کاناڵەو دەنگی
نویستەی: #ناجح گوڵپی#
مەبەست جە باسکەردەی کاناڵەو دەنگی، چیٛگەنە پەی بەراوردین میانو ئاژەڵی و ئانزانینە، چون کاناڵەو دەنگسازنای شوٙنەما منیوٙرە ملو بەرهەمئاوردەی دەنگەکاو زوانیرە، فوٙنیمەکارە، واتەکارە و واتچنەکارە. کاناڵەو دەنگی ئەچی ئەنداما سازیێنە (شوشی، دایافرام، بوریەو هەوای، بینی، گڵوی، زوانەگولانە، لوتە، مڵاشی نەرم، مڵاشی ڕەق، پلەگوشتو پەشتەو زوانی، زوان، تیٛخەو زوانی، نوکو زوانی ددانیٛ وەریسەر و وار، پەشتەو دداناسەری، لچیٛ، چەناکەی وارین). ئەرەیاونی سەرەکی (میدیای سەرەکی) زوانی قسیٛنیٛ (واتارە-واتەی). بەرهەمو ڕزێو دەنگانیٛ، کە مەسازیانیٛ جە ئەنجامو بەرشیەی هەوای جە شوٙشەکاوە پەی بینیٛ و گڵویٛ تا مەلانیٛ جبەر جە دەم و لوتەوە. قسیٛ، دوای تاقە ئەرەیاونو زوانی نیەن، ئەگەر ئی واتاریٛ بوانیوە پەیت ڕوٙشن مەبوٙوە، کە نویستەیچ ڕەسانێوی سەرکۆتەو زوانین، وەختەکارێنە قسەکیٛ هوٙرمەفاڕیانیٛوە پەی نویستەی. ئەچی هوٙرفاڕایەو قساوە-دوایوە پەی نویستەی تاریٛخەو زوانو ئانزانیما پەیبەرمەگنوٙ. بەرکەوتەن، کە نویستەی ۋېیەردەو شش هەزارساڵاش هەن، چەولاوە قسیٛکەردەی فرەفرە کوٙنتەرەن. چاوەختەوە ئانزان خەلق بیەن قسیٛ مەکەروٙ. جە ئیسەنە زیاتەر جە شش هەزار زوانیٛ هەنیٛ، بڕێوی فریٛشا پەنەشا نمەنوېسٙن، پەی ویٛشا بە زوانو ئیشارەیSign language مچەنانیٛ، زوانەکەشا پسەو زوانو جەستەی بەکارمارانیٛ، دەسجمنای، دلیٛچەماکرژکەردەی، چەم ژڵیٛونای، لچ ژڵیٛونای، بڕێو جموجوڵیٛ تەریٛچ. هەمدیسان تاکید مەکەرمیٛوە کە دوای-چەنای-قسیٛکەردەی سەرەکیتەرین، ئەسڵتەرین ڕەسانە-یاونو زوانین. بوٙنەو گەشەکەردەی کاناڵەو دەنگیوە تاوانش بەتەمامی گردو دەنگەکاو زوانی بسازنوٙ (Trask, 1999: 15).
کاناڵەو دەنگی جە ئانزانەنە بیٛویٛنیٛنە و تاکەنە دلیٛو گردو ئاژەڵەکانە، تا خایت کە مەیمون نزیکتەرین ئاژەڵەن جە ئانزانیوە ئادیچ کاناڵەو دەنگیشا هەنە، کە جە هنەو ئیٛمە فرە جیاوازەنە، وەلێم کەمتەر جیاوازەن جە هنەو ئەسپی، مڵەی (پا گولانەییە). ئەگەر سەرنجەو کاناڵەو دەنگی جە ئانزانەنە بدەیمیٛ و بەرواردش بکەرمیٛ چەنیو هنەو ئاژەڵی، مەوینمیٛ چندە جیاوازیې هەنیٛوٙ کە ئی جیاوازییٛ مەبانیٛ بایسو بەرهەمئاوردەی دەنگەکاو زوانی. کاناڵەو دەنگو ئانزانی فرە گەوریٛنە و بیچمش جیاوازەن جە هنەو ئاژەڵی، جە دەمەوە دەسپەنەمەکەروٙ پەشتەو زوانیرە مەلوٙرە وار پەی دلیٛو شوٙشیٛ، جەڕاو بوٙریەو هەوایوە، کاتێو بوٙریەو هەوای جە گڵویوە ملوٙ پەی شوٙشیٛ سەرەتا بە بینی Larynx دەسپەنەمەکەروٙنە، کە دەنگەکاو زوانی چاگەنە مەسازیانیٛ. جە کاناڵەو دەنگو مەیمونینە، یام هەر ئاژەڵێوی تەرینە کروٙچڵڵێوی گەوریٛ هەنە میانو بینیٛ و بوٙریەو هەواینە پەنەش ماچا Epiglottis زوانە گولانە، کاتێو زوانە گولانە بەرزمەبوٙوە، ڕاگاو دەمی مەگیٛروٙنە وڕاگاو لوتیٛ مەکریوٙوە پەی هەناسەی، وەلێم کاتێو نزم مەبوٙرە دەم مەبسیوٙ بە سوریٛجیٛوە، یانی ڕاگاو دەمی مەکەریوٙوە پەی واردەی و بوٙریەوە هەوای مەوزیوٙرە.
ئا بەشە کە پەنەش ماچمیٛ گڵوی pharynx جە ئانزانەنە دریٛژەنە، وەلێم ئاژەلنە فرڴ و واردەینە جە هەردوی گیانەوەرەکانە. زوانەگولانەو ئانزانی فرە مچقلەن پەوکای ئاندە کاریگەریش نیەن کاتو قوتداینە فرەو جاری تیکەما مەگنوە و دەس مەکەرمیٛ بە قوزای و کفای، بوٙنەو ئینەیوە تا ئیسە چندەها کەسیٛ گیانشا سپاران، واردەشان کەوتەنوە و خنیکیێنیٛ. سەرنجە بڎە زاروٙڵەی شوٙتەوەر گڵویش دریٛژەنە، دماو یەرەمانگیوە وردە وردەی دریٛژیش کەم مەبوٙوە، پەوکای نمەخنیکیوٙ کاتو شوٙتواردەینە. ئی جیاوازی کاناڵەو دەنگی، گڵوی و بینی و زوانو دلیٛدەم و ددانیٛ جە ئانزانەنە گەوریٛنیٛ بوٙنەو بەرهەمئاوردەی دەنگەکاوە، وەلێم کاناڵەو دەنگو مەیمونەکا و هنەو زاروٙڵە ئی تەوانو بەرهەم ئاوردەی دەنگیشە نیەن، چون بیچمشا جیاوازەن، با قدرەتو خودای گەورەی چەولاوە بمدروٙ، کە ویٛش گردچیٛوش دیاری کەردەن.
جیاوازی ساختار- بیچمو ئەندامەکاو درکنای، زوان، مڵاشی نەرم و ڕەق، لوتە، ددانیٛ، ئینیٛ گرد جە ئانزانەنە جیاوازیٛنیٛ جە هنیٛ ئاژەڵی، کە خودای پەی چەنای و دوای سازنێنیٛ بە تەشکێوی تایبەت، وەلێم هنیٛو ئاژەڵی پسەو هناو ئانزانی نیەنیٛ، زوانشا جیان زوانی چامنە هەن جە هنو ئازانی گەورەتەرەن، قایمەن (زوانو گاوی)، هنی چامنەیچ هەن باریکو دریٛژەن (هنو توتەی)، لچیٛ ئاژەڵی پسەو هنا بەشەری نیەنیٛ، کە هامکاری درکنای بڕێو دەنگان مەکەرانیٛ، یام مڵاشی ڕەق، نەرم، پلەگوشتو پەشتەو زوانی، لوتە، چەناکە، ئینیٛ گرد هامکاریٛنیٛ پەی سازنای دەنگەکاو زوانی، وەلێم جە ئاژەڵنە ئی تەوانە تایبەتەشا نەدریان پەنە.
چەنای و دوای تەنیا بەند نیەن کاناڵەو دەنگیوە، بەسیان بە ئانارەکاو مەژگیوە، مەژگ کوٙنتروڵو ئی هەرمانیٛ مەکەروٙ، مەژگو ئانزانی فرە گەورەتەرن تا هنو ئاژەڵی، ساختارشا جیان، خودای پەی ئینەی سازنان.
بەرکەوتەن زوانو ئانزانی گەشەشکەردەن، چون جە وشکنای پەیکەرو ئانزانی نیاندەرتالینە fossilize Neandertal skull وینیان، کە کاناڵەو دەنگیشا فرە جیاوازەنە جە هنەو ئانزانو ئی سەردەمیە، فرەتەر جە هنەو مەیمونی شەمپازی مشوٙ، پەوکای ئانزانی نیاندەرتاڵ نەتاوانشا قسیٛ فریٛ بکەرانیٛ[1].