عەدنان قادر
لە چەمکی عەقیدە ڕۆحی و عیرفانیەکانەوە سەرچاوەی گرتووە، کەچۆن کورد وەک نەتەوە لە نێو کەوانی عەقیدەی #قادری# و #نەقشبەندی# بە درێژایی دوو سەدە و نیوو، دابەشبووەو ئاراستەیەکی دروستی نەگرتووە.
شێخانی ئەم دوو ڕێبازە بۆ بەرژەووندی، پێگەی ئابووری و کۆمەڵایەتی خۆیان و بنەماڵەکانیان، کۆمەڵی کوردەواریان خزاندۆتە نێو بازنەی دۆگما بوونی ژیری و ململانێی خوێناوی، سیخناخیان کردوون بە مەینەتی و ماڵ کاولی.
شێخ زاید کە شێخێکی گەورەی کوورد بوو، خاوەنی تەکیەو هەزاران مورید بوو، شێخ سەفائەدین کە فارس بوو، یەکێکبوو لە موریدەکانی، شێخ سەفائەدین لە ڕێگەی عەقیدەی ئاینییەوە دەروێشەکانی ئاڕاستەکردو یەکێتی نەتەوەیی بنیاتناو توانی ئیمپراتۆریەتی سەفەوی دروست بکات.
ئێمە لەم توێژینەوەدا نامانەوێت هەموو خەوش و هەڵەکان بدەین لەبەرۆکی باو باپیرانمان، ئەوەندەی مەبەستمانە بەراوردی کورد و نەتەوەکانی دیکە بکەین کەچۆن سودیان لە ئاین وەرگرتووە، دەوڵەتیان لێپێکهێناوە، ئێمەیش دەست بەتاڵ و بەش مەینەت، لەسایەی ڕێبازەکانی قادری و نەقشبەندی لە بازنەی دۆگما بوونی ژیری و یەکتر قبوڵ نەکردن دەخولێینەوە.

دەسپێکی ململانێی ڕێبازی قادری و نەقشبەندی
هەر لەسەروبەندی دامەزراندنی شاری سلێمانی ساڵی (1784 ز) شێخ مارفی نۆدێ (1753/ 1838 ز) ناوی تەواوی (سید محمد، سیدمستەفا، سید احمەد) دەچێتەوە سەر شێخ عیسا ی بەرزنجە (هەموو شێخەکان خۆیان بەنەوەی حسینی کوڕی عەلی دەزانن، لەکاتێکدا حەسەنی برای چل ژنی هێناوە لەهۆزە جیاوازەکان بۆ پیرۆزی و وەچە خستنەوە کەچی هیچ شێخێک خۆی بەنەوەی ئەو نازانێت؟).
ئەو مزگەوتی گەورەی شاری سلێمانی بنیات دەنێ، دەیکاتە ناوەندێکی مەعریفی ئاینی و گەشەپێکردنی ڕێبازی قادری، ئەمەیش بۆ میرنشینی بابان دەبێتە کۆلەکەیەکی بەهێز کەمریدێکی زۆر لەژمارە، عاشق و گوێڕایەڵ لەعەقیدە، نەفەس درێژ، لەبەردەم نادادی و مەینەتیەکانی ژیان لەدەورری ڕێبازی قادری و میرنشینی بابان کۆدەبنەوە.
شاری سلێمانی دەبێتە ناوەندێکی زانستی ئاینی و کۆمەڵایەتی، پۆل پۆل مەلاو زانا لەپێگەو ژینگە جۆراو جۆرەکان ڕووی تێدەکەن، بیرو باوەڕی جیاواز سەر هەڵدەدات.

مەولانە خالید(1779 /1827 ز) ناوی تەواوی (خالید، ئەحمەد، اغا حسین) پێشگری دینی نییە، لە هۆزی میکایڵی تیرەی جافە، لە قەرەداغەوە هاتۆتە سلێمانی و خوێندویەتی، بووەتە مەلایەکی ناسراو و دیارو وانەی وتوەتەوە، عەقیدەی تەسەوف هزری دەگرێت، بە شوێن زانستی عەقڵ و نقڵ دا دەڕوات، سلێمانی بەجێدەهێڵێت و ڕودەکاتە هندستان، دووساڵ زانست و عەقیدەی تەسەوف پێنج ڕئبازەکە دەخوێنێ، ساڵی(1811 ز) دەگەڕێتەوە بۆ شاری سلێمانی پێشوازیەکی گەرمی لێدەکەن، ڕێبازی نەقشبەندی بڵاو دەکاتەوە، لە ماوەیەکی کەمدا نزیکەی دوازدە هەزار مرید لە کوردو عەرەب و تورک پەیوەندی پێوەدەکەن (ڕیچ، گەشت، لا 157) کەبەشێکی زۆریان مریدی ڕێبازی قادری دەبن.

ئەمەیش دەبێتە هەڕەشەیەک بۆ پێگەی شێخ مارف و ڕێبازی قادری لە نێو میرنشینی بابان
لێرەوە هەنگاوی ململانێکانی ئەم دوو ڕێبازە دەست پێدەکات، ڕێبازی قادری لە چەقی دەستەڵاتی میرنشینی بابان، ڕێبازی نەقشبەندیش لە کەناری ئەو دەستەڵاتە.
بە ئاشکرا قادریەکان گێچەڵ و سوکایەتیان بە مەولاناو مریدەکان کردووە، ئەوڕەحمان پاشای بابان مەولانە خالیدی بە سیخوڕی عوسمانی زانیووە.
ناچار مەولانا خالید، ڕودەکاتە شاری بەغداد، لەوێ دەمێنێتەوە بۆ هێور کردنەوەی شاری سلێمانی، بەڵام ململانێکە گەرمتر دەبێ، حەمە پاشای جاف (1813ز) دێتە نێوان و نێوەندگیری دەکات، مەولانە دەگەڕێنێتەوە شاری سلێمانی و مزگەوتی خانەقای بۆ دروست دەکات مەسروفی خزمەت کردنی خانەقاکەیش دەخاتە ئەستۆی خۆی. بەڵام ململانێکە تونتردەبێت شێخ مارف فتوای کافر بوونی مەولانا دەدات، ساڵی(1815 ز) ئەوڕەحمان پاشا و خالید پاشای بابان هەڕەشە لە مەولانا خالید دەکەن، (ئەگەر عەقیدەی نەقشبەندی بڵاو دەکەیتەوە نابێت لە شاری سلێمانی دانیشیت)، ئەوکات مەولانا ڕوودەکاتە سەرگەت لە نزیک شئخ عوسمانی سیراجەدین، لەناوچەی هەورامان نشینگە دەبێت، دەگەڕێتەوە سلێمانی، ناچار دەچێتەوە سەرگەت، دەگەڕێتەوە سلێمانی تا جێگیربێت، بەڵام ململانێی هەردوو ڕێبازەکە تابێت دووژمن کارانە و توندوتیژتر دەبێت، تادەگاتە ئەوڕادەی قادرییەکان بە پشتیوانی ئەوڕەحمان پاشای بابان پیلانی کوشتنی مەولانە خالید دادەڕێژن.
مەولانایش بەم پیلانە دەزانێت، لەپێناوی ئەوەی مریدەکان دەستیان نەچێت بە خوێنی یەکدا، بەبێ ئاگاداری مریدەکان لەنیوە شەوێکدا خۆی و چوار هاوسەرەکەی شاری سلێمانی بەجێدەهێڵن، ڕوودەکەنە شام لەوێ نیشتەجێدەبن، کۆمەڵێ مرید لە شام دەوریدەدەن تاساڵی (1827 ز) خۆی و دوو کوڕی بە پەتای تاعون لەشام کۆچی دوایی دەکەن.

لێکەوتەی ململانێکانی ڕێبازی قادری و نەقشبەندی
بازنەی ململانێکان فراوانتربوو، هاتە نێو سەدەی نوێوە شێخ محمود(1881/ 1956ز) کوڕی شێخ سەعید کوڕی حاجی کاک ئەحمەد کوری شێخ مارفی نۆدێ، کاتێک شێخ مەحمود و باوکی و شێخ ئەحمەدی برای بە بڕیاری دەوڵەتی عوسمانی دەبرێنە موسڵ (1908ز) شێخ سەعیدی باوک و شێخ ئەحمەدی برای و بەشێک لە دەست و پێوەندەکانیان تیرۆر دەکرێن، شێخ محمود بە برینداری ڕزگاری دەبێت، دوو بۆچوون هەیە لەسەر ئەم کاری تیرۆرە، بۆچونێک ڕایان وایە کەئیتحادیەکان بوو بێتن، هەندێکیش دەڵێن دەستی جافەکان و نەقشبەندیەکانە، بە بەڵگەی ئەوەی کە شێخە قادریەکان سلێمانی بەجێ دەهێڵن ڕودەکەنه موسڵ سێ سەد سواری جاف لەسەر داوای دەوڵەتی عوسمانی دێنە ناو شاری سلێمانی، تادەست بەسەر شاردا بگرن، بەڵام کە شێخ مەحمود دەگەڕێتەوە شاری سلێمانی، هەوڵەکەیان شکست دێنی(عادل سدیق، هەڵەبجە 1889/ 1930، لا 92٫، 93، چ، 2008 پرۆژەی تیشک).

دوای جەنگی یەکەمی جیهانی، ویڵسن حاکمی سەربازی بەریتانیا لەعێراق دێتە سلێمانی (1919ز) شێخ مەحمود دەکرێتە حاکمی سلێمانی، هاوکات جافەکان و شێخانی نەقشبەندی داوا لە لەبەریتانیا دەکەن هەڵەبجە سەربەخۆبێت، لە سلێمانی جیابکرێتەوە، ئینگلیز ئەم دوو بەرەکیەی قادری و نەقشبەندی پێباشە، هەڵەبجە جیادەکاتەوە لە سلێمانی و عادیلە خانمی هاوسەری وەسمان پاشای جاف دەکرێتە حاکمی ناوچەی هەڵەبجە، شێخ مەحمود دەگەڕێت بەشوێن کاناڵی دیکەدا، بۆیە لەهەمان کاتدا لەڕێگەی ئوزدەمیر پاشا کەلە ڕەواندزە نامە ئاڵوگۆڕدەکەن لەتەک مستەفا کەمال ئەتاتورک کەوەک هاوپەیمان خۆیان دەدوێنن(بەڵگەنامەنهێنیەکانی بریتانیا، م. کەمال مەزهەر).
شێخانی نەقشبەندی شێخ حسامەدین و شێخ علادین و جافەکان پەیوەندییەکی تۆکمە بەئینگلیزەوە دەکەن، سلێمانی دەکەن ناوچەیەکی گەرمی ململانێی ئەم دوو ڕێبازە، ئینگلیز بە ئارەزووی دەستەبەری بەرژەوەندیەکانی گەمەیان پێدەکات.

شێخ مەحمود سێجار حکومەت لە سلێمانی دادەمەزرێنێ، لەلایەن ئینگلیزەوە هەڵدەوەشێتەوە، شێخ دوور دەخەنەوە بۆ هیندستان. بەڵام هاوکاری شێخ سەعیدی پیران دەکەن کە نەقشبەندیە، ئەو دەمەی ئەدمۆنز حاکمی سیاسی ئینگلیزە بۆردومانی شاری سلێمانی دەکات بۆ پشوودان دەچێتە هەڵەبجە لای عادیلە خانم دەحەوێتەوەو نازناوی شاژنی بێتاجی شارەزووری پێ دەبەخشێ (محەمەد ڕسوڵ هاوار، شێخ مەحمودی قارەمان و...، ب1، لەندەن 1991، لا202).

هەروەها عادیلە خانم نازناوی خانم بەهادووریشی دەدەنێ لەلایەن ئینگلیزەوە، بەهۆی دەرباز کردنی (مستر لیز) ئەو فڕۆکەوانەی بۆردومانی شاری سلێمانی کرد 1919، هەندێ دەڵێن کیمیابارانی کرد (عادڵ سدیق، هەڵەبجە، 1889/ 1930، چ، 2008 پڕۆژەی تیشک).
ڕێبازی قادریش لەسلێمانی ئەم جوڵەی دووبارە کردەوە، تاریق ڕمەزان) ئەو فرۆکەوانەی کیمیایی کرد بە قورگی هەڵەبجەدا، جەلال تاڵەبانی ڕەوانەی بەریتانیای کرد.
کە حکومەتی عێراق پێکدەهێنرێ شاری سلێمانی دەنگی ناڕازی زیاتر بوو بچنە پاڵ عێراق، بەڵام بەپێی بەڵگەنامەیەکی نهێنی بریتانیا لە 8 ی مایسی 1921 لە هەڵەبجە دەنگی چونە پاڵ دەوڵەتی عیراق لە ناوچەکانی دیکە زۆر زیاترە (محەمەد ڕسوڵ هاوار، شێخ محمود...ب2, لەندەن، 1991، لا 98).
(مس بێڵ) کەخانمێکی ئینگلیزە جێگری مەندوبی سامی بریتانیا بوو لەعێراق ساڵی 1919، 1921، 1923 سەردانی هەڵەبجەو هەورامانی کردووە، لەنامەکانی بۆ باوکی دەنوسێت بە قەمەرە سورەکەم لەکەرکوکەوە چوومە هەڵەبجە بۆلای عادیلەخانم، لەوێ ئەنوەر بەگ وەک ڕێنوێنی ناردە تەکمان بۆ هەورامان، سەردانی شێخ حسام الدین کە پیاوێکی ڕوو خۆش و دەم بەپێکەنین، شێخ عەلادین پیاوێکی ڕوو گرژ و مۆن لوت درێژمان کرد، پێشوازیەکی گەرمیان لێکردین، بەڵام شێخ عەلادین زۆر بەگلەیی بوو، وتی ئێمە چیمان بۆ ئێوە نەکرد ئێوە چیمان بۆدەکەن (مەبە ست شەڕی قادریەکان بوو) بۆ شەوە کەی لە بیارە نە ماینەوە چوینە هانە گەرمەڵە گوندێکە تەنیشتی بیارەیە.

هەرلە نامەیەکی دیکەیدا بۆ باوکی، ئەم خانمە دەنوسێت کە یونسۆن چەرچڵ، پڕۆژەیەکی پێداوە کە کوردەکان بکرێن بە دەوڵەت و قەوارەیەکی سەر بەخۆیان بۆدیاری بکرێت، بەڵام پێموتووە ئەمانە بەکەڵکی دەوڵەتداری نایەن، بەرەبنەیەک، موسلمان چەندە ڕقی لە شەیتانە ڕێبازی قادری و نەقشبەندی ئەوەندە ڕقیان لەیەکترە، کورد دابەش بوون بەسەر ئەم دوو ڕێبازەدا.

قۆناغی گۆرانکاری
دروستبوونی کۆمەڵ و ڕێکخراو و پارتی سیاسی
ساڵی 1921 ز حکومەتی مەلیکی عێراق دامەزرا، سنوری دەوڵەتان جیاکرایەوە، ئایدۆلوژیای ناسیونالیزم و سۆسیالیزم گەشەیان کرد و هاتنە کایەکەوە، ڕێبازی قادری و نەقشبەندیش وەک ماتە وزەیەک لە هەناوی ئەو پارت و ڕێکخراوانە خۆی مەڵاس دابوو.

کاتێک شۆرشی شێخ مەحمود ڕێبازی قادری لە سلێمانی شکست دێنی، ، دوای ئەویش شێخ عبدالسلامی ڕێبازی نەقشبەندی لەبەرزان شکستیهێنا، مەلا مستەفای برای شێخ عبدالسلام بەردەوام دەبێت لەیاخیبوون، بەڵام تادەچێتە کۆماری مەهابات(کوردستان) و لەوێیشەوە بۆ ڕوسیا نامەی ئاڵ و گۆڕی لەتەک ئینگلیزدا هەیە، لەکۆتایی هەموو نامەیەکیشی دەڵێت، دەست لەسەر سنگ و گوێلەمستم (کەمال مەزهەر، بەڵگە نامە نهێنیەکانی بریتانیا، ب2, 2016).
لەو دەمەیدا نوخبەی ڕۆشنبیری و سیاسی دێنە کایەکەوە چەن کۆمەڵ و گروپ و ڕێکخراو دروستەکەن بە ناوی جۆراو جۆرەوە، دواتر لە ساڵی (1946 ز) هەموو ئەم ڕێکخراوانە دەتوێننەوە لەبۆتەی (پارتی دیموکراتی کورد) مەلا مستەفا لەڕێبازی نەقشبەندی بە ئامادەنەبوونی خۆی دەکرێتە لێپرسراو، شێخ لەتیف شێخ مەحمود لەڕێبازی قادری دەبێتە جێگر، هەمزە عبداللە کوردی باکور، دەبێتە سکرتێر.

کارەکان باش دەڕوات بەڕێوە تا ساڵی (1958ز)، کە مەلا مستەفا لە ڕوسیا دەگەڕێتەوە بۆ کوردستان، ململانێکان دەست پێدەکاتەوە، ساڵی (1961 ز) ماتەوزەی ڕێبازەکانی قادری و نەقشبەندی لەنێو هەناوی پارتی دەبێتە جوڵە وزە، باڵەکان بە ئاشکرا دەکێشن بەیەکدا، بۆ فڕین نا، بۆشکان.
ساڵی (1963ز) باڵی جەلالی و باڵی مەلایی، یان بڵێین قادری و نەقشبەندی لە پارتیدا ناکۆک و ناتەبا، سەرقاڵ بەگرفتی خۆیانەوە تێدەکۆشن، چۆن و لە کوێوە برین بکەنە جەستەی یەکتر.

ساڵی(1966ز) بەرەی جەنگی ئەم دوو ڕێبازە هەروەک سەردەمی شێخ مارف و مەولانا، جەلالی لەشار مەلایی لەشاخ، لای خەڵک یەکێ جاش و یەکی باش، مەلایی چریکی ئێران هاوکاری دەکردن، جەلالیش حکومەتی عێراق
ئەمانە هیچ جیاوازیەکیان نەبوو، دوو ڕووی دراوێک بوون پێکەوە بەهایان دەدا بە جاشێتی و دەکەوتنە پێش قەرەوڵی دووژمنەوە، مریدەکانیان بێ هۆش و دۆگما کردبوو، لە حاڵی گەمژیدا شەڕی بەرژەوەندی شێخەکانی قادری و نەقشبەندیان دەکرد، تا گیرفانی بنەماڵەی شێخ ئاوەدان و خۆش گوزەرانیان زیاتربێت.
کاتێک قۆناغەکان دەگۆرێت ئەم دوو ڕێبازە خۆیان بۆیاغ دەکەن، زەرد وەک مەندیلەکەی مەولانا، سەوزیش وەک بەیداخەکەی شێخ عەبدولقادری گەیلانی، لە تەکیەو خانەقادا بانگ دەدرێ بەگوێیاندا، ناو دەنرێن، ڕێبازی نەقشبەندی (پارتی دیمکراتی کوردستان)، ڕێبازی قادریش (یەکێتی نیشتمانی کوردستان) ئەم دوو ناوە لە ڕواڵەتدا جیاوازن ئەگینا لە ناوەڕۆکدا هەرهەمان ڕێبازەکەن.

ساڵی (1970) لە بەیاننامەی 11 ی ئازار یەکەم کاری مەلا مستەفا لە سلێمانی نۆژەنکردنەوەی خانەقای مەولانە خالید بوو، کاتێکیش لەساڵی (1992) تەرمی مەلا مستەفا و ئیدریسی کوڕی دەگەڕێننەوە کوردستان هەر دەیبەنە خانەقای مەولانە، کاریی جەلال تاڵەبانیش لە ساڵی(2000) نۆژەن کردنەوەی تەکیەکەی شێخ مارفی نۆدێییە، کاتێک برایم ئەحمەد و جەلال تاڵەبانی و نەوشیروان مستەفا دەمرن تەرمەکانی ئەمانیش دەبرێنە تەکیەکەی شێخ مارف مزگەوتی گەورەی سلێمانی.
ئەمانە دووژمنایەتیەکەیان هێندە خوێناوییە لە چاوی مریدەکانیانەوە ئێسکی شکاندووە، کار لەسەر یەکتر سڕینەوەو یەکتر قبوڵنەکردن دەکەن، ئەمەیش وایکردووە، هەرجارەی ببنە جاشی وڵاتێک و بکەونە پێش قەرەوڵی دوژمن، بۆ مل شکاندنی ئەوی دیکەیان.
ئەم دوو ڕێبازە جاشی شارو جاشی شاخیان دروست کرد شار و شاخیان کردە مەیدانی جەنگێکی خوێناوی لە سەردەمی ڕژێمی بەعسدا، ئەو جاش و مستەشارانەی دەکەوتنە پێش قەرەوڵی دوژمن بۆ ئەنفالکردنی ڕۆڵەی کورد و ێران کردنی زێدی باب باپیرانیان، هەر شێخی قادری و سشێخی نەقشبەندی بوو کەماڵ و مووڵکی مریدەکانی خۆیان تاڵان دەکرد.
کاتێکیش میللەت لە دژی چەوسانەوە و نا دادی ڕاپەڕی لە ساڵی (1991) جاشی شارو جاشی شاخ ئاوێزانی یەک بوونەوە. شێخەکان لە بەر چاوی مریدەکانیان وەک فریاد ڕەسێک خۆیان نیشاندا، گشت سەروەتی وڵاتیان چنییەوە دووبارە هەردوو ڕێبازەکە جەنگیان هەڵگیرساندەوە، ڕێبازی قادری (ی، ن، ک) مریدەکانی نەقشبەندی (پ، د، ک) لە سلێمانی کۆکردەوە، وەک سەردەمی شێخ مارف، ڕەوانەی هەورامان و هەڵەبجەی کردن.
دێگەڵەیش چۆن سنوری میرنشینی سۆران و بابان، سنووری قەڵەم ڕەوی حکومەتی شێخ مەحمود بووە، ئێستایش سنووری (ی، ن، ک) و (پ، د، ک) یان ڕوونتر ڕێبازی قادری ونەقشبەندیە.

دەرئەنجام
ئەوەی لەم توێژینەوەیەدا پێیگەشتین، شتێک هەیە پێی دەڵێن (دەردە کورد)، ئەویش خوی خیانەت و شەڕەنگێزی، دوو ڕووی و یەکتر قبوڵنەکردن، ئەمەیش لە ڕوانگەی عەقیدە ئاینیەکەوە شۆڕبۆتەوە، وەک چۆن ئاین دەتوانێت یەکێتی نەتەوەیی و دەوڵەت بنیات بنێت.
ئاوەهایش دەتوانێت نەتەوە پارچە پارچە بکات و لە بۆتەی نەتەوەیەکی دیکەدا بتوێنێتەوە.
ناوەندی ململانێکان شاری سلێمانییە، بەڵام کەرەستەی ململانێکە، عەقیدەی قادری و نەقشبەندی یە.
لە دوای یەکەمین جەنگی جیهانی سەردەمەکە گۆڕانکاری بەسەرداهات، قۆناغێکی نوێ هاتە ئاراوە، هەر زوو جووت ڕئباز، قادری و نەقشبەندی، کەوتنە خۆیان بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەکانی شێخ و بنەماڵەی شێخەکان، بوونە هەناوی پارتی و یەکێتی، مریدی تەکیەو خانەقا سەرەکیەکانیان هێشتەوە و لاوەکیەکانیان کردە کۆمیتە و ناوچە، مریدەکانیش بە کادر، چ کادرێک، هەر لە ڕواڵەتدا کادر ئەگینا لە ناوەڕۆکدا هەر سۆفی و عابید، دەروێش و دێوانە، هزر دۆگما و کۆیلەی عەقیدەکەی، بێ دەربەست لە قوتی خۆی و ماڵ ومنداڵی، عاشق بە مەینەتی و ئازار، ئەم مریدان هەمیشە خۆش گوزەرانی خۆیان و خێزانەکانیان دەبەخشنە شێخ و نەوەکانی شێخ، لەوانیشەوە مەینەتیەکانی نیشتمان دەچننەوە.
ساڵانە مەراسیم بۆ مەینەتی مریدەکان بەشانازیەوە دەکەنەوە، تا تاک بەتاکی مەردوومی کوردەواری بکەنە دەروێشی دەروێشی یەکێ لەو شێخانە.



سەرچاوە/ دیپلۆمات مەگەزین[1]