دەربارەی ناوی(پشدەر)و ڕەگ و ڕیشەکەی چەندین بیرو ڕای جیاواز هەیە، لەسەردەمی کۆنەوە تا ئەمڕۆ چەند جارێ گۆڕانکاری بەسەر ناوی پشدەر دا هاتووە، بەجۆرێ ژمارەیەک مێژوونووس و گەڕیدە و ڕۆژهەڵاتناس و حاکمی سیاسی و نووسەر لەکتێب و یاداشتەکانیاندا باسی ناوی پشدەریان کردووە، هەندێ لەوانە کوردن و هەندێکی تریان بیانین، دەشێ بوترێت دوای خستنەڕِووی بەشێ لەو بیروڕا جیاوازانە کە مێژووی هەریەکەیان بۆ سەردەم و قۆناغ و سەدەیەک دەگەڕێتەوە، بگەینە جۆرێ لە کۆک و تەبایی سەبارەت ناوی پشدەر.
ئاشکرایە ناوچەی پشدەری ئێستا لەکۆندا بووەتەمەیدانی ململانێ ی و داگیرکاری و کاولکردن، لەکاتی ئەم جەنگ و داگیرکاریانەش دا ئاماژە بەناوی ناوچەکە کراوە، کە لەزۆربەی سەرچاوەکاندا بەشێوەیەک لەشێوەکان ناوی پشدەر بوونی هەیە، هەرلەبەرئەوە بۆ زیاتردەرخستن وئاشنابوون بەمێژووی ئەو گۆڕانگاریانەی بەسەر ناوی پشدەردا هاتووە، ئاماژە بەو سەرچاوانەش دەکەین.
چەند بیرو ڕایەک دەربارەی ناوەکانی پشدەر
یەکەم:-(نامرێ)لەکۆندا بە پشدەر وتراوە نامرێ \پادشای ئاشوری شەلمانەصەری سێیەم لەساڵی(834)پێش زاین، لە ناوچەی نامرێ Namri (پشدەر)ی ئێستاوە بۆ ناوچەی (زەهاو و دەوروبەری ڕۆیشتووە)\1، ڕۆیشتنی ئاشوورییەکان بۆسەر دیوی کوردستانی ئێران لەدەربەندی ڕەمکانەوە تێیان کردووە بەناوچەی ئێستاکەی پژدەردا تێپەڕیوە2، کاتێ ناوچەکە لە ژێر دەستی لۆلۆییەکاندا دەبێت، لەلایەن سوپای ئاشوورییەکان بەسەرکردایەتی(سەلمانازارە) لەساڵی(844)پێش زاین دیسانەوە هێرشیان هێناوەتەوە سەر ویلایەتی(نامرێ)واتا ناوچەی پشدەرو #سەردەشت#. فەرمانڕەوایی نامرێ کەناوی(مردوخ مۆدامیخ)بووە ڕای کردۆتە شاخ و ناوچەکەی بەجێ هێشتووە3 لەچەرخی ئاشووریدا شاری(زامبی Zambi) لەهێرشی هەشت سەرجۆندا ناوبراوە، لەتەک چیای ئەسمیرا(چیای #قەندیل#)پشدەر بە(نامرێ Namri)ناوبراوە4 ئەمە گوازرشتە لەوەی لەو سەردەمەدابە پشدەر وتراوە(نامرێ Namri)، ناوهێنانی پشدەر بە(نامرێ)لەچەند سەرچاوەیەکی جیاجیادا ئەوە دەخاتە ڕوو کە لەسەدەمانێکی کۆندا ناوچەکە بەو ناوە ناسراوە.
دووەم:-ئەگەر ئاماژە بەسەردەمی تازەتر بکەین بۆ ناوی پشدەر ڕایەکی تر هەیەبەجۆرێ \لەکاتی فتوحاتی ئیسلامی ناوچەکە دوچاری جەنگ و کوشتن و وێرانکاری هاتووە، بەڵام بەگوێرەی سەرچاوەکان لەوکاتە دا بە پشدەر وتراوە(شیدەر)(پشتدەر)، بەڵگەش بۆ ئەوە سەرلەشکری ئیسلام خالید بانگی عومەری کرد بڕوا بۆ سەر ڕیگای (شیدەر)5دیارە ئەمە لەساڵی21 کۆچیدا دەبێت، دیارەئەوکاتە فەرمانڕوایی ناوچەکە(فرخ پاشا شیدر)دەبێت6، پێویستە بوترێ ناوی(شیدەر)لەزمانی پەهلەویدا بەواتای نوورو ڕۆشنایی هاتووە، نوورو ڕۆشنایش لە ئایینی زەردەشتیدا جێگەیەکی بەرزی هەیەوزەردەشتییەکان کاتی پاڕانەوە لەپەروەردگار ڕوو دەکەنە نوورو لەم ڕووەوە دەتوانرێ پەیوەندی واتایی لەگەڵ وشەی شیدەر دروست بکرێت(مەبەست پشدەرە)7، دیارە لەزمانی فارسیشدا لێکدانەوەوشیکردنەوەبۆ ناوی پشدەر کراوە، لەبەرئەوەی لەکۆندا بەپێی سەرچاوەکان پەیوەندیەکی پتەو لەنێوان پشدەر و سەردەشتدا هەبووە، وەکو یەک ڕووبەری جوگرافیا ئەژمارکراون، هەروەکو لەپێشوو ئاماژەکان پێدا لەژێر دەسەڵاتی یەک فەرمانڕەوادابوون.
سێیەم:- لە(محجم البلدان)دا ناوی پشدەر بە(بشتیر)هاتووە کە گوندێکە خاوەنەکەی شێخ عەبدولقادری گەیلانییە وە ناوی گوندەکەش (پشت دەربەندە)8 چوارەم:- دیارە کاتێ ناوچەکە لەلایەن سوڵتانە عوسمانیەکانەوە داگیرکراوە ناوی پشدەر جارێکی تر گۆڕانی بەسەرداهاتووە، ئەمەش مەبەستی تایبەتی ڕامیاری لەپشتەوە بووە بۆیە دەبینین\ لەساڵی(1897)دا ئەم قەزایە ناونراوە(معمورە الحمید)9پشدەر بەناوی سوڵتان عبدالحمیدەوە ناونراوە10 ئەمەلەسەردەمی فەرمانڕەوایەتی عوسمانیەکان مەعموریەی حەمیدی پێ گوتراوە و مەرگە سەردەمێک سەنتەری کارگێڕی بووە11 پێویستە بگوترێت مەعمورەتولحەمیدیە قەزایەکە لەسنجەقی #سلێمانی# سەربەویلایەتی موسڵ، مەڵبەندەکەی گوندی(مەرگە)یە و پێشتریش هەر بەشارۆچکەی مەرگە بەناوبانگ بوو12، بەڵام لەسەردەمی حکومەتی نیشتیمانی دا ئەو ناوە نەما13، واتا ناوەکە بۆتە پشدەر.

دەربارەی شیکردنەوەی پێکهاتەی وشەی پشدەرو ناوەکەی

ئەو دەربەندە وەهای کردووە بەدیوی لای ڕۆژهەڵاتی بگوترێ:پشدەر(پشت دەر=پشدەر=پژدەر)دیوی #ڕانیە#ش بەردەر.لەکتێبی(صبح الاعشی)ی قەلقەشەندی بەر لە (500)ساڵێک پێیگوتراوە دەربەندی(قرایرا)14، بەرلەوەی بێیتە سنوری قەزای پشدەر لەنێوان (رانیە-پشدەر)دەربەندێک بەدیدەکرێت، ئەگەر لەوێوە بنواڕینە ناوچەکە دەشێ پێ ی بوترێت(پشدەر)کەدوور نییە لەڕووی داڕشتنەوە بەم شێوەیە بووبێت(پشت+دەرگا=پشت+دەر=پشت دەرە)بەڵام بەتێپەڕبوونی کات وشەکە دوچاری داتاشین هاتبێت، لەدەرئەنجام دا بووبێتە(پشدەر)چونکە ئەوەی تێبینی دەکرێ هەرسێ وشەکان لەڕووی ماناوە لەیەکەوە نزیکن.
لەچەند سەرچاوەیەکی تردا ئاماژە بەوە دەکرێت، ناوی پشدەر بۆ سەردەمانێکی کۆن بگەڕێتەوە، کە لەبنەڕەتدا ئەو ناوە وشەیەکی لێک دراوە(پشت دەربەند)یان(پشت دەربەن-بەرتەسک)مەبەست لەوەش(دەربەن یان بەرتەنگی ڕانیە)یە15، پشدەر واتە(پشت دەرگا)واتە پشتی دەربەندی ڕەمکان-دیارە بۆ کەسێک کە لەرۆژئاوا دەڕوانێتە ناوچەکە16، لەبەرئەوەی پشدەر لەدەربەندی ڕەمکان دەروویەکی هەیە ڕووەو ناوچەی بیتوێن کراوەیە، بۆیە پێ ی گوتراوە(پشت دەر)بەدیوی ڕانیەش بڵێن بەردەر، دیارە بنەچەی وشەکە بەمانای کەلێن یان ڕوانگە دێت17
یاخود ئاماژە بەوە دەکرێت\پشدەر بەواتای(ئەودیوی تڵیشی تاشەبەرد)دێت\18، هەروەها وشەکە لەدوو بڕگە پێکهاتووە 1-پشت، 2-دەر(دەربەند) مەبەست ئەو ناوچەیە کە دەکەوێتە پشت دەربەندی ئاوی ڕانیە19، پشتەر:پژدەر، کە لە ئەصڵ دا(پشت دەر)ە21، هەروەها غالب تاڵەبانی دەڵێت\بەدوور نازانرێ کە ناوەکە لە بنەڕەت دا(پشت-دەر)بووبێت کە واتای پشت سنووریش دەگەیەنێت21 پشدەر بەکوردی بەمانای دواوەی دەرگا یان ڕۆیشتن یان ڕێگە دێت ئاماژەیە بۆ چیای(جرد)لەنێوان دۆڵی پشدەر کە ئێستا ون بووە(نەماوە)بەهۆی ئاوی دەریاچەی دوکانەوە22.
چەند ماوە و سەردەمێکی مێژوویمان بۆ سەرەتاکانی وشەی پشدەر خستەڕوو، دەرکەوت لەسەردەمی کۆندا پشدەر ناوی تری هەبووە و چەند جار گۆڕانی بەسەردا هاتووە، بۆ نموونە لەسەردەمێک دا بە(نامرێ)ناونراوە، دوورنییە ئەم ناوە لەوەوە هاتبێت خەڵکی ناوچەکە (زیندوو، ئازاو لەخۆبوردە) بووبن، لەبەر ئەوە ناویان نابێت(نامرێ)، یان گۆڕاوە بۆ (زامبی، شیدەر، بشتیر، مەعمورالحەمید، ..)، بەڵام ئەوەی بەدیدەکرێ لەزۆربەی سەرچاوەکاندا زیاتر ئاماژە بە ناوی(پشدەر)کراوە، ئەگەر لەڕووی بابەتی و ڕاستیەوە بڕوانینە ناوەکە دەتوانین بڵێین ناوی(پشدەر) لەهەموویان شیاوترە بۆ ناوچەکە دابنێین، هەروەکو لەپێشوو بە پشت بەستن بەچەند سەرچاوەیەک خرایە ڕوو.
ئەو سەرچاوانەی بۆ ئەم بابەتە سوودیان لێ وەرگیراوە:-
1- فازڵ قەرەداغی، مێژووی دێرینی کوردستان، کتێبی سێیەم، چاپی یەکەم، 2007، ل75-76.
2- مسعود محەمەد، گۆڤاری ڕەنگین، ژمارە(55-56)، ساڵی(1993)، ل43.
3- محەمەد مەردۆخی کوردستانی، تاریخ کرد کردستان، جلد1، چاپ دوم، (فارسی).
4- جوگرافیناس کەریم زەند، جوگرافیای کوردستان، چاپی دووەم، 2005، ل265.
5- مەلا ڕووف سلیم حویزی، کوردستان و ئایینی ئیسلام، چاپخانەی جامعە، 1970، ل96.
6- حەسەن مەحمود حمە کەریم، کوردستان لەبەردەم فتوحاتی ئیسلامی دا، چاپی چوارەم، 2007، ل226-408.
7- فەرەیدوون حەکیم زادە، سەردەشت لە ئاوێنەی بەڵگەنامە مێژوویەکاندا، وەرگێرانی، حەمە ڕەسوڵ حەسەنپوور، چاپی یەکەم، 2008، ل21.
8- پامر عبدالحسین الحامری، موسوعە العشائر العر اقیە، جلد(4-6)ص147-148.
9- جمال بابان، سلێمانی شارە گەشاوەکەم، بەشی دووەم، 1998، ل46.
10-ساڵنامەی 1998ی سلێمانی، ل10.
11- دکتۆر عەبدوڵڵا غفور، فەرهەنگی جوگرافیای کوردستان، سلێمانی، 2002، ل29.
12- کوردستان لەچاپکراوە عوسمانلییەکاندا، وەرگێڕانی فەیسەڵ دەباغ، چاپی یەکەم، #هەولێر#، ل170.
13- ئازاد عبدوالواعید، گۆڤاری ڕۆشنبیری نوێ، لیوای سلێمانی، ژمارە117، کانوونی یەکەمی1987، ل.68.
14- مسعود محەمەد، گەشتی ژیانم، چاپی یەکەم، ستۆکهۆڵم، 1992، پەراوێزی ل225.
15-نظرة الی تاریخ عشیرتی (پشدەر-المیراودلین) و باجەلان (باجلان)، جمال بابان، مجلة المجمع العلمی العراقی/هیئە اللغە الکردیە، بەغداد، 1002، ص225.
16- سیسیل جۆن ئیدمۆندس، کورد تورک عەرەب، وەرگێڕانی حامید گەوهەری، چاپی دووەم، هەولێر، 2004، ل267.
17- دارا خدرحەسەن، قادر ئەشکەنەیی، گۆڤاری سەنتەری برایەتی، پشدەر لەنێوان ساڵانی(1918-1938)، ژمارە(26)، ساڵی 2002.
18- مارتین فان برۆنەنسن، ئاغا وشێخ و دەولەت، لەئەڵمانیەوە کوردۆ، بەرگی یەکەم، چاپی چوارەم، سلێمانی، 2003، ل257.
19- د.عەبدوڵڵا عەلیاوەیی، م.نازناز محەمەد قادر، زانکۆ، گۆڤارێکی زانستی مرۆڤایەتی زانکۆی سەڵاحەددینە/هەولێر، ژمارە(17)، ئەیلولی 2002، ل7.
20- گۆڤاری ڕۆشنبیری نوێ، ئازاد عبدوالواعید، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل68.
21- ویلیام ایغلتون، القبائل الکوردیە، تالیف ترجمە، د.ئەحمەد مەحمود خلیل/الگبعە الاولی، اربیل، 2006، ص100.
لەگەڵ ئەو سەرچاوانەی کە ناویان هاتووە لەچەند سەرچاوەیەکی تریش دا ناوی پشدەر هاتووە، شیکردنەوەشی بۆ کراوە ئەمانەش وەک(حەمید گەردی، د.فوئاد حمە خورشید، محەمەد فیدا، عەبدولکەریم محەمەد سەعید، چەندانی تر.......)..
تێ بی نی : ئەم بابەتە دوجار بڵاوبۆتەوە، سەرەتا لە گۆڤاری مێرگ ژمارە(43)ساڵی چوارەم، 2008، ل24-27، دواتر لە گۆڤاری پشدەر، ژمارە(7)زستانی (2009)ساڵی دووەم، ل11-12.
مۆفەق میراودەلی
mofaq_mirawdali@yahoo.co.uk