ناونیشانی بابەت: دەربەندیخان سەردەمێکی نوێ لە خەباتی مەدەنی و داواکاری
ئامادەکردن: هێمن مەحموود

لەدوای ساڵی 1991و هەر لەسەردەمی بەرەی کوردستانییەوە تاوەکو ئێستاش 2023 زۆرینەی هەر زۆری ئەو خۆپیشاندان و گردبوونەوانەی کە لەشارەکانی هەرێمی کوردستاندا بەڕێوەچوون یان بەتوندوتیژی دەستیپێکردووە یاخود بەتوندوتیژی لەلایەن دەسەڵات و هێزە ئەمنییەجیاوازەکانەوە کۆتاییان پێهاتووەو زۆرجاریش قوربانییان لێکەوتووەتەوەو خوێنی قوربانییەکانیش بەهەدەرچوون، نە داواکارییە ڕەواکان بەدیهێنراون و نە بکوژانیش دراونەتە دادگاو هەمیشە حزب لەبری یاسا سەروەر بووە.
جیا لەوەش خۆپیشاندان و گردبوونەوەکان ماوەیەکی کەمیان خایاندووەو کۆتاییان هاتووە، ئەگەر خۆپیشاندانەکانی 17ی شوباتی لێ بەدەربکەین کەماوەی نزیکەی دوو مانگ خۆپیشاندەران لەسەراکاندا مانەوە، بەڵام هیچ داخوازییەکی سەرەکی خۆپیشاندەران جێبەجێنەکراو بەشێکی زۆریش لەڕابەرانی خۆپیشاندانەکە چوونە ناو هەمان سیستەم و دەسەڵاتەوە کەداوای گۆڕینیان دەکردو بوونە بەشێک لەو ئامێرەی دەسەڵاتەکەی بەڕێوەدەبرد، ئەمە جگە لەوەی زۆرینەی هەرەزۆری خۆپیشاندانەکانی هەرێم حزبێک گرووپێک لەدژی حزبێک گرووپێکی دیکە لە پشت خۆپیشاندانەکانەوە بووەو داواکانیان بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەلاڕێدا بردووە، یاخود دواجار خۆپیشاندانەکە چووەتە بەرژەوەندی حزبێک یاخود گرووپێک لەدژی حزبێک یاخود گرووپێکی دیکەوە.
ڕەنگە هەموو ئەوانەی لەسەرەوە باسمانکردن، تاڕادەیەک بۆ خۆپیشاندان و گردبوونەوەو مانگرتن و ناڕەزایەتییەکانی شاری پێنجوێن و جەماوەری شاری دەربەندیخان لەماوەکانی ڕابووردوودا ڕاست نەبێت بەتایبەت لە شاری دەربەندیخان جیاواز لە هەموو جارەکانی دیکە دەستەیەکی مەدەنی دوور لەهیچ حزب و گرووپێک سەرپەرشتی خۆپیشاندانێکی گەورەی شارێکی کرد کە مانگێک و سێ ڕۆژی خایاندو بەجێبەجێکردنی داواکانیان لەلایەن حکومەتەوە کۆتایی پێهات و بۆ یەکەمجار خۆپیشاندانێکی درێژخایەن بەبێ توندوتیژی و خوێنڕشتن و جێبەجێکردنی داواکان کۆتایی پێبێت.
قەزای دەربەندیخان لە ساڵی 1991 تاوەکو ساڵی 2006 ناوەندی پارێزگای کەرکووکی ئازادکراوبوو کەدواتر گۆڕدرا بۆ ئیدارەی گەرمیان و ئیدارەکە گوازرایەوە بۆ شارۆچکەی کەلار، شارێکی گەشتیارییە و لەئێستادا خاوەنی هەردوو بەنداوی (دەربەندیخان و دێوانە) یەو دوو تونێلی تیادایە کە لەپێشووتردا تاکە شاربووە لە ئێراقدا تونێلی تیادابێت، چەندین شوێنی گەشتیاری دیکەی لێیەو وێستگەی بەرهەمهێنانی کارەبای تیادایە، لەساڵانی پێشووتریشدا کارگەی ئاوو بیبسی بەناوبانگی بانیخێڵانی تیادابووە، کەوتووەتە سەر شاڕێگای سلێمانی- گەرمیان، دانیشتووانەکەی نزیکەی 60 هەزار کەسێک دەبێت و گەنجانێکی زۆری لەدەرەوەی وڵاتن و بەپێی ئامارە نافەرمییەکان نزیکەی 10 هەزار کەسێکی خەڵکی شارەکە لەهەندەرانن.
لە ساڵی 2008و بۆ یەکەمجار بەپێی چەند پشکنینێکی زانستی دامودەزگا حکومییەکان دەرکەوت کەئاوی دەریاچەی دەربەندیخان بۆ خواردنەوە شیاو نییەو نابێت خەڵکی شارەکە لەو ئاوە بخۆنەوە، چونکە ژەهراوی بووەو زێرابی شاری سلێمانی و تەواوی کارگەکانی تانجەرۆ دەڕژێنە ناو دەریاچەی شارەکەوە، هەربۆیە لەوکاتەوە تاوەکو ئێستا سەرەڕای سەرفکردنی چەندین ملیۆن دۆلارو خوپیشاندان و گردبوونەوەی دەیانجارەی خەڵکی شارەکە تاوەکو ئێستاش پڕۆژەی پاککردنەوەی ئاوی خواردنەوە لەو شارەدا کۆتایی پێنەهاتووە، تەنانەت چەندین ساڵە بەبیانوی قەیرانی داراییەوە کارکردن لەپڕۆژەکەدا وەستاوەو سەرەڕای بەڵێندانی چەندین جارەی بەرپرسانی حکومەت کەچی هێشتا لەپڕۆژەکەدا کارکردن دەستیپێنەکردووەتەوە.
هەرچەندە ساڵانی پێشووتریش چەندین خۆپیشاندان ڕوویدا، بەڵام هەمیشە بەسەرکوتکردن یاخود پێدانی چەند بەڵێنێک کۆتایی پێدەهێنراو گرفتە سەرەکییەکە هەروەک خۆی مایەوە، کەئەویش پیسی و ژەهراویبوونی ئاوەکە بوو، تا ڕۆژی 1ی شوبات 2023 جارێکی دیکە خۆپیشاندانەکان دەستیپێکردەوە، بەڵام ئەم جارە بەچەند داوایەکی کەم و دیاریکردنی ماوەیەکی زەمەنی بۆ جێبەجێکردنی داواکارییەکان.
خۆپیشاندانەکەی ئەمجارەی خەڵکی دەربەندیخان بۆ چەند داواکارییەکی سەرەکی بوو:
*کارکردن لەپڕۆژەی پاککردنەوەی ئاو
*زیادکردنی کارەبای نیشتمانی
*دابینکردنی خزمەتگوزاری تەندرووستی و چەند خزمەتگوزارییەکی دیکە
لەرۆژی 1ی شوبات بۆ یەکەمجار دەستەی بەڕێوەبردنی خۆپیشاندانەکان لەناوەندی شار چادرێکی شینیان هەڵداو ڕایانگەیاند تاجێبەجێکردنی داواکانیان شەقام چۆڵناکەن، ئیدی دەستەدەستە خەڵکی لەڕۆژانی داهاتوودا بەهەموو چین و تووێژەکانەوەو بەبێ جیاوازی حزبی پەیوەستبوون بەخۆپیشاندانەکانەوەو ئیدارەی شارەکەش ئەمنییەتی شوێنەکەی دابینکردو بەشدارییەکی گرنگیشیان کرد لەپاراستن و بەدەمەوەچوون و گوێگرتن و هاوبەشیکردنی خۆپیشاندەرانەوە کە ڕۆژانە ژمارەیان تادەهات زیاتر دەبوو، ئیدی پڕۆسەکە لەداواکاری دەستەیەکەوە گۆڕدرا بۆ داوای هەموو شارەکە بەحزبی و ناحزبی، ئافرەت و پیاو، ئیداری و نائیداری و تەواوی شارەکە.
ڕۆژی 1ی ئازاریش، دوای مانگێک لەخۆپیشاندانەکە، لەسەر داوای دەستەی خۆپیشاندانەکە بەهۆی جێبەجێنەکردنی داواکانی خۆپیشاندەران بەشێوەیەکی فەرمی، مانگرتنی سەرتاسەری لەدەربەندیخان دەستیپێکردو هاووڵاتیان زۆرینەی هەرەزۆری دوکان و بازاڕەکانیان داخست و لەمەیدانی خۆپیشاندان کۆبوونەوە، ئەمەش یەکەمجاربوو شارێک بەبێ داواکاری هیچ حزب و سەرکردەو کەسایەتییەکی سیاسی و بەهۆی داواکاری دەستەیەکی مەدەنی سەرپەرشتیاری خۆپیشاندانەوە مانگرتنی سەرتاسەری ڕابگەیەنێت و تاجێبەجێکردنی داواکانی کۆڵنەدات، هەربۆیە زوو حکومەت هاتە سەرخەت و ڕۆژی 2ی ئازاریش نوێنەرانی خۆپیشاندەرەکان و ئیدارەی شار لەگەڵ نووسینگەی جێگری سەرۆک وەزیرانی حکومەتی هەرێم کۆبوونەوەو ڕێککەوتننامەیەکیان واژۆکرد کەتیایدا داوای خۆپیشاندەران جێبەجێکرابوو:
*بڕی (10) ملیۆن دۆلاری ئەمریکی بۆ تەواوکردنی پڕۆژەی ئاوی خواردنەوەی شاری دەربەندیخان دابینکرا.
*بڕی (750) حەوت سەدو پەنجا ملیۆن دینار بۆ نۆژەنکردنەوەی هۆڵی نەشتەرگەری و شوێنی مانەوەی پزیشکان دابینکرا.
* بەردەوامیدانی هەوڵەکان بۆ زیاترکردنی کارەبای نیشتمانی بۆ شارۆچکەی دەربەندیخان
خۆپیشاندانی ئەمجارەی خەڵکی دەربەندیخان بەسەردەمێکی نوێ و قۆناغێکی نوێ دادەنرێت لەجۆری خۆپیشانداندا کەماوەیەکی زۆر بخایەنێت و تەنیا بۆ داوای خزمەتگوزاری بێت و بەجێبەجێکردنی داواکان کۆتایی پێبێت و خوێنی تیادا نەڕێژرێت، کەئەمەش بۆ هەرێمی کوردستان لەو ململانێ سیاسی و حزبی و دەستەگەرییە و هەبوونی ئەو هەموو هێزە چەکدارە جیاوازەدا کە لەناوچەکاندا هەیە ئەزموونێکی ناوازەو سەرکەوتووەو دەکرێت لەزۆربەی شوێن و شارەکانی دیکەدا سوودی لێببینرێت.
هاوکات ئەم خۆپیشاندانە شکستی حزبەکانیشی دەرخست کەهیچ کامیان بەدەسەڵات و شەریکە دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنیشەوە ناتوانن پێشڕەوی شەقام و خەڵکی بکەن بۆ داواکانیان و بەشێوەیەکی گشتی خەڵک لەحزب بێزارەو داوای سەرەکی خەڵک لەئێستادا هێندەی ئەوەی داوای خزمەتگوزارییە داوای سیاسی نییە، ململانێی سیاسیی و داوا سیاسییەکانیش بەهۆی شکستی ئەزموونەکانی پێشووترەوە زۆر بازاڕیان نییە.
دەرکەوت ئیدی خەڵک باوەڕ بەهیچ داوایەکی وەک گۆڕینی سیستەمی سیاسی نەماوەو بۆی کۆنابێتەوە کە لەپێشووتردا حزبەکان بانگەشەیان بۆ دەکردو بۆ هیچ داواکارییەکی وا هەرچی حزب هەیە ئەوەندە خەڵکیان بۆ کۆنابێتەوەو هیچ حزبێکیش نییە بتوانێت مانگرتنێکی جەماوەری بەتەواوی خەڵکی شارێک ڕێکبخات.
شێوازی خەباتی مەدەنی ئەمجارەی دەربەندیخانییەکان ئەوەشی دەرخست کاتێک داواکان داوای تەواوی خەڵکە، کەس حزبایەتی و جیاوازی سیاسی و ئایینی و ئایدۆلۆژی ناخوێنێتەوەو هەمووان یەک کەسن، بۆیە لەئێستادا ئەمجۆرە لە خەباتی مەدەنی بۆ خەڵک باشترین جۆری خەباتەو دەبێت پەرەی پێبدرێت. [1]