بەشێ جە کتېبو ئاوەڎانییەکۍ هۆرامانی
ئاماڎەکەرڎەی و هۊرئەوەگېڵنای: #ئەسعەد ڕەشید#
بەشۍ چل و هەشتەمە
د-تاریخ نویسە کۊنەکۍ، پېسە (ئیبن موهەلهەل، یاقووتی حەمەوی، شەرەفخان، ...هتر)ی کە باسشان جە ناوچەو هۆرامانی کەرڎەن، واچۍ (هۆرامان)یشان بەکارە ناردېنە، بەڵکوم واچۍ (شاران= شەعران، زەڵم، مەشعەل= مېشلە، ...هتر)یشان بەکارە ئاردېنە، یانی واچۍ (امان)ی کە واچێ عەرەبییەنە، پېسە (ئەمن و ئەمان و ئەمین)ی جە زوانی کورڎینە یاگۍ وېش گېرتەن.
ه-چېگەنە پەرسێ قنجە مەبۊوە، ئەرۍ چی هەورامان بېیەن بە (هەوارو ئەمانی) پەی خەڵکی؟ چی بېیەن بە یاگێ هېمنە و ئارامە؟، چی بییەن بە یانەکڵەو شوڕشگېڕا؟ ماچمۍ:
مەڵامەتەکەش (توبوگرافیا و سایکولوجیا و سۆسیۆلوجی) هۆرامانی و هۆرامییەکان، چوونکوم پېسە توبوگرافیای، کەش و کەمەر و تاشە تەۋەنی کەشەکا هۆرامانی، پېسە قەڵغانێ مەحکەمی خەڵکشان پارېزنان جە دژمەنی، پېسە سایکولوجیاو هۊرامیەکایچ، وینمۍ هۆرامییەکۍ بە فرەیی ئاشتی وازۍ و سالمېنۍ، مەر پەی وەرگیری جە دژمەنی جەنگ کەران، یانی مەر جەنگ ڕیشەشان گېرۊن.
چەکداری جە هۆرامان بییەن وکەمەن، چوونکوم فرېشان خەریکۍ پیشە دەسی و هەرەوەزیەکانۍ، چیلایچۆ ژمارەو خوڼەواراشا فرەن بە خاترەو مەدرەسە دینیەکاوە. جارا کە خەڵکو هۆرامانی کۊچکەرېنۍ پەی هەوارەکاشان، بڕێ کەم پەنەۋازی چەنی وېشان بەرېنۍ، یانەکېشا چۊڵۍ بېنۍ، بە درېژایی فەسڵو هەوارنشینی، یانەو کەسی تەقەیۊر نەبۍ، وېچشان دلۍ هەوارەکانە بە بۍ چەک ژیوېنۍ، مەڵامەتو ئانەیچ، دینداریێ ڕاسەقینە بییەن کە خەڵکو هۆرامانی پابەڼۍ بیېنۍ پۆشۆ، چوونکوم هۆرامان پېسە وەڵتەر باسمان کەرد، یاگۍ پیرەکا زەردەشتی و دماتەر زانا دیندارە ئیسلامیەکا بییەن، هەم دیسان مەدرەسەو شېخەکانو نەقشبەندی فېرگێوە خاس بییەن پەی خەلکەکەی کە چەنی ڕەفتار کەران و وەشەویسی و قۊمایەتی زېیاتەر گەشناوە.
سۆسۆلۊجیاو خەلکو هۆرامانی، پاسە پیشانە مڎۊ کە خەڵکو هۆرامانی فرە پابەڼۍ نیەنۍ بە هۊزگەرایی و تیرەگەراییۆ، مۊچیاریە ئایینیەکۍ پاسە خەڵکشان فېرکەرڎەن، کە برایی و تەبایی مېیانشانە پارېزنان، پېکئاماو خېڵایەتی جە هۆرامان ئەرېنیش فرەتەرەن جە نەرېنی، بە کوڵی و پۊختی:
جوگرافیاو ناوچەکەی و سایکولوجیەتو خەڵکەکەیش کاریگەری ئەرېنیشان بییەن سەرو ئا مەسەلۍ.
هادی بەهمەنی جە پەیامو هۆرامانینە (ل-113) ماچۊ: هۆرامان پەناگەن، هوکارو ئانەیچ تەنیا جوگرافیاو ناوچەکەی نېیەن، چوونکوم ناوچۍ فرۍ هەنۍ کوردستانەنە پېسە هۆرامانی، کەش و کۊشان فرەن، سەختېنۍ، ئاو و هەواشان وەشەن، بەڵکوم هوکارەکە پەی ویر و یاوانە و ڕەفتار و خەڵکو هۆرامانی مەگېڵۊوە.
سروشتو خاکو هۆرامانی:
هۆرامان ناوچێ کورڎیەن، ئینا دلۍ جەرگەو کوردەسانینە، پەڕەن جە کەش و کۊ، دەرە و دۊڵ، چڼەها دەربەڼۍ و دەرېش چەنەنۍ، کەمەر و مەڕۍ سەختېش چەنەنۍ، بەڵام دەشتانیش کەمەن، کەشەکۍ هۆرامانی بەشێنۍ جە زنجیرە چیاکا زاگروسی، بەرزیشان مەگنۊ مېیانو (1270- 3390)م، سرووشتو خاکەکەیش پاسەش کەرڎەن کە:
-خاک و زەمینش پەی کشتوکاڵی کەمەن پەی دانەوېڵەی (خەلە و یەوا)، کە نېیەن ئاستو (وۍ وەسی) خەڵکەکەینە.
-فرە بە زەحمەت زەمینی کشتوکاڵی ئاماڎەکریۊن، بە ئەرکێ تاقەت پڕووکن مەکەراش بە باخ و باخات، پەوکەی هۆرامییەکۍ باخەکېشا فرە وەشەویسېنۍ لاشاوە.
-بوارو فراوانی جە دەگایەکاو هۆرامانینە فرە کەمەن، چوونکوم ناوچێوە سەخت و پەڕ کەش و کۊن، ئانەیچ مەڵامەتەن پەی کۊچکەرڎەی خەڵکەکەیش پەی بەرو هۆرامانی.
-جە وەرزە سەختەکانە، دەگێکۍ هۆرامانی جە یۊترینی بڕیان، دیسان چەنی بەشەکانو تەرو کوردەسانی، پەوکەی چن جیاوازیێ مەوینمۍ مېیانو خەڵکو هۆرامانی و ناوچەکانو تەرینە، جیاوازی شېوەو ژیوای، زوان، واردە، پۊشاک، باوەکۍ (نەریت). جیاوازیەکە زېیاتەر زوانەنە بەرمەگنۊن، بە تەرزێ وەرکۆتئەشناسەکۍ و بەعزێ جە زوانئەشناسە وېمانەکۍ زوانی هۆرامی بە زوانێ سەربەوۍ مشناسان.
جە سەرچەمێ عەرەبینە بە نامۍ (الاکراد)ی، نویسەر (د. شاکر خەصبان)، ل 172، کە (مارک سایکس) ئی ئامارەشە کەرڎەن، جە بەشو (عشائر لوائ السلیمانیە)نە ماچۊ: ژمارەو خانەوادەکا هۆرامانی (4000) خانەوادېنۍ، جانشینېنۍ، هەرگیز کۊچەریۍ نەبیېنۍ. بەشێ جە کتېبو ئاوەڎانییەکۍ هۆرامانی، نویستەی: هیدایەت گوڵپی، فاڕای پەی سەرو زوانی هۆرامی: ئەسعەد ڕەشید.[1]