نووسینی: شاهۆ سەعید سەید قادر
لە ڕۆژگاری دەسەڵاتدارێتی پاشایەتیدا دیاردەی دورخستنەوە و ڕاگواستنی کەسی سیاسی و دەستبەسەرکردن بابەتێکی باوو دیاردەیەکی بەرچاوبووە، بەتایبەتیی لە ساڵانی سییەکاندا، زۆر لە هەڵسووڕەوانی سیاسی و نەیارانی حکومەتی پاشایەتی دوورخراونەتەوە، هەندێک کەسایەتی وەک مەحمودخانی دزڵی، حەمە ڕەشیدخانی بانە، بارزانییەکان، ... بەدورخراوەی لە سلێمانیدا ژیاون.لە هەمانکاتا خەڵکی کوردپەروەروی سلێمانی یان ناردووە بۆ جنوب و ناوەڕاستی ئێراق.
سەرەتای گواستنەوەی بەرزانیەکان بۆهەریەکە لە مووسڵ، ناسریە، بەغدا، ئاغجەلەر، کفری، سلێمانی بووە. سەبارەت بە ڕاگوێزانی بەرزانیەکان بۆ سلێمانی ڕاوبۆچونەکان جیاوازن و ساڵی 1936 یاخود 1937 دادەنێن، بەڵام کریس کۆچیرا گواستنەوەکەیان بە ساڵی 1936لە قەڵەم دەدات.
ئەحمەد خواجە لەم بارەیەوە دەڵێت ماڵم لە تەنیشت ماڵی شێخ بابەعەلی شێخ مەحمودەوە بوو جارێکیان وتی: ئەوە بارزانیەکانیان هێناوەتە پشتماڵی ئێمە بابچینە لایان، ئەو بەکرسدقیە زۆڵە هێناونی.
دەڵێن هەریەکەلە هەمزە عەبدوڵڵا و شێنێ‌ی برای عیزەت عەبدولعەزیز پیکەوە چونەتەلای سەرۆک وەزیران حیکمت سلیمان ڕۆژگاری حکومەتەکەی بەکرسدقیداواکاربوون کە بارزانیەکان بۆ سلێمانی بگوێزێتەوە و لەورەوشە ناهەموارەی باشووری ئێراق ڕزگاریانبێ، کە خودی بەرزانیەکان سکاڵای زۆریان لەوبارەیەوە هەبوو.حکومەت ڕەزامەندی ڕاگواستنەکەی داون.
سەرەتایی هاتنیان بۆسلێمانی بەناو شاردا بڵاوبوونەتەوە، مەلا مستەفا لە ماڵی سەید نووری نەقیب بەرانبەر بە ماڵی شێخ قادری حەفید نیشتەجێ‌بوو، دواتر لە گەڕەکی سەرچیمەن لە خانوەکەی کەریم بەگ دابووە، خێزانەکانی کە لەگەڵیابوون هەندێکیان لەخانەکەی شێخ ڕەشیدی خەمزەدا بوون، ئەوانی تریش لەحەوشی گەورەدادا نیشتەجێبوون.
حکومەت مانگانە یەکی بڕێک پارەی داونەتێ، بەڵام لەچاو پێداویستی ژیانی ئەو ڕۆژگارە زۆرکەم بووە، تا دەهات مانگانەکەیان کەمی دەکرد تا ئەو ڕادەیەی گەیشتە 30فلس ڕۆژانە بۆ هەر بارزانیەک، شارەوانی سلێمانی مانگی یەک ڕوپیەی ئەدانێ بەڵام دواتر ئەوەش نەما و بڕا. ئەو بڕە پارەیەی بۆ خەرجی وەریانگرتووە بەشی بژێوی ژیانی نەکردون بەتایبەتیی لە ساڵانی جەنگی جیهانی دووەم.
هەر بۆیە ناچاربوون داوایی یارمەتیی لە خەڵکی بکەن، خەڵکی سلێمانی هاوکاری کردون و حکومەت هەوڵی داوە ڕێگری لەو هاوکاریەی خەڵکی شار بکات و نەیهێڵێت، بەڵام خەڵکی سلێمانی دەیانزانی لەسەرکوردایەتی دوورخراونەتەوە و دەستبەسەرکراون یارمەتییان دەدان، سەرەڕای ئەو هەڕەشەو ڕێگریانەی پیاوەکانی حکومەت دەیانکرد، هێندەی لە توانایاندا بووە هاوکاری و دەستگیرۆییان کردون، بە تایبەتیی کەسانی وەک شێخ لەتیفی حەفید و زیندانەخانی نەقیب هەردەم هاوخەم و هاوکاریانبوون.
توماس بوا/ تاریخ الاکراد دەڵێت: شاری سلێمانی بۆ مەلا مستەفاو بەرزانیەکان وێستگەیەکی نویێ یەکجارگرنگ بوو، سلێمانی ناوەندێکی چالاکی کەلتووریومەکۆیەکی بەرچاوی بیری نەتەوایەتی بوو.
بەرزانی خۆی دەڵێت: توانیم لە ماوەی ساڵانی مەنفادا تا ساڵی 1943دەست بکەم بە خوێندن‌وخۆفێرکردن‌وتوانیم بڕێکی باش زانیاری بەدەست بهێنم‌وئاستی ڕۆشنبیری بەرزکەمەوە. بێگومان کاتێک بەرزانی لە سلێمانی بووە، تەمەنی ڕێگربووە و نەگونجاوبوە بۆی لە قوتابخانەکانی ئەو کاتەی سلێمانی بخوێنێ، هەر بۆیە پەنای بردۆتەبەر مزگەوت و مەلاکانی سلێمانی، بە تەنیا لای مەلایەک نەیخوێندووە بەڵکوو لای چەند مەلایەک وەک ئەوەی لە کاتێکدا لای ملا عەبدوڵڵای چروستانی لە مزگەوتی مەولانا خالید خوێندویەتی لە هەمانکاتا ڕۆژانە لەگەڵ ئەسعەد خۆشەویسەردانی مزگەوتیمەلا حسێنی پیسکەندی یان کردووە و وەک گوێ‌گر لە دوای موستەعیدەکانەوە دانیشتوون. هەندێ جاریش لای مەلا سەید عەبدوڵڵای ئیمامی مزگەوتی گەورە دەرسی خوێندووە، جاروبار بۆ پرس‌ورای ئایینی چوەتە لای مامۆستا شێخ نووری شێخ بابەعەلی لە گەڕەکی سەرچیمەن. ماوەیەک لای مەلا مستەفای سەفوەت کتیبیالمختسری خوێندووە، سەردانی مزگەوتی شێخ سەلامی کردووە و لەوێش خوێندویەتی.
بارزانیەکانی تریش بەشێوەیەکی گشتی هەوڵیانداوە لە خوێندن دانەبرێن‌ودەستیان بە خوێندن کردووە، مناداڵەکانیان لەگەڵ منداڵانی سلێمانی لە قوتابخانەی خالیدیەو ئەیوبیە خوێندویانە. بارزانیەکان لە سلێمانی ئاسوودەتربوون و توانێوانە بەئازادی بە ناو شاردا هاتوچۆبکەن و خەڵکی سلێمانی ڕێزی لێگرتون، کە ڕەنگە پێشتر لەشارەکانی تری وەک مووسڵ و بەغدا و ناسریە‌و.. بەم شێوەیە نەیانتوانیوە جم‌وجوڵ بکەن.
لە ڕاستیدا بەرزانیەکان لە جموجوڵە سیاسییەکانی ئەم شارەوکەسەکوردپەروەرەکانی بێ ئاگانەبوون، کاتێک لە سەرەتای ساڵی1936 شیخ مەحمود دەست بەسەربوو لە بەغدا، بەرزانیەکانیش هەر لە بەغدا دەست بەسەربوون و سەردانی یەکتریان کردووە و چاویان بەیەک کەوتووە.
بەڵام سەرەتای ئاشنابوون و تێکەڵاوی بارزانی لە سلێمانی لە دەروازەی لایەنە کۆمەڵایەتییەکەیەوە بووە، واتە لەسەرەتاوە ڕایەڵەی کۆمەڵایەتی درووستکردووە و هەوڵی داوە کەسە ناودار و دیارەکانی سلێمانی بناسێ و ڕویکردۆتە ئەو ماڵ و دیوەخانە بەناوبانگانەی شار.
سەرەڕای فشارەکانی حکومەت لەو سەردەمەدا سلێمانی مەڵبەندێکی سیاسی دیاربووە‌وکۆمەڵێک ڕێکخراو‌وکۆمەڵەی سیاسی کاریانکردووە و دامەزراون و سەرقاڵی کاری سیاسی و چالاکی بوون، کە ڕەنگدانەوەی بیری نەتەوەیی و نیشتمانپەروەرانەیان نواندوە، ئالیرەوە بەرزانی هەلێکی زێڕنی بۆ ڕەخساوەو دەستی کرد بە تێکەڵبوون لەگەڵ خەڵکانی نەتەوە پەروەر.
ناسینی و نزیکی بەرزانی لە شێخ لەتیفی شێخ مەحمودە وە هۆکارێک بووە بۆ نزیکبوونەوەی لە کۆمەڵەی برایەتی و خەڵکی سلێمانی. چونکە شیخ لەتیفی حەفید لەگەڵ ئەوەی بارزانیەکان گەشتنە سلێمانی هاوکاروپشت و پەنایان بوو، گرنگییەکی زۆری پیدان و یارمەتیی دان و باربۆی بۆ کردن.
ئەوەی جێگەی ئاماژەیە بارزانی لەگەڵ ڕێکخراوێکی سیاسی وەک برایەتی دەگونجا. هەر بۆیە بارزانی زوو بوو بە دۆستیان و پەیوەندییەکی پتەوی پەیداکرد و چووە ژێرکاریگەریی چالاکییەکانی برایەتی. بەڵام پەیوەندییەکانی نەچووە سنووری بوون بە ئەندامبوون‌وکارکردن لەگەڵیان بە شێوەی ڕەسمی.
بەرزانی لەگەڵ ئەندامانی ڕیکخستنەکانی کۆمەڵەی هیوا کەمتر تێکەڵ بووە، لەگەڵ ڕەوتی بیرکردنەوەی ئەودا نەگونجاون سەرەڕایی ئەوەی هاوڕێیەتی لەگەڵ سەرۆکی هیوارەفیق حیلمی باش بووە.
بارزانی زۆرجار لەگەڵ مەحمودخانی دزڵی مۆڵەتیان لە پۆلیس وەرگرتووە و چونەتە دەرەوەی شار بەناوی ڕاوکردنەوە، بەڵام ئەم ڕاوکردنە زیاتر بە مەبەستی شارەزابوونی ناوچەکە بووە بۆ بەرزانی.
لەکاتێکدا بزووتنەوەکەی ڕەشید عالی گەیلانی لە بەغدا ڕویدا ساڵی 1941 شێخ مەحمود بە هاوکاری چەندکەسێکی دلسۆزی وەک میرزا عەزیزی تافان و شێخ عەزیز توانی لە بەغدا خۆی دەربازکات و لە ڕێگەی کفریەوە گەشتۆتەوە سلێمانی و لە سیتەک نیشتەجێبووە، لەم بارودۆخەوە حکومەت ترسی زیاتری لە دۆخی سیاسی سلێمانی پەیداکرد، هەر بۆیە ڕێوشوێنی توندوتۆڵی ئەمنی گرتەبەر و چاودێری زیاتری مەلامستەفاو شێخ ئەحمەدی بارزانیان کردووە.
کریس کۆچیرا دەڵێت: لە یەکێک لەدانیشتنەکانی نێوان شێخ مەحمود‌وبارزانی باس لەوە کراوە کە بارزانی ڕابکات‌وسلێمانی بە جیبهێلێت و بچێتەوە بۆ ناوچەی بارزان و لەوێ شۆڕش دەستپێ بکات و شێخ مەحمودیش لە سلێمانی دەست بە شۆڕش بکاتەوە، بەڵام پاشان شێخ مەحمود ئاگاداری بارزانی دەکاتەوە کە ناتوانێت شۆڕش لە سلێمانی بەرپابکاتەوە بەهۆی بارودۆخی سیاسی و هەروەها چونە ساڵەوەی ڕێگربووە هەروەها خۆشم ئەوەم لە کاک شێخ لەتیفی خەیاتەوە بیستوەکە پیاوێکی ناسراو و نیشتمانپەروەر و بەتەمەنی شاربووە خواتەمەن درێژی کات دەیوت شێخ مەحمود باری تەندرووستیوتەمەنی ڕێگرێکی تر بوون لە بەردەمیا بۆ هەڵگیرسانەوەی شۆڕش بەڵام تەمەنا‌ودوعای سەرکەوتنی بۆ بەرزانی کردووە، دەڵێن لەو کاتانەدا ڕۆژێک شیخ مەحمود داوای کردووە ئەسپەکەی بۆ زینکەن و بۆی بهێنن و تاوی بدات بەڵام نەیتوانیوە وەک جاران بەگوڕبێت، دەفەرموێت تەواو پیربووم‌وتەمەن ڕێگەم نادات ئەمجارە.
بۆ دەربازبوونی بارزانی لە سلێمانی کۆمەڵیک قسەوباس هەیە، بەڵام ڕاستترینیان ئەوەیە ڕۆژێک بارزانی دەچێت بۆ لای شێخ لەتیفی شێخ مەحمود و دەڵێت حکومەت نیازیان هەیە بم کوژن، شێخ لەتیف دەفەرموێ با دەربازت کەم، بارزانیش دەڵێت زۆر مەمنونم، پاشان شێخ لەتیف کارئاسانی بۆ دەکات و نامە دەنیرێت بۆ حاجی بابوو شێخ لە تورجان لە ناوچەی بۆکان کە ئەگەر بەرزانی گەشتەلاتان ڕەوانەی شەمزینانی بکەن. بۆ شەوەکەی ڕێکەوتی 11-حوزەیرانی ساڵی 1943 بارزانی لە گەڕەکی سابوونکەرانەوە لە شار دەرچووە، لە هاوڕێکانی خۆی تەنیا مستەفا عەبدوڵڵا و سڵێمان سۆرە ی لەگەڵ بوو لەگەڵ 10 کەسی ئەندامانی کۆمەڵەی برایەتی و پیاوەکانی شێخ لەتیفی شێخ مەحمود.
شێخ ئەحمەدی بارزان و هاوەڵەکانی لە سلێمانی مانەوە بەڵام حکومەت لە 18-ئابی ساڵی 1943 بە ماڵ‌وخێزانەوە بۆ شاری حلەی گواستنەوە. (مەسعود البارزانی:پورە بارزان)
هەروەک ئەوەی زنارسلوپی/فی سبیل کردستان دەَلێت (ئەو بارودۆخە ڕۆشنبیری و سیاسی و نیشتمانییەی سلێمانی بەگوڕو بەتین بوون، هەر زوو مەلا مستەفا ئاویتەی بوو، پاڵنەرێک بوو بۆ ئەوەی بەشێوەیەکی ڕێکخراو‌وفراوانتر درێژە بە خەباتی سیاسی و نەتەوەی خۆی بدات تائەو ڕادەیەی لەسەرکردەی هۆز و شێخی ناوچەیەکەوە بوو بەسەرکردەی گەلێکی چەوساوە و مافخوراو)