واتیٛو وەڵینانی جە هوٙرگیٛڵناینە
نویستەی: #ناجح گوڵپی#
واتیٛو وەڵینان یام مەسەلیٛ هەورامیی و قسیٛ توٙکڵداریٛ، قسیٛ قمیٛ، قسیٛ ماناداریٛ، بە واتەی، واچای، قسیٛ مەردمی ئەژناسیێنیٛ. واتیٛو وەڵینان بڕێ ساختارێ-بیچمیٛ جە موٙچیاریەکاو ژیوای مرمانا، وانە و پەنڎیٛ ژیوای نیشانە مەڎانیٛ هەکە بە دریٛژایی ڕوٙزگاری ئامێنیٛ ملو خەڵکیرە و پیٛسەو وانێوە هوٙرشا گیٛرتیٛنیٛ و بییٛنیٛ بە ڕانیشاندەریٛ ژیوایشا. گردو زوانەکا، گردو فەرهەنگەکا مەسەلیٛ تایبە بە ویٛشا هەنیٛشا، چەنی ئانەیچ بڕێوە ئەچی مەسەلا هامبەشیٛنیٛ، یام موچیاری و مەبەستشا پیٛسەن یوٙی. یانی فەرهەنگەکیٛ بڕێ سیمێشا هەنیٛ پیٛسەو یوٙینیٛ پەوکای واتەوەڵینەکیٛشا جە ماناو مەبەستنە یوٙنیٛ، وەلێم بەروستەیشا، بەیان کەردەیشا بە زوان کەمێ جیان. گرنگ ئانە کاتو هوٙرگیٛڵناینەن فرە وریا و هوٙشیاریٛ بیمیٛ، نمەبوٙ تەنیا یەک تاقە واچە بپڕنمیٛ و ئەژمارش پەی نەکەرمیٛ، یانی ئەگەر گەرەکما بوٙ هوٙرگیٛڵنای پەی مە سەلا زوانو سەرچەمەی بکەرمیٛ پەی زوانی وەرپیٛکی مەشوٙ گردو واتەکە مانا بڎەیمیٛوە و بە تەشکێ گونجیا بمجمیٛشرە. هوٙرگیٛڵنای واتیٛ وەڵینان یام ئیدیەمی فرە سەختەن کاتو هەرمانەو هوٙرگیٛڵناینە، مەشوٙ وەرچەم بگیریانیٛ، چون زانشت و بەڵەدی فرە قوڵش گەرەکەن. هەرپاسە بڕێ واتیٛ هەنیٛ کە پەیوەزیٛنیٛ بە وەشواتەی (بلاغە Figure of speech) واوەی مەشوٙ کاتو هوٙرگیٛڵنانیە هاگاداریٛشا بیمیٛ و بزانمیٛ چەنیشا هوٙربگیٛڵنمیٛ. مەشوٙ ئانەیچ واوەی بکەرمیٛوە کەمتەرین هەرمانە و جوٙیای کریان سەرو مەسەلە هەورامیا، بە جوٙرێ هەڵای نمەتوامیٛ مەسەلیٛ هەورامییٛ جە قسە توٙکڵدارا (ئیدیەم Idiom) جیا بکەرمیٛوە بەجوٙرێ پیٛسەو توٙڕێ دەسیٛشا هوٙرپیٛکێنیٛ ئەو یوٙی، بڕێ مەسەلیٛما هەنیٛ پسەنیٛ ئیدەیمی، یام سەرئامەکاشا لیٛڵەن و پیٛسەو ئیدیەمی ویٛشا مرمانان.
واتیٛ وەڵینان جە فەرهەنگە جیاوازەکان، زوانە جیاوازەکانە و نەتەبە جیاوازەکانە بڕێ سیمێ هامبەشیٛشا هەنیٛ جە بارو واتەیشاوە، پسەو:
ساختار-بیچم-فۆرم و ماناشا پیٛسەن یوٙی.
بیچم و فۆرمو مەسەلەکا هەمان مانای فەرهەنگیە مەبەخشانیٛ. یانی فوٙرم جیان وەلێم ماناشا پیٛسەن یوٙی.
فۆرمی جیا چەنی مانای جیای.
چیٛگەنە من تەنیا گەرەکمەن ئانارە بکەرو ئەپی پولو مەسەلا جە فەرهەنگەکان، وەلێم ئەگەر گەرەکم بوٙ نمونیٛشا پەی باروە مەشوٙ هوٙروشکنایێوی گەورە بوزو ڕا و بەراورد میانو هەردوە فەرهەنگی و زوانینە بارونە دلیٛ و هوٙرگیٛڵنایشا پەی بکەرو.
هەرپاسە جەبارو ڕازوانی و گرامەری، ساختارو واتچنەکەیشاوە سیمێ هامبەشیٛشا هەنیٛ، پیٛسەو.
بڕێ مەسەلیٛ هەنیٛ فەرمانەنە بە نەکەردەی، فرە نەلای سەرو بابەتێوە. بڎە ویٛڕیٛ مەڎە پردەو نامەردی. دماو کڵاویٛ وابەردیٛ مەگنە.
بڕێ مەسەلیٛ هەنیٛ فەرمانە بە کەردەی مڎا. بڎیە بزیٛرە و دوٙش بوازە.
بڕێ مەسلیٛ هەنیٛ هامشانو یوٙی ملانیٛ، نە فەرمانە نەریٛ و ئەریٛ نینە دلیٛشانە. بەهانیٛ تڕی نانی یەوینەن.
بڕێ مەسەلیٛ هەنیٛ بیٛ وەڵامیٛنیٛ، هنیٛ وەش واتەینیٛ. مانگە دیارەنە و ئەوەجەو گلکیٛش نیەن. خوڎا یوەن و نمەبوٙ بە دویٛ.
بڕێ مەسەلیٛچ هەنیٛ ئاشکرا بەپاو واتچنەکەی ماناشا هەنە. واتشا خەڵکو کوٙگەینی؟ واتش ژەنیم ناردیٛنە. هامڕات کێن تا بشناسوت. تەنیایی هەر پەی خوڎای خاسەن.
چیٛوێتەر کریٛڵی هەن کە ئینیٛ واتیٛنم گرد ملانە چیٛرو چەترەو (ئیدیەمی) چون ئیٛمە مەشوٙ ئیدیەم جە واتیٛو وەەڵینایی جیاوە بکەرمیٛ. چون کوٙشەنشا فرە نزیکەن هوٙشیاری تەمامت نەبوٙنە نمەتاوی جە یوٙیشا جیا بکەریوە.[1]