پۊختێوە جە تاریخو هۆرامانی و سرووشتو ژیوای خەڵکەکەیش
بەشۍ: چوارەمە
نویستەی: #ئیبراهیم میکە عەلی#
داریوشی هەخامەنشین تەقەلاش کەردە دەسەڵاتو موگەکا کەمکەروٙوە، وەلێم نەک هەر نەتاواش بەڵکوم دماجار ویٛچش پاسەشە نیشانەدا گوایا بېیەن بە یۊ جە شوٙنکەوتەکا دینو زەردەشتی، ئازایی و چەنەئامایی موگەکا لوابیٛنە ئاستو ئەفسانەی و خەڵک پیٛسەو کەسە ئاسمانیا تەماشەشا کەریٛنیٛ و ئەرەجییٛشا دەسەڵاتێوە جادووییشا هەن و هەرچیشا گەرەکبوٙ تاوا کەراش.
ئی ویرۆکەردەیە لوان دلیٛ زوان و کلتور و فەرهەنگە ئەوروپیەکایچ، واچیٛ (magi) میٛجای سویدی و (magic) میٛجیکی ئینگلیزیچ حەر جە واچیٛ (ماگ) و (موگ)یۆ هورگیٛریێنیٛ و بە ماناو جادووی و کوڵیٛنانیەتی مەیا.
هەر پا نونگەیچۆبیٛ وەختێ ئەسکەندەری مەکدۆنی تەپش کوا سەرو ئیٛرانی و دەسەڵاتو هەخامەنشینەکا، فرەتەرین کوشتارش جە موگەکا کەرد و کتیٛبو ئەویٛستایچ هەکە سەرو پوٙساوە نویسیابیٛوە سوچناش و پیا ئایینیەکیٛ دینو زەردەشتیچ هەکە پەنەشا وچییٛ: موگەکیٛ زەردەشتی، وەختو ئا هەڵمەتیٛنە دویٛ یاگیٛ سەرەکییٛنە ئەرەنیشتیٛ بیٛنیٛ:
یوە: ئەستەخر/ ئەستێڵ پایتەختو زمسانەو هەخامەنشینەکا (شارێوە بېیەن کەوتەن پاینو ئیٛرانیۆ) .
دوەم: هەگماتانا/ هەمەدان پایتەختی هامنەو هەخامەنشینەکا.
ئانیٛشا هەکە وەختو هەڵمەتەکیٛ ئەسکەنڎەری مەکدۆنینە شارو ئەستەخرینە بیٛنیٛ ۋەرو ئانەیە هەڵمەتەکیٛ ڕوەو ئاگەی بیٛ و ئاڎیچی بەرەنگاریی فرەشا کەرد پەی پاریٛزنای دین و دەسەڵاتەکەیشا، فریٛشا کوشیێ و ئانیٛچشا هەکە نەکوشیێ ڕەمێ ڕوەو هندستان.
ئانیٛچشا هەکە (هەگمەتانا) بیٛنیٛ زەرەری کەمتەرشا وەنە کەوت و دەرفەتو ویٛلادایشا دەس کەوت و ڕەمێ ڕوەو ناوچە کەشەڵانەکاو چاگە مەنیٛوە، ئامای موغ و پیر و ڕاوەبەرە زەردەشتیەکا ڕوەو هۆرامانی و ئاوردەی زوانەکەیچشا چەنی ویٛشا، بی بایسو ئانەیە هەکە دماتەر ئا سەروەتە ئەدەبیەشە چەنە خیٛزیوٙ.
ئا موغیٛ هەکە ئامێ ڕوەو هۆرامانی فریٛشا دەسەڵاتداریٛ و ڕابەریٛ دینییٛ و سەروٙک هوٙزیٛ و ڕاویٛژکاریٛ پاشای و میرزێ و ژەن و زاڕوٙڵیٛ و یاساوڵەکیٛشا و خزمەتکارەکیٛشا بیٛنیٛ و کریوٙ وچیوٙ هەزاران بنەیانیٛ و کەسیٛ بییٛبا، ئی ڕەو و کوٙچە دماتەر هۆرامانەنە فاڕیای دیموٙگرافیش ئارد شوٙنەو ویٛشەرە.
دماو ئاسایی بېیەیۆ حاڵ و وەزعەکەی بڕێ چا موغ و کەسایەتی و بنەیانا گیٛڵێنیٛوە دلیٛ شارەکا، ویٛشا خونچنانۆ چەنی دەسەڵاتی، ئەویٛ تەریٛچشا بییٛنیٛ بە بەشێوە جە خەڵکو ناوچەکەی، دمایی بە شیٛنەی پەیوەندیشا بەستەنۆ چەنی قەومەکاشا هەکە ئەستەخرۆ ڕەمێبیٛنیٛ پەی هندستانی و هەتا (50-60) ساڵێوە چېوەڵیچ هەر ئاموٙشوٙ یوٙترینیشا هەر کەردیٛنە.
ئەپی شیٛوە یاومیٛنە هەکە هەم ناوچەو هۆرامانی چەنی ئاوەڎان بېیەنۆ و هەم زوانی موگیچ چەنی ئامان ناوچەکە و زوانی هۆرامیش چەنە کەوتەنۆ.
خوڎا یاربوٙ بەشەی دماتەرەنە باسو ڕاوەبەردەی گلیٛرگەی هۆرامی و دەورو (ژیرلاو مەریٛ) کەرمیٛ و بە وردیی قسیٛ سەرو چەنی هورچنیەی سەردەسەی و ئەنداما ئەنجومەنەکەی کەرمیٛ.[1]