قانع و کوردایەتی
هۆشیار جەمال
دوای ئەوەی دەرەبەگەکانی ناوچەی مەریوان باوکی ئەم شاعیرە ئاوارە دەکەن، بەدەم لێقەوماوییەوە قانع وەکوو منداڵی دەربەدەرێک لە ڕۆژی 15ی ئەیلولی ساڵی 1898ی زایینی لە گوندی ڕیشێنلە بناری شارەزوور لە دایکبووە، بەو حاڵەشەوە کڵۆڵی دەستی لە یەخەی نەکردەوە، لە تەمەنی 40 ڕۆژیدا باوکی کۆچی دوایی کردووە.
دوای مردنی باوکی (ئاغا سەید حسێنی چۆڕ) بەخێوی کردووە کە لە ناوچەی مەریوان گەورە بووە و هەر ئەویش ناویەتە بەر خوێندن. پاشان بە فەقێیەتی چووە بۆ سلێمانی و چەند ساڵێک لەوێ ماوەتەوە. هەر بە مەبەستی گەڕان بەشارەکانی کوردستان دا بۆ خوێندن چۆتە (سنە ، بانە ، مەریوان ، سابڵاخ ، بۆکان ، شنۆ، هەولێر، کۆیە، کەرکووک، پێنجوێن ، سلێمانی و بیارە) هەرچەندە قۆناغێکی زۆری خوێندنی فەقێیەتی بڕیوە، بەڵام حەزی لە مەلایەتی نەبووە، ئیجازەی دوانزە زانستەکەی ئایینی ئیسلامی وەرنەگرتوە.
هەژار موکریانی دەڵێت ” قانع هاتبووە ڕۆژهەڵات بۆ کار و هیچی دەست نەدەکەوت و زۆر هەژاربوو، چومە لای پێشەوا (قازی محمەد) بۆ ئەوەی کارێکی بدەینێ، هەر بۆیە قانع کرا بە مامۆستا لە گوندێکی سنووری بۆکان، کە هەتا کۆتایی شۆڕش لەوێ مایەوە، شیعرەکانی قانع زۆر بە زمانێکی سادە و شارەزووریانە بوو، زۆرترین کاریگەریی لەسەر چینی نەخوێندەوار کردووە و زۆر کوردپەرەوەر بووە، پتر لە هەر کەسێکی تر شیعری کوردایەتی هەبووە. کە زۆربەیان غەمبارانە بوو، زیاتر بۆ ئاخ و داخ بۆ ژێر دەستەی کوردستانە.
نازناوی “قانع”یش هەر بەهۆی هەژار و سەختی ژیانیەوە بووە، کە واتای قەناعەت یان ڕازی بوونە بەو دۆخە سەختەی ژیانی، کە نیشانەی بەرزی عیزەتی نەفسی ئەو کەسەبووە.
$شیعری قانع لە ڕووی ناوەرۆکەوە.$
ئاسۆی شیعری قانع فراوانە، گەلێ لایەنی گرنگی ژیانی ئادەمیزادی گرتۆتەوە، وەکوو شاعیرانی دیکە مەبەستی شیعری قانع دڵداری و کوردایەتی وێنەگرتنی ژیانی نالەباری زۆرینەی کۆمەڵگا، لەوە دەربازبووە بۆ هەندێک دیاردەی گەورە و بچووک وەک شاعیرێک توانیویەتی هونەری لێ درووست بکات، بایەخی بەلایەنی تراژیدی داوە، لایەنی کۆمیدیشی پشتگوێ نەخستووە، لە گاڵتە و گەپ بە دورنیە، زۆرترین گاڵتە کردنی بۆ دەرەبەگ و کاربەدەستان بەکارهێناوە، کە وای کردووە لەلایەن خەڵکەوە خۆشەویست بێت، هەر ئەمەش بووە وای کردووە بە شاعیری چەوساوەکانی کوردستان ناوی ببرێت، کە مەبەستەکانی شیعری بەم جۆرەی خوارەوەن.
1/ شیعری دڵداری.
2/کوردایەتی و نیشتمانپەروەری.
3/ ڕەخنە گرنتی کۆمەڵایەتی.
4/ گاڵتە و گەپ.
5/ بەرگری کردن لە جوتیاران.
قانع لەسەرەتای پەنجاکاندا بە ھاوکاری مامۆستایان (عەلادین سەجادی و شوکر مستەفا) توانی پێنج بەش لە شیعرەکانی بەشێوەی دیوانی جیاجیا و قەوارەی تایبەتی چاپ بکات، کە ئەم بەرھەمانەن (گوڵاڵەی مەریوان، باخچەی کوردستان، چوارباخی پێنجوێن، شاخی ھەورامان، دەشتی گەرمیان) .
لەژیانیدا گەلێ کارو پیشەی کردووە لەوانە مامۆستای قوتابخانەو کرێکاری و مامۆستای مزگەوت و جوتیاری و ئاشەوانی و فەرمانبەرێتی.
لەکۆتایی پەنجاکاندا چەند جارێک خراوەتە بەندیخانە. لە ساڵی 1960دا لەبەندیخانەی سلێمانی چۆنیەتی نووسینی زمانی کوردی فێری زیندانییەکان کردووە.
لە دوای هەڵگیرسانی شۆڕشی ئەیلولەوە لە ساڵی 1961 لە ترسی دەستگیرکردنی لەلایەن حکومەتی ئێراقەوە دەچێتە ڕۆژهەڵاتی کوردستان، بەڵام لەوێش لە لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئێرانەوە دەستگیردەکرێت بەناوی بیری کوردایەتیەوە گیراوە و ماویەک لە بەندینخانەی قەسری قەجەر زیندانی کراوە، کە هەر لەو زیندانە سەرباری بوونی نەخۆشییەکی توندی شاعیر یەکێک لە شیعرە بەناوبانگەکانی دەنووسێت.
ئاخرین ماڵی ژیانم کونجی بەندیخانەیە
ئەم کەلەپچە مەرهەمی زامی دڵی دێوانەیە
زۆر دەمێکە چاوەڕوانی زڕ زڕەی زنجیر ئەکەم
سەیری ئەم زنجیرەکەن وەک زێوەری شاهانەیە
بووکی ئازادیم ئەوێ خوێنم خەنەس بۆ دەست و پێ
حەلقە حەلقەی پێوەنم بۆ پڵبڵە و لەرزانەیە
گەرچێ دوژمن وا ئەزانێ من بەدیلی لاڵ ئەبم
باش بزانێ کونجی زیندام قوتابی خانەیە
بیری ئازادیم لەزیندانا فراوان تر ئەبێ
قوڕ بەسەر ئەو دوژمنەی هیوای بەبەندی خانەیە
گرتن و لێدان و کوشتن عامیلی ئازادییە
تۆپ و شەستیر و کەلەبچە لام وەکوو ئەفسانەیە
چاوەڕوانی شۆڕشێکم عالەمێ ڕزگار بکا
میللەتم بۆ ئەو مەبەستە کردەوەی شێرانەیە
چەکی شۆڕشگێری من نووسین و بیرو باوەرە
ڕاپەرینە، هەڵمەتە پڕ نەعرەتەی کوردانەیە
گەر بەئازادی نەژیم مردن خەڵاتە بۆ لەشم
نۆکەری و سەردانەواندن کاری نامەردانەیە
قانعم ئەمڕۆ لە زیندانا بە ئازادی ئەژیم
سەد هەزار نەحلەت لەوەی وا نۆکەری بێگانەیە
قانع لە ڕۆژی 7 مایسی ساڵی 1965 لە تەمەنی 67 ساڵیدا لە گوندی لەنگەردێ لە ناوچەی شلێر لە سنووری شارۆچکەی پێنجوێن کۆچی دوای کردووە.تەرمەکەی لە گۆڕستانی شێخ ئەوڕەحمان کە گۆڕستانێکی بچووکە کەوتۆتە بەری ڕۆژاوای گوندەکەوە نێژراوە.
$قانع و کوردایەتی$
گیانی کوردایەتی لای قانع لەپێناو ی سەربەخۆیی کوردستان وەک بیرو ئەخلاق تێکەڵ بە ڕەگ و ڕیشەی و خوێنی بووە، لە پەیکەری مەتریاڵی شاعیر جوێ نابێتەوە و لەناوچوونی بۆ نیە، کۆمەڵێک شیعری بەم مانایە کەوتوونەتە ناو دیوانی شیعرەکەیەوە.
لە شیعرێکدا قانع دەڵێ:
من کە کوردم با بنووسم دەفتەر و دیوانی کورد
ئا بەڵەد بن ئەو کەسانە موددەعین میزانی کورد
هەرکەسێ ئەسپی ئەزەل تاو دا لەسەر عەرسەی فەنا
پێ بنێتە بەزمگاﮪ و مەعرەکەی مەیدانی کورد
کێ دەڵێ نەم چەشتووە نووکی ڕمی کوردی نەژاد
ڕانی دەرخا تا ببینم داغمەیی شێرانی کورد
قوڕ بپێوێ دایکی ئەو شەخسە ئەڵێ من موددەعیم
چۆن خەلاسی بۆ لەبێ هەرگیز لە دەس مەردانی کورد
ئاشکرایە هەوڵی کورد ئەمڕۆ بە بانگی بەرز ئەڵێم
بێن تەماشاکەن عەزیزم مەکتەب و عیرفانی کورد
سەیری لوبنان و گەڕانی چین و ماچین بۆ بکەم
تا ببێ بەفراو و مێرگ و چیمەن و کوێستانی کورد
مەزهەری لوتفی خودایە خاکی کوردان (قانع) !..
تۆ دەزانی چی بنووسی دەفتەر و دیوانی کورد
لەم شیعرەدا قانع سوورە لەسەر ئەوەی دەبێ لەسەر کورد بنووسێ، بۆ کورد بنووسێ. بەو شیعرە دەتوانێ بەرانبەر بەدوژمنانی کورد بوەستێ ، چونکە زانست و زانیاری و قوتابخانە گەیشتوونەتە پلەیەک بەهۆی ئەوانەوە کورد لەسەر خۆی بکاتەوە. سرووشتی جوانی کوردستان لە لوبنان و چین خۆشترە و ڕەنگی لە شیعرا داوەتەوە.
لە شیعرێکدا ڕوو دەکاتە نیشتمان و خۆی بەقوربانی دەکا:
ئەگەر مردم وەتەن لاوانی تۆ خۆش
ئەگەر هیتلەر نەما گاوانی تۆ خۆش
موخەییەر بم لە بەینی تۆ و بەهەشتا
لە جەننەت دوور ئەبم سەیرانی تۆ خۆش
هەموو حووری موبارەک بێ بەزاهید
لە بۆ من هەر کچ و غیلمانی تۆ خۆش
بەمن چی سەیری باغ و قەسری لوبنان
وەتەن سەحرا و کەژ و کێوانی تۆ خۆش
ئەگەر دنیا نەما یەکسەر بەجارێ
وەتەن گەرمیان و هەم کوێستانی تۆ خۆش
ئەگەر نەفعی خوسووسیت تیا نەمێنێ
موبارەک بێ وەتەن دەورانی تۆ خۆش
ئەگەر خۆ (قانعی) ئەمڕۆ نەمێنێ
وەت!.. ڕەببی وەتەن خواهانی تۆ خۆش
لەم شیعرەدا قانع هەموو گەردوون لە نیشتمانی کورد کۆدەکاتەوە، واتە ئەگەر گەردوون نەمێنێ پێویستە کوردستان بمێنێ، هەموو شتێکی سەر ڕووی زەوی باڵاگەردانی نیشتمان دەکا. دەکەوێتە بەراوورد هەندێ وێنەی مەتریاڵی وەردەگێڕێتە سەر وێنەی شیعری داهێنراو. هیتلەر بەقوربانی گاوانی کورد دەکا، سەیرانی کوردستان لە بەهەشت خۆشترە، کچ و کوڕی کورد خۆش بن، حۆری بەهەشت پیرۆزی سۆفی بن. لە سەرووی ئەم هەموو قوربانییانە ئەگەر قانعیش نەما نیشتمان خۆش بێ.
لە شیعرێکدا دەڵێ:
کە من بۆم دەس نەدا ڕەندی دەسا تەقوا نەکەم چبکەم
ئەسیری زولفی تاتانم کە واوەیلا نەکەم چبکەم
لە کونجی سەومەعەی زوهدم هەزاران شێخ شاگردە
لە شێخ بەدتر هەموو سەرفی قەدی تەرسا نەکەم چبکەم
ئەڵێن مەجنوونی زوو شەیدا بەباڵای سەوڵی لەیلا بوو
منی شەیدا فیدای باڵات ئەگەر لەیلانەکەم چبکەم
نە مەحوویم تاکو مەحۆو بم نە نالیم تا بناڵێنم
بەشۆری شیعری شیرینم فەلەک شەیدا نەکەم چبکەم
لە ئەوسافی سەڵاحەددین قەڵەم ماندوو بووە ئەمجا
ئەگەر وەسفی خورافاتی کوڕی کیسرا نەکەم چبکەم
خەیاڵم وایە بیری دڵ لە عوودی سینەما دەرخەم
لە بۆ لەم هۆزە جێماوە دەنگێ بەرپا نەکەم چبکەم
لە گۆشەی باغی کوردستان هەزار (قانع) بە بولبول بوو
لەباتی باغەوان ئەمڕۆ کە خۆم ڕیسوانەکەم چبکەم
دیباجەی ئەم شیعرە ئەوە دەگەیەنێ قانع دەیەوێ خۆی وەکوو دڵدارێکی گێتیی سۆفیزن بخاتە ڕوو. هەندێ وشە و زاراوەی ئەدەبی سۆفیزم بەکار دێنێ. بەڵام خۆی پێ ناگیرێ و گورج باز دەداتە ناو سامانی نەتەوەیی کورد. دەڵێ من شاعیری کورد مەحوی نیم تا مەحوو ببم، واتە لە ناو بچم. هەروەها نالیش نیم بۆ ئەوەی بناڵێنم. ئەوجا یادی سەڵاحەدین دەکاتەوە بۆ ئەوەی لە پاشانا بڵێ ئەگەر شیعر بۆ دواکەوتووی کورد نەڵێم چبک!.. بەوێنەی هونەری ڕەنگین کۆتای بە شیعرەکەی دێنێ کە دەڵێ، لەباغی کوردستانادا ئەگەر قانع بولبول بێ باغەوان ئەگەر خۆی ڕیسوا نەکا بۆ دواکەوتووی کورد چب!..
قانع کە ئەم شیعرەی بۆ هاتووە، شیعرە بە ناوبانگەکەی مەحووی لە خەیاڵیدا بووە، ئەوەی ئەم دێڕە سەرەتاکەیەتی:
بە نووری بادە کەشفی زوڵمەتی تەقوا نەکەم چبکەم
بە شەمعێکی وەها چاری شەوێکی وا نەکەم چبکەم
لە شیعرێکیدا قانع دەڵێ:
کوردە چۆن نەگریم هەمیشە بۆ کزی و داماوی تۆ
چۆن قوڕی عالەم بەسەر خۆدا نەکەم بۆ ناوی تۆ
ڕەنگی زەردی جەرگی تۆیە من ئەسووتێنێ تەواو
شیعری من دەرمانی دەردە بۆ دڵەی زاماری تۆ
خوێنی تۆیە شەربەتی ڕۆژی جولووسی ئەجنەبی
سەیری دوژمن کە لە شار و کوچە و بازاڕی تۆ
سەوزە گیای کارێزی پاشا مێشکی باپیری منە
ئێستە وا فەرشە لەژێر پێی دوژمنی خوێنخواری تۆ
ڕووحی بابانە لە گرد و مەقبەرەی سەیوان ئەڵێت
ڕۆڵەکا!.. کێیە ئەو خەیمە لە ژووری شاری تۆ
لاوی کور!.. مردنت زۆر چاترە تا ژینی وا
ئەجنەبی بێت و لە گۆیژە بێت بە فەرمانداری تۆ
خوێنی هاوخوێنت ئەڕێژێ نۆکەری ئەگرێتە دەس
هەی سەگم بەردایە زێڕ و لیرە و دیناری تۆ
یادگاری هۆزی مادە داوەشێی بۆ مامەڵەت
لاپەڕەی مێژوو ئەنووسێ لەعنەت و ڕەفتاری تۆ
(قانع) گوفتاری تۆ شیرینە یا شەکر و نەبات
کەتمی ناحەق بۆ بکەم شیرینترە گوفتاری تۆ
لەم شیعرەدا قانع ڕوو دەکاتە کورد و بە جۆرێک بۆی دەلاوێتەوە وەک لە سەرە مەرگدا بێت. زۆرتر باس لە کردەوەی دوژمن دەکا و میللەت هۆشیار دەکاتەوە چۆن دوژمنی بێگانە گردی سەیوان و شاخی گۆیژەی لە سلێمانی داگیر کردووە. شپرزەیی کورد دەگاتە ئەو پلەیەی قانع قسەی پێ بڵێ: داوەشێی یەکێک یادگاری نەوەی میدیەکان بێ چۆن سەری بۆ بێگانە شۆڕ دەکا.
لە ساڵی 1925 کەمالیە خوێنخۆرەکانی تورک کە قەسابخانەیان بۆ شۆڕشگێڕانی کورد نایەوە لە ئامەد، دکتۆر فوئاد یەکێ بوو لەو نیشتمانپەروەرانەی لە سێدارە دران، بەیادی ئەو ڕۆژەوە قانع ئەم شیعرەی هۆنیوەتەوە:
ئەی دکتۆر فوئاد ئەی شێری نەمر
هەتا قیامەت بۆ کورد کەڵک گر
نەمردووی نامری نەخشی دڵمانی
ئێمە بولبولین هەر تۆ گوڵمانی
سەر تەقەکێشی نیشتمانپەروەری
لاوی دلێری کانی جەوهەری
هەرچەندە ئێستا لاشەت پەنهانە
زەخیرەی مێژووی بۆ ئەم زەمانە
قارەمانی گەل شێری ڕووی مەیدان
ئاخر لەسەر!.. وا تۆیان خنکان
بۆیە وا تۆیان هەڵکێشایە دار
کە هەوڵت ئەدا بۆ چینی هەژار
سووچت ئەو بوو کە فەرمووت کوردم
کوردی بە نامووس بە دەستوبردم
سووچت ئەوە بوو فەرمووت نیشتمانیم
بیشم خنکێنن هەر کوردستانیم
سووچت ئەوە بوو دوژمن هۆز نەبووی
سووچت ئەوە بوو جاسووس کۆز نەبووی
پێش ئەوەی پەت بخرێتە ملی دوکتۆر فوئادەوە لەسەر قەنارە ئەم دێڕە شیعرە تورکییەی وتووە:
کمدر بزی متع ابلەیجک باغ جناندن
میرات یدردر گیرەر خانە بزمدر
لە کاتێکدا محەمەد بەکر قوتابی ماجستێر بوو لە زانستگای سەڵاحەددین لە هەولێر و نامەی ماجستێری لە بابەت کێشی شیعری کوردییەوە بوو، کە لە دیوانی قانعدا چاوی بەم دێڕە تورکییە دەکەوێ، بەم جۆرە وەریدەگێڕێتە سەر زمانی کوردی:
کێ مەنع دەکا ئێمە لە گوڵزاری بەهەشتمان
میراتە لە بابمانەوە ئەم خانووە بۆمان
قانع لەسەر دەستووری کلاسیکی کۆن ئەم دێڕە شیعرە تورکییەی وەک خۆی کردووە بە ناوی شیعرەکەی. لە ئەدەبدا ئەم شیعرەی قانیع بە ماتەمنامە دەژمێررێ. بەڵام بە ڕاستی ماتەمنامە نییە، بەڵکوو بەلای ستایشدا دەشکێتەوە، باس لەلاو چاکی و ئازای و چاوانەترسی و قارەمانییەتی دوکتۆر فوئاد دەکا. ئەو ڕۆشنبیرە کوردەی هەموو گیانی بریتی بوو لە نیشتمانپەروەری و خۆشەویستی میللەتە دواکەوتووەکەی.
لەم ماوەیەدا پێویستە ئەوە ڕوون بکرێتەوە دکتۆر فوئاد بۆچ ئەم شیعرە تورکییەی وتووە و بە کوردی قسەی نەکردو!... لە پێش هەموو شتێکدا کوردی باش نەزانیوە. بۆیە بە تورکی شیعری وتووە بۆ ئەوەی دەسەڵات بەدەست و ئۆردبانەکانی دەوری قەنارە لە قسەکانی بکەن، گرێی سایکۆلۆجی ئەم کوردە دڵسۆزە گەلێ دژوار بوو. تا لە دادگا قازیی تورک لێی پرسیوە تۆ کە زمانی کوردی نازانی بۆچ کوردایەتی دەکەی؟ وتبووی: من کوردم، لە نەزانینی زمانی کوردی ئێوە بەرپرسیارن، ئێوە قەدەغەتان کردووە.
$درووستکردنی نەتەوە و ئەدەبیاتی قانع$
ئەگەر لە پەنجا ساڵی دووەمی سەدەی نۆزدەهەمدا ڕۆشنبیری نوێی ئێمە بە پلەی یەکەم، لە ڕێگای حاجی قادری کۆییەوە تەعبیری لە خۆی کردبێت، ئەوا لە پەنجا ساڵی یەکەمی سەدەی بیستەمدا، ئەم ڕۆشنبیریە لە ڕێگای قانعەوە ئەم کارەی کردووە قانع لەم فەزا ڕۆشنبیریەدا هێما نییە بۆ تەنیا نووسەرێک بە تەنیا، بەڵکوو هێمایە بۆ نەوەیەکی ئەدەبی و ڕۆشنبیری تابیەتە بۆ لەدایکبوونی کۆمەڵێک وتاری تازە سەبارەت بە چییەتی ئەدەب و پەیوەندی نێوان ئەدەب و کۆمەڵگە و ئەدەب وکورد بوون و ئەدەب ئاییندە لە کوردستاندا.
بەگشتی دوونیا بینی قانع بۆ شیعر بە تایبەتی، لە زۆر ڕووەوە بەردەوامی دوونیا بینی حاجی قادری کۆییە، کە یەکێک لەوانە مامەڵە کردنێکی تایبەتە بە زمان و دۆزینەوەی پەیوەندی نوی لەنێوان زمان و شووناس و زمان و میژوو و زمان و کۆمەڵگە، ئەم مامەڵە تازەیەی زمانیش جۆرێک لە پراکتیکی تایبەتی نوێی زمان نیشان دەدات، کە کۆمەڵێک مانای ئایدۆلۆجی تازە دەگرنە خۆیان لەسەر و هەمووشیانەوە، درووستکردنی نەتەوە و نیشتمان و تاکەکەسێکی نەتەوەی و نیشتمانی بە ئاگا، لەناو زمان و لە ڕێگای زمانەوە، سەرەتایی لە دایکبوونی نەتەوە لە شیعری حاجی قادری کۆییەوە دەستپێدەکات لە دوای ئەوە بۆ ناو بەشی هەرە زۆری ئەدەبی کورد لە سەدەی بیستەم دەگوازریتەوە، هەروەها ئەم ئەدەبیاتە دەبێتە یەکێک لە ئامڕازە هەرە سەرەکییەکانی درووستکردنی نەتەوە و لە ئەدەبیاتی قانعیشدا ئەم گۆڕانە ڕووبەڕێکی یەکجار گەورەی ئەزموونە شیعریەکەی داگیردەکات.
ناوەرۆکی نەتەوەش شیعری قانع لەسەر بنەمای ئەم ڕوانین و تێگەیشتنە بۆ سۆسیالیزم دەستنیشان دەکرێت. نەتەوە لای قانع پڕۆژی هێزەکانی خوارەوەی کۆمەڵگەیە، پڕۆژەی جوتیاران و کرێکاران و ڕەنجدەران و پاڵە و سەپان و کاسبکارانی کوردستانە، پڕۆژەی ئەو چینەی کوردستانە کە خەو بەیەکسانی و دادپەروەریەوە دەبینێت. هاوکات نەتەوە لای قانع نەتەوەیەکی مۆدێرنە، هێزگەلی شارستانی و خوێندەوار و پێشکەوتووە، بوونەوەرەکانی ناوی بە نێر و مێوە، بوونەوەرێکی چالاک و سەروەری ژیانی تاکەکەسی و دەستە جەمعی خۆیانن، زانست ئەو کۆڵەکانەیە کە بنەما مادیەکانی نەتەوەی ڕاگرتوە و ئێستا بە ئاییندەیەکی باشتر و پێشکەوتوو ترەوە گرێ دەدات.[1]
$سەرچاوەکان$
1/ دیوانی قانع، کۆکردنەوەی بورهان قانع. تاران چاپخانەی داڵاهو، ناوەندی بڵاوکار سنە، پەڕتووک میدیا، سلێمانی خانەی چاپ و بڵاوکراوەی چوارچرا، چاپی هەشتەم، ساڵی 1393 هەتاوی بەرانبەر 2014ی زانینی.
2/ دکتۆر مارف خەزنەدار، مێژووی ئەدەبی کوردی، بەرگی شەشەم، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، دەزگای ئاراس، چاپی یەکەم، هەولێر، ساڵی 2006.
3/مەریوان وریا قانع، دڵڕەقی و بیماڵی، چاپ و بلاوکردنەوەی ناوەندی ڕۆشنبیری و هونەری ئەندێشە، چاپخانەی پەنجەرە چاپی یەکەم، سلێمانی، ساڵی 2015.
4/ هەژار موکریانی، چێشتی مجێور، ناوەند و بڵاوکراوەی میهرەبان، ڕۆژهەڵاتی کوردستان، چاپی دووەم، ساڵی 2007.