙنیمو (شوە)ی کە دەنگێ بیٛگیری کوڵەن پیٛسەو کەسرەی، نمونەکای تەرینە بە ڕوٙشنی دیارەن. بەپیمانە دەنگسازنای، ئی کرکە دەنگش پیٛسە فەتحەی عەرەبی (بیٛگیری کوڵshort vowel ، ] [ a پسەو ئەی ئینگلیزی دەنگش هەن.
هەشت: زوانو گورانی-دایلەکتو هەورامانینە، مورفیمو-ە- یوٙن جە موٙرفیمەکاو ئەژناسەی، یانی هەرمانەو موٙرفیمو گیٛڵای مەپوٙڕنوٙ، کە وېیەردێوی کوٙنش هەن دلیٛو خەڵکو هەورامانینە، پسەو:
لاسە لوٙکەم کیٛشتەبیٛ خەرمان، لوانی مڎیەو لاسە لوە نەمەن.
ئەسپەکەم ورەتم، دماو ساڵێ ئەسپە منش دیا حیلناش.
دووە واتچنەکەنە (لوٙ، ئەسپ) سەرتاوە بە موٙرفیمو (ەکە) ئەشناسیێنیٛ، دووەم جار بە موٙرفیمو (ە) کە لوان بییٛنیٛ بە ئەژناسیێ.
هەرپاسە جە تەرکیبی وەسفینە، ئەگەر بکەرمیٛش بە ئەژناسیا، ئاوەخە موٙرفیمو (ە) ملوٙنە میانو نامەکیٛ و سیفەکەیوە، پیٛسەو: هەناری شیرین، هەنارە شیرینەکە، بەلوەشیرینەکە.
نوٙ: مەچەسپیوٙ دماو بڕێ نامارە و ڕەگەزەکەیشا مەکەروٙ بە (ما)، پسەو: گاو: گاوە، هەر: هەرە، دەڕ: دەڕە. ئتر با ئانە بمدروٙ کە فرەتەرین نامیٛ و یاوەرنامیٛ و نامیٛ بکەری ئەپی موٙرفیمیە ڕەگەزشا مەفاڕیوٙنە پەی مای، پسەو: پاک: پاکە، شڵ: شڵە، نانەپەچ: نانەپەچە، جلشوٙر: جلشوٙرە، چەنەزان: چەنەزانە، دەرگیٛڵ: دەرگیٛڵە، سیاوپوٙش: سیاوپوٙشە. پاسەبی چیٛگەنە پسەو موٙرفیمو گیٛڵای هەرمانە مەکەروٙ.[1]