گەنج خەلیل
ڕازەو (گەنج خەلیل)ی، چیرۆکێوە فولکلورەی کرمانجییەنە کە جە لایەنو مامۊسا (کاوێس ئاغا) یوە ونیێنە، هەرچەن چیرۆکەو گەنج خەلیلی گېڵۆوە پەی عانوو دەسەڵاتداری عوسمانییەکا و ڕەن٘گا تارېخێوە سەڎها ساڵەیچش بۊ، بەڵام هۆنەرمەند (کاوهیس ئاغا) ئی چیرۆکێ کەرۊ بە شێعرە و دماتەر بە ئاهەن٘گ وەنۊش.
(گەنج خەلیل)، هەرزەکارێوە قیت و قۆز، جوانخاس و ڕېک‌وپێک و زۊردار بییەن کە دڵش‌شییەن کناچێوە مامۆزێ وېش، وەلېم بەهۆو گیروگرێفتێوە کە جە بنەیانەیشانە بییەن، نەتاوانشا بەیۊی یاوا.
گەنج خەلیل و کناچە مامۆزاکېش، چینەی کە نەتاوانشا بەیۊی یاوا، فرە عادزێ بییێنێ!
جە سەردەمو ئاڎیشانە، حاکمێوە بییەن کە ئاواتەوازوو داگیرکەرڎەو وڵاتەکایتەریش سەرەنە بېیەن. ئاد٘ گەرەکش‌بییەن ناوچێوە فرەوەش و پەڕپیت و بەرەکەت پەی کاڵای و زەراعەتی، تاپۆ کەرۊ. شەوێوە جە وەرمشنە بەیاردی گەنجێوە بەنامې (گەنج‌خەلیل)ی، ئا مەحاڵی داگیر کەرۊ، حاکم، کوت‌وپڕ وەرمەکەنە چڵەکیۆرە.
وەرمەکەیش پەی وەزیرەکەیش مەگېڵنۆوە و ئەمرە کەرۊ کە بەهەر جۊرێوە بېیەن گەنج‌خەلیلی پێد٘ا کەرا و باراش خزمەتش.
وەزیر، وەردەسەکاش پەی ئێستیوەو گەنج‌خەلیلی کیانۆ. شۊنۊ حۆت شەو و حۆت ڕوارە (گەنج‌خەلیل)ی جە شارو دیاربەکرینە، مێزاوە.
داواکاری حاکمی بە گەنج‌خەلیلی وچیۆ، ئاد٘یچ ماچۊ: بەمەرجێوە قەبووڵش کەروو کە مشیۊ حاکم بۊ بە میانجیکەروو ئاد٘ی و مامۆیش و کناچەکېش پەی هیجبی کەرۊ بد٘ۆش پەنە.
گەنج‌خەلیل، پی مەرجی ڕازی بۊ کە بۊ بە سوپاسالاروو سوپاو حاکمی تاکو ئا ناوچەشە پەی تاپۆ کەرۊ، حاکمیچ مەرجەکەی قەبووڵ کەرۊ و وەزیرەکەیش کیانۆ هیجبی پەی یانەو مامۆو گەنج‌خەلیلی، خەلیل و وەزیر کەرا یانەرە.
مامۊ گەنج‌خەلیلی هەکە وینۆ؛ وەزیروو حاکمی ئامان یانەش، فرە تەرسۆ و دڵۆ هەر ماچۊ: خود٘ایا بەخەیرش گېڵنی.
داخم چېش قۆمیان؟
چېشم کەرڎەن کە وەزیر ئامان پەی ئیگەی و
بە هەزار تەرس و نیگەرانی جە وەزیری پەرسۆ: گۆرەم یاخود٘ا خەیربەیدې، ئېمەتا گۆرە کەرڎەن، چېش پېش ئامان کە تەشریفتا ئاردەن؟!
وەزیر، بەسەرئاماکەی کۊرنۆوە و کناچەکې هیجبی کەرۊ پەی (گەنج‌خەلیل)ی. تاتەو کناچې بە پېچەوانەو حەزیش بەناچاری مل‌مد٘ۆ.
گەنج‌خەیل، یەرێ ڕوێ مۊڵەتی جە حاکمی گېرۆ تاکو زەماوەنەکېش کەرۊ، حاکمیچ ڕازی بۊ.
دماو یەرێ ڕوا، گەنج‌خەلیلی تازەزەما بۊ بە سوپاسالار جە لەشکەروو حاکمی و ملۊ بەرەو شەڕی، سەرئەنجام گەنج‌خەلیل، سوپاو ڕەقیبی ماڕۆ و ئا ناوچەی داگیر کەرۊ بەڵام، بەداخەوە بەسەختی بریندار بۊ و مەتاۋۊ گېڵۆوە پەی لاو تازەوەیوەکېش! بەدزیوە یانێوەنە وېش شارۊوە تاکو بەشکیم خود٘ا ڕەحمش پەنەکەرۊ و خاس بۊوە، ئیجار گېڵۆوە پەی لاو کناچې مامۆیش، چەولایچۊ سوپاکەش پەی جەژنەو وەشی پەی لاو بنەیانەیشا جە حاڵوو گېڵایوەنە بېنې.
کناچې مامۆیش هەرچێ چەماوچەمېش کەرڎې، گەنج‌خەلیلش نەد٘ی، پېسەو شێتی سارا و دەشتش گېرت وەر و کەوتە گېڵای شۊنۊ گەنج‌خەلیلیرە، شەوۍ مد٘ۆ پاڵو ڕۊی و ڕۊی مد٘ۆ پاڵو شەوۍ.
ئاخرش بېیابانێوەنە یانێوە وینۆ، ملۊ وەرو بەرەو یانەکەی و هاوار کەرۊ؛ ساحیب یانە مێمانتا گەرەک نیا؟
یانەوەی ماچۊ: مێمان خەیربێ سەرو سەرەی و سەرو چەما.
دماتەر ماچۊ: شمە کێندێ و چکۆوە ئامێندێ؟ وەلێم، نزیکوو من نەبیدېوە، من بەسەختی نەوەشنا ڕەن٘گا تووچ نەوەشیەکەو من گېری.
کناچې مامۆی ماچۊ: نەوەشی بەدەسو خود٘این و قسمەتوو منیچ هەرچێ بۊ، پەنەش ڕازیەنا.
شۊنۊ ئانەیرە، نزیکوو گەنج‌خەلیلی بۊوە، وینۆ نەوەشەکە گەنج‌خەلیلا کە ئاورایی هېزش چەنە سانان، تەنانەت ژەنەکېچش مەشناسۆ!
گەنج‌خەلیل ماچۊ: ئەی مێمانی ئازیز!
دڵتەن٘گوو وەتەنی و مامۆزاکېمنا، داخم تاوی حەیرانێوە یام شێعرێوە یام گۊرانیێوەم پەی واچی؟
مامۆزاکێچش بە دڵێوە خەمناک و بە دەن٘گێوە پەڕسۊز و خەمەوە، گۊرانیێوە بە باڵاو گەنج‌خەلیلی ماچۊ.
دماو تەمام‌بییەو گورانیەکې، بەداخەوە!
گەنج‌خەلیل جە ژیواو ئیدنیای ماڵاوایی کەرۊ و پەی هەمیشەی کناچە مامۆزاکېش جېیامازۊ...!!
موحەمەد ساڵح عەزیزی.[1]