پۊختێوە جە تاریخو هۆرامانی و سرووشتو ژیوای خەڵکەکەیش
بەشۍ: پاڼزەهەمە
نویستەی: #ئیبراهیم میکە عەلی#

دریٛژەو باسو حوکمو سان و خانەکا هۆرامانی - باسو سەردەمو (ڕوٙسەم سان) و هۆرامانو تەختی.
پیٛسەو کوٙتایی بەشیٛ وېیەردیٛنە باسما کەرد، ۋەرو ئانەیە ساڵەو (1299) کوٙچینە چیٛرو کاریگەریی دەسەڵاتو ئا وەختەو ئیٛرانینە و بە سەرپەرشتی ئیقباڵولمولک والیی ئا وەختەو کوردستانی، هۆرامان بەش بی ملو چڼ ناوەندا دەسەڵاتیرە (هۆرامانو تەختی، دزڵیە، ڕەزاو، لهوٙن) . هۆرامانو تەختی کەوت دەسو ڕوٙسەم سان کوڕو حەسەن سانی و شارەکڵەو هۆرامانینە دەسەڵاتش گیٛرت دەس، حەولیٛ مڎەیمیٛ چی بەشیٛنە و بەشەکا دماتەرینە بە جیا قسیٛ کەرمیٛ سەرو ژیوانامەو هەر یۊٙ چی یەرە کەسایەتیا:
* ڕوسەم سان کوڕو حەسەن سانو هۆرامانی.
* جافر سان کوڕو محەمەد سەعید سانو لهوٙنی.
* مەحمود خان کوڕو عەزیز خانو دزڵییٛ.
ئەر گەرەکما بوٙ قسیٛ کەرمیٛ سەرو یوەیوەو سان و خانەکا، ئانە باسەکە دریٛژە کیٛشوٙنە و باسو هەر یۊٙیشا و حاڵ و وەزعو ویٛش و خەڵکو ناوچەکەیش و ژیواشا، کتیٛبێوە تایبەش گەرەکا.
پەوچی ئا یەرە کەسەیٛچما هورچنییٛنیٛ بە جیا باسشا کەرمیٛ، تاکو هەر یۊٙشا جیای یوٙ جە ناوەندەکا دەسەڵاتی کوچێ باسشا چۆوە کەرمیٛ و ڕاو ژیوانامەو ئاڎیشایچیۆ ڕوٙشنایێ وزمیٛ سەرو سنورو دەسەڵاتەکەیشا و ژیوای خەڵکەکەیچ، سەرێوە تەریچەرە سەردەمو ئا یەرە کەسەینە دەسەڵاتو هەم ئا یەرە ناوەندەیە و هەم هینو بنەیانەکایچشا و هەم دەسەڵاتو بەگزادایچ بەگردیی، هۆرامانەنە ڕوەو دمایی لوان و کوٙتایی بە دەسەڵاتو بەگزادا ئامان و سەردەمو دەوڵەت نەتەوەی و حکومەتە سەردەمیا ئامانەنە.
چی بەشیٛنە پەردەچیوٙما لاو باس کەردەی ئا سەردەمیۆ هەکە ڕوٙسەم سان کوڕو حەسەن سانی کوڕو محەمەد سانو هۆرامانیش چەنە ژیوان و کوچێ باسو ژیوای خەڵکو شارەکڵەو هۆرامانی و ژیوانامەو ڕوٙسەم سانی و وینگەیش پەی دەسەڵاتی کەرمیٛ، بەپاو سەرچەمەکا، ڕوٙسەم سان تەنیا نوٙ ساڵیٛ یانی میانو ساڵەکاو (1883-1892 عیسایینە) فەرماڕەواییش کەردەن.
ۋەرو ئانەیە دریٛژە نەڎەیمیٛ بە باسەکەی دەقێوە هورگیٛڵنمیٛ کە چڼ مدرامانێوە بنوېس کتیٛبو (تارېخوی سانەکانی هۆرامان) نیٛ و پی تەشکە باسو کەسایەتی و سەردەمو ڕوٙسەم سان کوڕو حەسەن سانو هۆرامانی کەروٙنە، بنویس ویٛچش چا سەردەمەنە ژیوان: (وەختێ ڕوٙسەم سان کریا بە دەسەڵاتدارو هۆرامانو تەختی دادپەروەریش چەسپنا، زمسانیٛنە دلیٛ شارو هۆرامانینە مەنیٛوە و هامنیٛچەنە لویٛ هەوارو پیر ڕوٙسەمی، سەردەمو ئاڎینە خەڵکو هۆرامانی حاڵ و وەزعێوە وەش هەنە بیٛنیٛ، هەر پا نونگۆ دەسەڵاتو ئاڎیچی برەوەنە بیٛ، چا سەردەمەنە، سەرێ ۋەرلەی پەرواریی عال بە شش تمەنیٛ و ۋەرلۍ تەریٛیچ بە پەنج تمەنیٛ بیٛنیٛ، ڕوەن بە کیٛشانەو هۆرامانی مەنێ بە وېسپەنج هەتا سی قەرانیٛ بیٛ، کڵاشیٛ عالیٛ و مەکینیٛچ تمەنێوە هەتا دوانزە قەرانیٛ و بیٛنیٛچشا یاویٛنیٛ پاڼزە قەرانیٛ، جوٙتێ گاویٛ خاسیٛ و هیتکەریٛ هەتا ویس تمەنیٛ یاویٛنیٛ، هەری خاسیچ ویس تمەنیٛ کەریٛ، هەسەرەیچ بەپاو گەنج و پیرییش جە پەنجا وە هەتا حەفتا تمەنیٛ کەریٛ، ئیسەتیٛ شارو هۆرامانینە هەتا یاووٙ لادەگا نزیکەکا دۆروپەشتیش یەرەسەڎ هەسەریٛش چەنەنیٛ، تفەنگیٛ مارتین و وەرەندڵیٛچ - هۆرامانەنە - فرە فریٛنیٛ، سەردەمو حەسەن سانینە بە گردو هۆرامانو تەختیۆ هەزار تفەنگیٛش نەبیٛنیٛ چەنە هەرچڼ فەرهاد میرزا هاش و هوشش کەردەبیٛ و واتەبیٛش: دویٛ هەزار تفەنگچییش چەنەنیٛ، چا سەردەمەنە - هەکە فەرهاد میرزای باس کەردەن - تفەنگەکیٛ گرد ڕەشوٙکییٛ یام سیاتابیٛ بییٛنیٛ، وەلێم سەردەمو ڕوٙسەم سانینە گردو هۆرامانی بەپاو ئا مەزەڼە و گلیٛرکەیۆ بە بیٛ زیاڎە ڕەوی، یەریٛ هەتا چوار هەزار تفەنگیٛ مارتین و وەرەندڵیٛش بیٛنیٛ و بیٛ زیاڎ و کەم گرد حازریٛ بیٛنیٛ، بیٛشک گردو تفەنگەکایچ تاقییٛ کرێبیٛنیٛوە و پەڕ فیشەکیٛچ بیٛنیٛ، تفەنگچییەکیٛچ گرد جوانیٛ و هەرزەکاریٛ و ئامادیٛ بیٛنیٛ پەی بەشداریی جەنگی، چا سەردەمەنە و بە نونگەو بېیەی هەسەرە باربەراوە حاڵو وەزعەو خەڵکی جە گرد وەختێوە خاستەرەبیٛ.[1]