رێکخراوی دۆر بۆ زانیاری نەوتی کوردستان ڕاپۆرتێکی لەسەر نەوت و غاز لە هەرێمی کوردستان بڵاوکردوەتەوە و ڕایگەیاندوە، هەرێمی کوردستان هەشتەمی جیهانە لە یەدەگی نەوت و غازدا.
بەپێی ڕاپۆرتەکە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2016 دا بڕی یەک ملیۆن و 65 هەزار بەرمیل نەوت و 10 ملیار پێ سێ جا غاز هەناردەی تورکیا دەکات، هەرێمیش دواین ناوچەی جیهان دەبێت کە نەوتی تێدا تەواو دەبێت.
رێکخراوی دۆر بۆ زانیاری نەوتی کوردستان ڕاپۆرتێکی بە ناونیشانی "نەوتی هەرێم، سیاسەتێکی نا حەکیمانە"ی بڵاوکردەوە کە لە لایەن د. غالب محەمەد عەلی، سەرۆکی لیژنەی سامانە سروشتییەکانی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانییەوە ئامادەکراوە و تیایدا تیشک خراوەتە سەر کەرتی وزە لە هەرێم.
لە پێشەکی ئه و ڕاپۆرتەدا هاتووە: "ئەوەی هەیە تا ئێستا لە هەرێمی کوردستان سیاسەتێکی گونجاو و لە بارنەبووە لە بواری نەوتدا، ئامار و ژمارەکانی بڕی هەناردەکردنی نەوت لەگەڵ پارەی گیرفانمان یەک ناگرێتەوە، هەروەها سەرمایە و بڕی نەوتی ئەم هەرێمەش لەگەڵ چوارچێوەی خۆشگوزەرانی و ژیانی کۆمەڵگەکەماندا یەک ناگرێتەوە".
بەشی یەکەمی ڕاپۆرتەکەی د. غالب محەمەد، کە دکتۆرای لە شیکاری نەوت هەیە تایبەتە بە "نەوت و غازی سروشتی"، هەرچی بەشی دووەمیەتی ئەوا تایبەتە بە "نەوت و غازی سروشتی هەرێمی کوردستان و عیراق"، له و بەشەدا هاتووە بەپێی تازەترین ڕاپۆرتی ڕێکخراوی ئۆپێک عیراق خاوەنی پتر لە 150 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگی جێگیر و پتر لە 300 ملیار بەرمیل یەدەگی ناجێگیرە، ئەوەش وا دەکات عیراق دووەم بێت لە یەدەگی نەوت لە جیهاندا دوای سعوودیە.
راپۆرتەکە باسی هەرێمی کوردستانیش وەک بەشێک لە عیراق دەکات و دەڵێت، خاوەنی پتر لە 50 ملیار بەرمیل یەدەگی جێگیری نەوت و 80 ملیار بەرمیل یەدەگی ناجێگیرە، هەروەها 8 بۆ 10 تریلیۆن مەتر سێ جا غازی سروشتی یەدەگی هەیە، ئەوەش وا دەکات هەرێمی کوردستان لە ڕیزی هەشتەمی جیهان بێت لە ڕووی یەدەگی نەوت و غازەوە.
لەبارەی گرنگیی ئه و یەدەگەشەوە لە ڕاپۆرتەکەی سەرۆکی لیژنەی سامانە سروشتییەکانی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانیدا هاتووە "ئه و ئامارانە پێمان دەڵێن عیراق بەگشتی و هەرێمی کوردستانیش لە نێویدا دەتوانێت ببن بە سەرچاوەی وزە بۆ زۆرێک لە وڵاتە زلهێزەکانی جیهان وەک ئەمریکا و وڵاتانی ئەورووپا، ئەوەش وا دەکات عیراق و هەرێمی کوردستان لە دنیادا هەمیشە لە بەرچاو بگیرێت و زۆرێک لە وڵاتان هەوڵبدەن پەیوەندییان لە گەڵیان هەبێت، ئەگەر عیراق و هەرێمیش بەشێوەیەکی ستراتیجییانە و لێزانانە مامەڵە به و وزەیەوە بکەن کە هەیانە و وەک کارتێکی سیاسی بەکاری بهێنن بۆ ئەوەی زۆرترین سوودیان بەربکەوێت و زۆرترین دۆستیان هەبێت کە پشتگیری نێونەتەوەییان بکەن".
هەروەها له و ڕاپۆرتەدا هاتووە: "وڵاتانی کەنداو بە عیراق و هەرێمی کوردستانەوە زیاتر لە 65 لەسەدی نەوت و غازی سروشتی دونیای تێدایە و هەرێمی کوردستانیش ئاخرین وڵات دەبێت یەدەگی نەوتی تێدا تەواو دەبێت، واتە هەرێمی کوردستان کۆتا ناوچە دەبێت چاوی وڵاتانی لەسەر لابچێت بۆ دەستخستنی نەوت و غاز، ئەوەش لە ڕووی ستراتیجییەوە گرنگی هەرێمی کوردستان دەردەخات و پێمان دەڵێت نەوت و غاز دەتوانن کارتێکی فشاری بەهێز و باش بن بۆ هەرێم تا بتوانێت دۆستەکانی خۆی زیاتر بکات و سەنگی خۆی لە ناوچەکە جێگیرتربکات، هەر بۆیە دەبێت هەرێم زیاتر هۆشیاربێت لە مامەڵەکردن بە نەوت و وەزەکەیەوە، چونکە ئەوانە دەتوانن هەوێنی سەربەخۆیی و خۆشگوزەرانی هاوڵاتیانیش بن".
له و ڕاپۆرتەدا هاتووە هەرێمی کوردستان بە 55 ملیار بەرمیل یەدەگی نەوتەوە توانیویەتی ڕێژەی سێ‌ لەسەدی یەدەگی نەوتی جیهانی هەبێت، هەروەها لە ساڵی 2016 ئاستی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم بۆ تورکیا دەگاتە یەک ملیۆن و 65 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە ساڵی 2020یشدا هەرێم ڕۆژانە 10 ملیار پێ سێ جا غازی سروشتی هەناردەی تورکیا دەکات.
لە لێدوانێکدا بۆ ئاژانسی ئەنادۆڵ ئامادەکاری ڕاپۆرتەکە د. غالب محەمەد کە پسپۆڕە لە شیکاری نەوت دەڵێت "لە ڕاپۆرتەکەدا باس لە یەدەگی نەوتی هەرێم و بایەخەکەی لەسەر ئاستی جیهان کراوە و ئایندەی ئه و گرنگییە، هەروەها باس لە چۆنێتی مامەڵەکردن لەگەڵ نەوت و داهاتەکانی لە 10 ساڵی ڕابردوودا کراوە".
ئه و پسپۆرە وتیشی: "هەرێمی کوردستان لە گرێبەستکردن و دەرهێنان و گواستنەوە و کۆکردنەوەی پارەی نەوتدا نا تەندروستی و نا شەفافیی پێوە دیارە، دەبوو لەساڵی 2008 یاسای نەوت و غاز جێبەجێ بکرابایە کە گرنگترینییان چوار کۆمپانیایە کە مەبەست لێیان بە سیستەم کردنی کەرتی نەوتە لە هەرێمی کوردستان، بەڵام ئەوە نەکراوە، کێشەی کەرتی نەوت لە هەرێم نا شەفافییە بە پلەی یەکەم، هەروەها ئەوانەی کە کەرتەکە بەڕێوەدەبن وەک پێویست نەیانتوانیوە هاوڵاتییانی کوردستان خێر له و وزەیە ببینن کە وڵاتەکەیان هەیە، دەبێت نەوت بە سیستەماتیک بکرێت".
د. غالب محەمەد ڕوونیشیکردەوە: "نابێت وەزارەتی سامانە سروشتییەکان خۆی نەوت بفرۆشێت و خۆشی پارەکەی هەڵبگرێت و هەر خۆشی دابەشی بکات، دەبێت داهاتی نەوت بخرێتە بانکی ناوەندیی وڵاتەوە و وەزارەتی دارایی دابەشی بکات، بەڵام ئەمە نەکراوە، پەرلەمانیش دەبوو ئه و چوار کۆمپانیایە دابمەزرێنێت و کەرتی نەوت شەفاف بکرێت، دەبێت وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ڕۆژانە داتا و ئامارەکانی وزە لە سایتەکەی خۆی بڵاوبکاتەوە، هەروەها بوون بە ئەندام لە ڕێکخراوی شەفافییەت گرنگە، دەبێت وەزارەتی سامانە سروشتییەکان هەیکەلییەتێکی تەواوی هەبایە و زانیاریی لەلابێت".
لە بەشێکی دیکەی ڕاپۆرتەکەی ئه و پسپۆڕەی بواری نەوت و سەرۆکی لیژنەی سامانە سروشتییەکانی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بەناونیشانی"سیاسەتی نەوتی هەرێمی کوردستان، گرێبەستەکان بە نموونە" ئاماژە بۆ ئەوە کراوە لە 10 ساڵی ڕابردوودا وەزارەتی سامانە سروشتییەکان هەرێمی بۆ 57 بلۆکی نەوتی دابەشکردووە و لەگەڵ 25 کۆمپانیای زەبەلاحی بیانی بۆ گەڕان و دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت گرێبەستی کردووە کە یەکێکیان نەبێت، سەرجەم گرێبەستەکان لە جۆری پشکداریین" production sharing agreement""ە.
ئه و پسپۆرە لە ڕاپۆرتەکەیدا دەڵێت: "لە چوارچێوەی گرێبەستی پشکداری خاوەنی کۆمپانیا دەبێتە هاوبەش لە داهاتی نەوتی بلۆکەکانی هەرێم، بەڵام لە گرێبەستی خزمەتگوزاری ئه و شتە بوونی نییە، هەروەها گرێبەستی پشکداری ڕێژەی 15 لەسەدی داهاتی نەوتی دەرهێنراو بۆ کۆمپانیاکەیەوە و زیاتر لە 55 لەسەدی ئه و پارەیەی کە خەرجی کردووە بۆ خۆی دەبات له و نەوتەی کە دەیفرۆشێت تا ئه و کاتەی پارە خەرجکراوەکەی خۆی بەدەست دەهێنێتەوە، دواتریش هەر بە هاوبەش دەمێنێتەوە، واتە سوودمەندی یەکەم کۆمپانیا و خاوەنەکەیەکی نەک هاوڵاتی، لەم خاڵەشدا هەرێم پێچەوانەی عیراقە کە گرێبەستەکانی لە جۆری خزمەتگوزاریین نەک پشکدار".
لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە: "ئه و گرێبەستانە تا ئێستا زیاتر بە هەدەردان بووە نەک کۆکردنەوەی داهات و خۆشگوزەرانی هاوڵاتییان، چونکە بە پێی داتای مانگی تشرینی دووەمی 2014ی سامانە سروشتییەکان لە ساڵی 2007ەوە تا کۆتایی 2014 بڕی 263 ملیۆن بەرمیل نەوت دەرهێنراوە کە پارەکەشی بەپێی شیکارێکی ئه و پسپۆرە دەگاتە 23 ملیار دۆلار، ئه و بڕەش دەکاتە بودجەی دوو ساڵی هەرێم کە لە عیراقەوە بۆی دێت، یان دەکاتە موچەی چوار ساڵی فەرمانبەرانی هەرێم".
رەخنە لەوەش گیراوە کە هێشتا 40 لەسەدی خەڵکی وڵاتانی تر بۆ کاری تەکنینی و هونەری بەکاردێن و لایەنە گرنگەکانی کەرتی وزەی هەرێم دراوەتە دەست هێزی کاری بیانی نەک ناوخۆیی، ئەوەش بەشێکی زۆری داهاتی ئه و کەرتە دەداتەوە دەست وڵاتانی بیانی و دانیشتووانی هەرێم لێی سودمەند نابن.
بەپێی هەمان ڕاپۆرت لە ساڵی 2014دا تێچوو و قازانجی کۆمپانیا نەوتییەکانی هەرێم بریتی بووە لە سێ ملیار و 791 ملیۆن دۆلار، هەروەها 10 لەسەدی داهاتی موڵکانە و 4،8 لەسەدی سوودە کۆمەڵایەتییەکان و شیرینی گرێبەستەکان بە نادیاری ماونەتەوە و کەس نازانێت چۆن وەرگیراون و چۆن خەرجکراون.
لە ڕاپۆرتەکەدا باس له و ڕێگایانەش کراوە کە پێویستە بۆ دەربازبوون لە نەگبەتی نەوت بگیرێنەبەر.
د. غالب محەمەد له و ڕێگایانە باس لە پێویستی شەفاف بوونی کەرتی نەوت دەکات بۆ ئەوەی داهاتەکانی کۆبکرێتەوە و بخرێتە سندوقێکەوە و پەرلەمان چاودێری سندوقەکە بکات نەک حکومەت، و ڕۆژانە هاوڵاتییان ئاگاداری جوڵەی نرخ و بڕ و داهاتی نەوت بن بۆ ئەوەی حکومەت بیسەلمێنێت شەفافە و دەبێت ببێتە ئەندام لە ڕێکخراوی نێودەوڵەتی بۆ شەفافییەت کە ڕاپۆرتی ساڵانەی لەسەر نەوت هەیە.
هەروەها پێشنیازی ئەوە دەکات چەند بڕگەیەک لە گرێبەستەکانی بگۆڕێت بۆ ئەوەی لە سوودی بۆ حکومەت و هاوڵاتییان بشکێتەوە، گۆڕینی گرێبەستەکانی ئایندە لە پشکدارییەوە بۆ خزمەتگوزاری، جگە لە بەکارهێنانی داهاتی نەوت بۆ بوژانەوەی سێکتەرەکانی دیکەی وەک پیشەسازی، بازرگانی، کشتوکاڵ، هەروەها باس لە دامەزراندنی چەند کارگەیەکی پیشەسازیی کراوە کە نەوت بۆ کاڵای پترۆکیمیایی دەگۆڕن.
سەرباری ئەوانە لە پێشنیازەکاندا هاتووە "هەوڵبدرێت سەربەخۆیی وزەمان هەبێت لە ڕێگەی دروستکردنی پاڵاوگەی مۆدێرنەوە بۆ ئەوەی بەرهەمهێنان و هەناردەکردنیشی خۆمان بیکەن کە ساڵانە سێ ملیار دۆلار له و بوارەدا خەرج دەکرێت، بەتایبەت لە هێنانی گاز و بەنزین، ئەوە وێڕای شارەزاکردنی دەستی کاری خۆماڵی لە بواری دەرهێنانی نەوتدا".
لە کۆتایی ڕاپۆرتەکەیدا د. غالب محەمەد، دەڵێت: "لە 10 ساڵی ڕابردوودا سیاسەتی نەوتی هەرێم بۆ هاوڵاتیان بەرهەم دار نەبووە، ئەوەندەی لە بەرژەوەندیی گرووپ و تاقمێک بووە، واتە داهاتی فرۆشتنی نەوت بەدەستهاتووە نەهێنراونەتە هەرێم، بەڵکو بانکەکانی ئەورووپا و ئەمریکا و وڵاتانی دیکەی لێ پڕ کراوە و لە چاوی هاوڵاتییانی هەرێم شاردراوەتەوە، تا ئێستاش سیاسەتی سەربەخۆی وزەمان نییە، هێشتا بەنزین و گاز لە وڵاتانەوە هاوردە دەکەین".
لە درێژەی ڕاپۆرتەکەدا باس لەوەکراوە کە نەوت 90 لەسەدی بودجەی هەرێم پێکدەهێنێت و لە هەرێمدا هەزار و 693 کرێکاری بیانی لە کەرتی نەوتدا کاردەکەن، هەرچی کشتوکاڵیشە دەتوانێت 45 لەسەدی پێویستی خۆماڵی پڕبکاتەوە.
- 23-03-2015