ناونیشان: لەنێوان قازیی محەمەد و حەسەنەکەردا!
نووسەر: د. #ڕێبین ئەحمەد ڕەشید#
ڕۆژی دەرچوون: #24-04-2023#

وتارێک لەبارەی باش و جاشەوە!
ساڵی 1923 عیسمەت پاشا عیسمەت ئینۆنو یەکێک لە جەللادترین سەرۆککۆمارەکانی تورکیای (1938-1950) و سەرۆک وزیرانی 1923 بۆ 1938 و 1961بۆ1963 بە نوێنەرایەتی مستەفا کەمال ئاتاتورک لە شاری لۆزانەو قسە لەسەر بەندەکانی دانووستانی لۆزان دەکات. باسەکە دەگاتە سەر کورد. حەسەن پاشا بە گرنگییەوە باس لەوەدەکات گەر ئەنجوومەنی میللەتان ڕۆژهەڵاتێکی ناوەڕاستی بێ کێشەی دەوێت ئەوا دەبێت دەوڵەتێک بۆ کوردەکانیش بوونیاد بنێن. عیسمەت پاشا بەپەلە تەلەگرافێک بۆ ئاتاتورک دەنێرێت و لە ویستی ئەنجوومەنەکە ئاگاداری دەکاتەوە گوایە دەیانەوێت دەوڵەتێک یا ناوچەیەکی خودموختاریی بۆ کوردەکان درووستبکەن.
لەم سەروبەندەدا ئاتاتورک فەرمان دەکات حەسەن خەیری بە ڕانکوچۆخەی کوردییەوە بچێتە پارلەمانی تورکیا کە پێی دەگوترێت مەجلیسی گەورەی تورکیا (TBMM) . وەعدی ئەوەی پێدەدا لە دوای لێکگەیشتنەکانی لۆزان دەوڵەتێکی هاوبەش درووستدەبێت بەناوی دەوڵەتی کورد و تورکەوە.
دیارە لەو کاتەدا لەبەرکردنی جلوبەرگی کوردی لە تورکیادا یاساغە. حەسەن خەیری بە جلوبەرگە کوردییەکەیەوە لەپەڕڵەمان وتارێک دەخوێنێتەوە و دەڵێت کوردانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئانادۆڵ باکووری کوردستان نایانەوێت جیا ببنەوە و پێیان باشە هەر لەژێر سێبەری ئاڵای دەوڵەتی تورکیادا بمێننەوە. دواتر لەسەر داوای ئاتاتورک حەسەن خەیری بەتەلەگرافێک وتارەکەی دەنێرێت بۆ کۆنگرەی لۆزان و لەوێش دەخوێنرێتەوە کە گوایە کورد نایەوێت لە تورک و ئەو دەوڵەتە نوێیەی بۆیان درووستدەکرێت جیا ببێتەوە.
دوای تەواوبوون و ئیمزاکردنی پەیمانی لۆزان ئاتاتورک دەگەڕێتەوە ئانکارا و لەبەرانبەر لەبەرکردنی جلوبەرگی کوردی بۆ پەڕڵەمان و مەترسی بۆ سەر ئاساییشی نیشتمانیی تورکیا حەسەن خەیری لەسێدارە دەدات. سەرۆکی ئەرکانی سوپا لەکاتی لەسێدارەدانیدا داوای کۆتا وشەکانی حەسەن خەیری دەکات، لەوەڵامدا حەسەن خەیری بە خۆی دەڵێت: هەی داد و بێداد لە حەسەنە کەر، هەی کەمژە خۆت حەسەن. پاشان دەڵێت: لەسەر ڕێگای هاتوچۆی کوردان بمنێژن، تا هەرکوردێک بەو ڕێگایەدا گوزەرێکی کرد پێیەک بنێ بەسەر گۆڕەکەمدا تفێکم تێبکات. هەڵقەی پەتی سێدارە لە ملی دەکرێت و بە دەنگی بەرز هاوار دەکات: گەورەم شێخ سەعید وا حەسەنە کەریش بەڕێگاکەی ئێوەدا و بۆ ئازادی گەلەکەی وەک کەر خەڵەتێنرا و گیانی خۆی سپارد. پاش دووساڵ هاوشێوەی گۆڕەکانی سەعیدی پیران و سەعیدی نوورسی، سوپا و دەوڵەت گۆڕی حەسەن خەیری هەڵدەدەنەوە و بۆ شوێنێکی نادیاری دەگوازنەوە. تا ئێستاش گۆڕەکەی دیار نییە. ئەمڕۆ دەبینم دەیان کەس حەسەن خەیری وەک جاش و خۆفرۆش و نەتەوە فرۆش دەناسێنن، پێم وایە هەڵەیەک لێرەدا هەیە!
مێژوو بەمانا سیاسییەکەی بریتییە لە گەڕان بەدوای هێزدا، بەمانا ئەدەبییەکەشی بریتییە لە گەڕان بەدوای مانادا، بەڵام بە مانا ژیارییەکەی عیبارەتە لە خۆ دووبارەکردنەوە، ئەم خۆ دووبارەکردنەوەیە لەسەد ساڵی ڕابردووی ئێمەدا بەڕوونی هەستی پێدەکرێت. ڕووداوی لەسێدارەدانی قازی محەمەد و لەسێدارەدانی حەسەن خەیری دوو ڕووداوی لێک نزیک و هاوشێوەن، بەڵام ئەمڕۆ ئێمە قازیی محەمەد وەک پاڵەوانێکی نیشتمانی و حەسەن خەیریش وەک ئەحمەق و خائینێک دەبینین، ئەمە بۆچی؟ بە یەک وشە چونکە مێژوو بە ژێردەستی بەهێزەکاندا دەڕوات و ئەوان چۆنیان بوێت بەو جۆرە دەینووسنەوە، دیارە لە هەشتا ساڵی ڕابردووشدا مەکینەی ئیعلامی بەدست کێوە بووە و کێ بەهێز بووە لەم ناوچەیەدا، کێی ویستبێت بە جاش و خۆشفرۆش و کێشی ویستبێت بە موقەدەس و نیشتمانپەروەر ناساندویەتی، ڕاکزدنی وەک داستان و داستانی وەک ڕاکردن لێکداوەتەوە و حەشاماتیش باوەڕیان پێ هێناوە، ئەسڵەن هەر ئەو ماشێنە ئیعلامییە خودی خۆی داهێنەری وشەیەکی ناشیرینی وەک جاش بووە بۆ نێو فەرهەنگی سیاسی ئێمە.
کەوتنە داوی سیاسەتی پاوانخوازیانەی یەکێتی سۆڤێتی جاران لە دژی دەوڵەتەکەی ڕەزا شا بۆ درووستکردنی کۆمارێک لەنێو جەرگەی ئاگر و ئاسنی ئێراقی پاشایەتی و ئێرانی شاهەنشایی هیچ جیاوازییەکی نییە لەگەڵ کەوتنە داوی مستەفا کەمال ئاتاتورکەوە، بەبۆچوونی من قازیی محەمەد و حەسەن خەیری لە جوڵە و جەوهەردا جیاوازییەکیان نییە، گەر پاڵەوانێتی بەو پێوەرەی بۆ قازیی محەمەد دانراوە لە پاکی نییەت و قوربانیداندا بێت بەبێ خوێندنەوەی هەلومەج، ئەوا کەس ناتوانێت دڵی حەسەن خەیری شەق بکات و نییەتەکەی ئەو بخوێنێتەوە و بڵێت نییەتی خراپبووە و خیانەتی کردووە، نابێت و پێوپە بۆ پێوانە قەبوڵکەین، خۆ گەر کاری هەردووکیشیان کارێکی نامەدروس و بێ ستراتیژ و نەخوێندنەوەی هەلومەرج بێت ئەوا ئەنجام کاری هەردووکیان هەمان ئەنجامە، ڕەنجیان بێ بەر و پاییزیان بێ جوجەڵەیە.
وەک ئاماژە بۆ هەڵسەنگاندنی کارێک لەڕێگای ئەنجام و بەرهەم و کۆتاییەکەیەوە فارسەکان دەڵێن جوجەڵەکان کۆتایی پاییز بژمێرە، مێژووی پاییزانەی ئێمە لانی کەم لە سەد ساڵی ڕابردوودا مێژوویەکی تەواو جوجەڵە قڕان و زڕ و بێ بەرهەم بووە، هۆکارەکەشی تەنیا نەخوێندنەوەی هەلومەرج و مامەڵەی پەرچەکرداری بووە بۆ ڕووداوەکان نەوەک پلان و ستراتیژ و پێوانەکردنی هەلومەرج.
فردیک نیتشە دەیوت هیچ هێزێک کاریگەر نابێت تا خاسیەت لەو هێز و ڕووداوانە وەرنەگرێت کە ئەم دژیانە، بەڵام لەسەرێکی دیکەشەوە مەحاڵە لەژێر کاریگەریی ڕووداوەکاندا بتوانیت کاریگەریی لەەر ڕووداوەکان بەجێبهێڵیت، ئەوەی دەتکاتە کاراکتەرێکی بەهێز ئەوەیە لەژێر هەژموونی ڕووداوەکانی دەوروبەرت دەرچێت ئەوسا بڕیار بدەیت، لەژێر کاریگەرییاندا بڕیاردان مەحکومت دەکات بە شەپۆل و هەڵبەز و دابەزی ئەوەی ڕوودەدات. دەبێت باڵانسێک لەنێوان وەرگرتنی خاسییەت لە ڕووداوەکان و نەکەوتنە ژێر کاریگەریی ئەم ڕووداوانە وەربگیردرێت. دەرچوون لەژێرهەژمون و کاریگەریی ڕوودا واتە جوڵەی ناوەکی و لەخۆ و ڕەسەن لەپاش بیرکردنەوەی زۆر و پرساندنی زۆر و هەڵسەنگاندنی زۆر، ئەمەش تەنیا لەڕێگای عەقڵی گەورەی بیرکەرەوە و پرسیارکەرەوە مەیسەر دەبێت و دێتە دی، نەوەک سیاسی پراگماتی و فرسەتتەڵەب و شۆڕشگێڕی بێ ڕوئیا و بزنسمانی نەوت بتوانن بیهێننە دی.
ئەوەی دەبێت هەڵوێستی لەسەر بکەین ئەوەیە ئێمە ئەمڕۆ دەداتێکمان پێ نییە نییەت بخوێنێتەوە، لە سیاسەتیشدا نییەت و دڵسۆزی مانایان نییە، چونکە ستراتیژ و پلان و دەوڵەتسازی کەمتر گوێ بۆ نییەت دەگرن. دونیا گوێی لەوە نییە تۆ چەندە مەزڵومی، نییەتت چییە، چۆن جینۆساید کراویت و داپڵۆسێندراویت، ئەوەی دونیا و هەژمونەکەی حیسابی بۆ دەکەن ئەو بیرکدنرەوە و میتۆد و ستراتیژانەن کە تۆ بۆ دەرچوون لە تراژیدیا و ئازارەکانت سەرڕێیان دەخەیت و خۆتیان لەئازار پێ ڕزگار دەکەیت.
زیاتر لە هەشتا ساڵی تەواوە ئێمە باجی سوڕانەوە لەنێو هەمان بازنەی داخراودا دەدەین، پەخشانە شیعری سیاسی بووەتە بەدیلی زانکۆ و تینک تانک و بیرکردنەوەی ڕەخنەیی و پرساندن پلان و ستراتیژ و میتۆدی بەرەنگاربوونەوەی خەم و ئازار وتراژیدیا. خەونی شاعیرانە بە جۆرێک هەناسەی سوارکردوین تەنانەت ناتوانین خوێندنەوەی درووست بۆ مێژووی نزیکی خۆشمان بکەین و پەندی لێورەبگرین!
ئەمڕۆ دونیا چاوی لە تراژیدیا کەفوکوڵی عاتیفەی کەس نییە، بەقەولی کیسینجەر لە سیاسەت و ستراتیژی سیاسیدا نە خیانەتی هەمیشەیی هەیە نە دۆستایەتی هەمیشەیی، ئەوەی هەیە تۆ و پلانەکانی تۆن بۆ نیشتمانەکەت، دونیا ئەمڕۆ چاوی لە هەستانەوە و ڕزگاربوونە لەو کۆتوبەندانەی کە عاتیفە و خەونی شاعیرانە دەیانسەپێنن بەسەر تۆدا، ژیان و ماندووبوون لەپێناو ژیانسازی و نیشتمانسازیدا زۆر گرانتر و نەکردەتر و مەحاڵترە لە مردن و قوربانیدان بۆ ژیان، ئەوانەی بەردەوام باس لە خوێن و قوربانی شەهادەت دەکەن بۆ نیشتمان دەبێ لێکۆڵینەوەی دەروونزانی و کۆمەڵایەتی لە بیرکردنەوە و تەرزی ژیانیان بکرێت، ئەو گرێیانە دەربخرێت کە گیرۆدەی مردنی کردووە بۆ نیشتمان. [1]