ڕاگواستنی زۆرەملێی کوردان لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە لە ساڵی 1916

ئاوارەکردن و ڕاگواستنی کورد لەلایەن دەوڵەتە داگیرکەرەکانەوە، بەتایبەتیی لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا لەلایەن عوسمانییەکان و دواتریش دەوڵەتی تورکیا وەک درێژەپێدەری دەسەڵاتی عوسمانییەکان، زیانێکی زۆری بە گەلی کورد گەیاند و ئەو سیاسەتەش ئامانجی گۆڕینی دیمۆگرافیای کوردستان و لە لایەکی ترەوە بە ئامانجی لەناوبردنی کولتوور و ناسنامەی گەلی کورد بەڕێوەدەبرا.
لەم پەیوەندییەدا بە تایبەتیی نووسەر و کۆمەڵناس و دۆستی گەلی کورد پڕۆفیسۆر د. #ئیسماعیل بێشیکچی# لێکۆڵینەوەی زۆری لەسەر ئەم بابەتە کردووە دەڵێت: لە مێژووی کورددا هەندێک سەردەم هەیە کە دەخوازرێ بۆ هەمیشە بە شاراوەیی بمێنێتەوە، لە تاریکیدا بمێنێتەوە و ڕوون نەکرێتەوە. هەوڵی تایبەت هەیە بۆ ئەوەی لە تاریکیدا بمێننەوە. دەکرێت بڵێین شاربەدەرکردن و ڕاگواستنی کورد لە ساڵی 1916دا قۆناغێکی هاوشێوەیە.
بێشیکچی دەڵێت: ساڵانی 1914-1915 بۆ گەلی ئەرمەن ساڵانێکی زۆر گرنگن. لەو ساڵانەدا جینۆسایدی ئەرمەنییەکان ئەنجام درا و ئەگەر لە تورکیاش نەبێت، بەڵام لە وڵاتانی ڕۆژاوادا بەوردی لەسەر بنەمای بەڵگەنامە لێکۆڵینەوەی لەسەر دەکرا. هەروەها لە ماوەی 10-15 ساڵی ڕابردوودا لە تورکیا زۆر بەرهەمی گرنگ لەسەر ئەم بابەتە چاپ کراون و ئەو بەرهەمانە تا ئێستە بەردەوامن. بەڵام ئەشکەنجە و ڕاگواستنی گەلی کورد لە ساڵی 1916دا نە لە تورکیا و نە لە وڵاتانی ڕۆژاوا گرنگییەکی پێویستی پێ نەدرا و بە پێچەوانەوە بۆ ئەوەی ئەو ڕووداوانە لە تاریکیدا بمێنێتەوە، هەوڵێکی تایبەت دەدرێت. بەڵام ڕاگواستن و شاربەدەرکردنی کوردان بە شێوەیەکی بەربڵاو و لە ئۆپەراسیۆنێکی نهێنیدا جێبەجێ کراوە.

لە پەرتووکی جاکۆپ کونزلەر (1871-1949) بە ناوی لە خاکی خوێن و فرمێسکدا، شتەکان لە میزۆپۆتامیا لە کاتی جەنگی جیهانی 1914-1918دا ڕوویانداوە کە لەلایەن چاپخانەی بەڵگە وە چاپ کراوە و لە ئەستەنبوڵ لە ساڵی 2012دا، لەلایەن پەریم ئۆزانەوە وەرگێڕدراوە، دۆخەکە بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش باس کراوە. جاکۆپ کونزلەر لە ساڵانی 1899-1922 لە #ڕوحا#، لە نەخۆشخانەیەکی سویسریی سەر بە مسیۆنەری ئاڵمانیای ڕۆژهەڵات، وەک چاودێری نەخۆشخانە کاری کردووە. ئەو لە نزیکەوە جینۆسایدی ئەرمەنەکان لە ساڵی 1915 و کۆچی زۆرەملێی کورد لە ساڵی 1916ی دیتووە و ئەو ئەزموونانەی ژیانی خۆی لە ساڵی 1920دا نووسیوەتەوە.
دەکرێت بڵێین جاکۆپ کونزلەر شایەتحاڵی نزیکی جینۆسایدی ئەرمەنەکان و ڕاگواستنی کوردەکانە. لەوانەیە تاکە شایەتحاڵیش بێت. نووسیینەوەی ئەو شتانەی کە ئەزموونی کردوون و تێبینییەکانی لە ساڵی 1920دا زۆر بەنرخە.
جاکۆپ کونزلەر باس لەوە دەکات جینۆسایدی ئەرمینیا لە وڵاتانی ڕۆژاوادا بەشێوەیەکی بەرفراوان لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە، بەڵام کەس باس لە ڕاگواستنی زۆرەملێی کورد ناکات و لەو بارەیەوە دەڵێت: تورکە ڕەگەزپەرستەکان ویستیان لە لایەکەوە ڕەگی ئەرمەنییەکان لەناو ببەن، لە لایەکی دیکەشەوە ئەو کوردانەی وەک ئەوان موسوڵمان بوون بە زۆر ڕابگوازن و ئاوارەیان بکەن. بەڵام هیچ ڕۆژنامەیەک لە ئەورووپا ئەمەی نەنووسیوە.
لە پێشدا ئەوەی پێیان کرا بەسەر ئەرمەنەکانیان هێنا. بە بیانووی ئەوەی کورد جێی متمانە نیین و ڕەنگە بۆ دیوی ڕووسیا کۆچ بکەن، ئەوانیان ئاوارە و دەربەدەر کرد. نازانم تاچەندە کورد بووە هۆی ئەوەی تورکەکان بگەنە ئەو باوەڕە. بەڵام ئەوەی من دەیزانم ئەوەیە کە کورد لە سەرەتای شەڕی ڕووسیا ئازایانە شەڕی کرد، ئەوەی تورک بەرانبەر بە کورد کردی، ناپاکی و خیانەتێکی بێهاوتا بوو. لەنێویشیاندا ژمارەیەک ئەفسەری کوردیش هەبوون کە ئەو کارەیان کرد.

لە زستانی ساڵی 1916دا کورد لە ناوچەکانی جاباخجور، پالو، موش و هەروەها خەڵکی پارێزگاکانی ئەرزەرۆم و بەدلیس، کۆچیان پێ کرا. نزیکەی 300 هەزار کورد بەناچاری بەرەو باشوور ڕاگوازران. سەرەتا لە باکووری میزۆپۆتامیا نیشتەجێ بوون، پاشان زیاتر لە دەوروبەری ڕوحا. بەڵام ژمارەیەکیشیان لە ڕۆژاوا و دەوروبەری دیلۆک و مەرعەش نیشتەجێ بوون. هاوینی ساڵی 1917 هەموویان گوازرانەوە بۆ دەشتی کۆنیا. مەبەستی گەنجە تورکەکان ئەوە بوو کە کورد لە وڵاتەکەی ببڕن. وردەوردە کورد تێکەڵ بە تورکەکانی ناوەڕاستی ئەنادۆڵ بکەن وردەوردە بوونی کورد نەهێڵن.
ئەو مامەڵەی لەگەڵ کاروانە کوردەکان دەکرا زۆر جیاواز بوو لەو مامەڵەی لەگەڵ ئەرمەنەکان کرا. لە ڕێگادا هیچ ئاستەنگییەکیان بۆ درووست نەکردن، کەس کاری بە کاریان نەبوو، بەڵام مەترسیدارترین شت ئەوە بوو کە دوورخستنەوە لە وڵاتەکەیان لە وەرزی زستاندا دەستی پێ کرد. کاتێک کاروانە کوردەکان شەوانە دەگەیشتنە گوندێکی تورکیا، خەڵکی گوندەکە لە ترسا دەرگاکانیان دادەخست. هەر بۆیە ئەو مرۆڤە هەژارانە شەویان لەژێر باران و بەفردا بەسەر دەبرد. ڕۆژی دواتر خەڵکی گوندەکە دەچوونە دەرەوە و گۆڕی بەکۆمەڵیان بۆ ئەو کەسانە هەڵدەکەند کە بەهۆی سەرماوە گیانیان لەدەست دابوو.

لە لایەکی دیکەوە، پەرتووکێکی جەلال تەمەل سەبارەت بە ڕاگواستنی زۆرەملێی کورد لە ساڵی 1916دا چاپ بووە کە ناونیشانی تەواوی پەرتووکەکە بریتییە لە: ڕاگواستنی کورد لە ساڵانی شەڕی جیهانی و سیاسەتی کۆچپێکردنی بەکۆمەڵ لەلایەن ئیتحاد و تەڕڕەقییەوە (1913-1918).
بە وتەی ئیسماعیل بێشکچی، جەلال تەمەل لە پەرتووکەکەیدا بە باشی لێکۆڵێنەوەی لەسەر پەرتووکەکەی جاکۆپ کونزلەر کردووە و هەروەها تیشک دەخاتە سەر هەمان بابەتەکان.
جەلال تەمەل لە لێکۆڵینەوەکەیدا باسی ئاوارەکردن و ڕاگواستنی زۆرەملێی کورد دەکات لە ساڵانی 1916-1917 لە جەنگی جیهانیدا. بەپێی ئەو بەڵگەنامەگەلەی ئەو باسیان دەکات، زیاتر لە 800 هەزار کورد ڕووبەڕووی کۆچی زۆرەملێ بوونەتەوە. ژمارەیەکی زۆر کەمیان توانیان بگەنە ناوەڕاست و باشووری ئەنادۆڵ و لەو شوێنانەی بۆیان دیاری کرابوو نیشتەجێ بن.
هەروەها خێزانزادە کەماڵ فەوزییش لە ڕێکەوتی #03-09-1919#، لە ژمارە 24ی گۆڤاری ژندا باسی ئەم دۆخە دڵتەزێنە دەکات:
-بەڵێ ئەوان! ئەوان کە لە #بەدلیس# و #موش# و #وان# و ئەرزرۆمەوە بە زۆری کۆچیان پێ کراوە. بەڵێ ئەوان! لەسەر خاکی ڕوحا، بەبێ ژمار مرۆڤ وەستاون، مرۆڤگەلێکی بێ خودان کە بە شوێن دڵخۆشییەکدا دەگەڕێن. ئاخ بەڵێ ئەوان! لە ناوچەیەکی وێران، بێ خاوەن، بێ وڵات و بێ ئەوەی منداڵەکانیان پارچە نانێک ببینن، گیانیان لەدەست دا. ئازارەکانیان بۆ ئێمە یادەوەرییەکە و هەرگیز چارەسەر نابێت.
جەلال تەمەل، بەم هاوارەی خێزانیزادە کەماڵ فەوزی دەستی بە لێکۆڵینەوەکانی کرد.
جەلال تەمەل لە پێشەکیی لێکۆڵینەوەکانیدا ئەم زانیارییانە بڵاودەکاتەوە: لەم پەرتووکەدا زۆر شت هەیە کە لەلایەن حکوومەتی عوسمانیی (ئیتیحاد و تەڕڕەقی) لە ساڵانی جەنگی جیهانیی یەکەمدا لە تۆماردا پشتگوێ خراون و شاراونەتەوە و نەزانراون یا زۆر بە کەمی زانیاریی لەسەریان بڵاوکراوەتەوە. ڕاستییەکی وەک ڕاگواستنی زۆرەملێی دراماتیکیی کورد هەیە. بۆ ئەوەی لەم ڕاستییە تێبگەم، پێش هەموو شتێک ناچار بووم بە درێژی لەسەری بنووسم و دەڵێم خوێندنەوەی ئەم پێشەکییە سوودی دەبێت.
جەلال تەمەل، لە لێکۆڵینەوەکانیدا لەبارەی کۆچ پێ کردنی زۆرەملێی کورد لە ساڵی 1916دا، لە هەموو لایەنەکانی ئەم ڕاگواستن و کۆچ پێ کردنە دەکۆڵێتەوە. ئامادەکارییەکان بۆ ڕاگواستنی گەورەی کورد و نووسینە فەرمییە پەیوەندیدارەکان و بڕیاری ئەنجامدانی ڕاگواستنەکە بەوردی شی کراوەتەوە. هەروەها دەڵێت ڕاگواستنی گەورەی کورد لە ساڵی 1917ش بەردەوام بووە. ڕاگواستنی سەرکردەکانی کورد بەتایبەتیی بابەتێکی گرنگە. هەموو ئەمانە بەوردی بیریان لێ کراوەتەوە و پلانیان بۆ دانراوە.
حسێن پاشای کۆر، عەبدولمەجید بەگی سیپکانی، بنەماڵەی نووسەر یەشار کەمال، سەدرەددین یوکسەل، بنەماڵەی نووسەر حەسەن کیافەت، هۆزان ڕوحی سو، هەروەها گوندنشینانی گوندی بوروناگیل لە شارۆچکەی کولوی شاری کۆنیا لەنێو کۆچ پێکراوەکاندا هەن.

بەگوێرەی لێکۆڵینەوەکان ئەو ناوچانە لە ئەرمەنی و کورد بەتاڵ دەکرێنەوە و لە شوێنی ئەوانیش ئەو خێزانە کۆچبەرانەی لە قەفقاز و بەڵکانەوە هاتوون لەو ناوچەیە نیشتەجێ دەکرێن.
هەروەها ئەو ئازار و مەینەتییانەی کە لە دوای کۆچ پێ کردن و ڕاگواستنی زۆرەملێی کوردان بینران، بە شێوەیەکی کاریگەر وەسف دەکرێن.
هەم جینۆسایدی ئەرمەنەکان و هەم ڕاگواستنی گەورەی کورد لە ساڵی 1916 لە سەردەمێکی وادا کە وڵاتانی ڕۆژاوایی عوسمانییان بە پیاوێکی نەخۆش پێناسە کرد، زۆر سەرنجڕاکێشە. سەیرە کە پیاوە نەخۆشەکە پلانی ئۆپەراسیۆنێکی ئاوا قووڵ و بەربڵاو لە دژی هەردوو نەتەوەی ئەرمەن و کورد دادەڕێژێت و هەروەها دەتوانێت بەم شێوە بەربڵاوە پلانەکەی خۆی جێبەجێ بکات. ئەمە بابەتی لێکۆڵینەوەیە.

=KTML_Bold=هۆکاری سەرەکیی کۆچی گەورەی کورد چی بوو؟=KTML_End=
هۆکاری سەرەکیی ڕاگواستن و ئاوارەبوونی کورد، سیاسەتی ئاسمیلەکردنی دەوڵەتە و لەو چوارچێوەیەشدا ئەو دەوڵەتە دەخوازێ ئەمانە لەناو ببات. بەم شێوەیە کوردیان بە شێوەی تورک ئاسمیلە کرد و ئەوە سیاسەتێک بوو کە لە سەردەمی (ئیتیحاد و تەڕەققی) دامەزرابوو. کۆچی کوردەکان لە ساڵی 1916 جێبەجێکردنی ئەو سیاسەتە بوو. لە سەردەمی کۆماری تورکیادا ئەو سیاسەت و پراکتیکانە بە شێوەیەکی چارەنووسساز و بەردەوام ئەنجام دراون. کوردەکان لەسەدا 10ی دانیشتووانی گوندەکانی ئەنادۆڵی ناوەڕاست پێکدەهێنن. لەسەدا 5ی دانیشتووانی هەندێک گوندیش پێکدەهێنن و بە ئانقەست بەو شێوەیە نیشتەجێ کراون. ئەو پراکتیزەیە وەک بنەمایەکی گونجاو بۆ ئاسمیلەکردن و شێواندنی کوردان دانراوە. لە لایەکی دیکەوە لە سەردەمی کۆماری تورکیادا، ڕاگواستنی کورد لە ساڵی 1934 بە یاسای نیشتەجێکردنی 2510، پێوەرەکانی زیاتر لە سەدا 10 یان لە سەدا 10 لەبەرچاو گیرا.
لە سەردەمی کۆماری تورکیادا، گرنگترین سیاسەتی دەوڵەت سەبارەت بە کورد قەدەغەکردنی زمانی کوردییە. قەدەغەکردنی کوردی، هاوکات لەگەڵ ئۆپەراسیۆنی پێویست بۆ شیواندنی شوناس و ئاسمیلەکردنی کوردان بەڕێوە دەبرێت. لە ساڵانی سییەکانی سەدەی ڕابردوودا، لە هەندێک شار، کاتێک گوندنشینەکان لەناو بازاڕدا بە زمانی کوردی قسەیان دەکرد، تووشی غەرامەکردن دەبوونەوە و ئەم ڕاستییەش لەلایەن زۆرینەی کوردەکانی ئەو سەردەمەوە باسی لێ کراوە.
ئەمڕۆ زۆرێک لە نووسەران و ڕۆشنبیرانی کورد کە باسی ڕابردوو دەکەن، دەڵێن کاتێک کە دەستم بە خوێندن کرد، یەک وشەی تورکیم نەدەزانی. ئێمەی منداڵی کورد لەلایەن بنەماڵەکانمانەوە بە لێدان و جنێو و سووکایەتی مامەڵەمان لەگەڵدا کرا و بەو شێوەیەش زمانی تورکییان فێرکردین. بۆ ئەوەی کوردی لەبیر بکەین ئەوەی پێیان کرا بەسەریان هێناین.
لە کۆتاییدا نووسەر و کۆمەڵناس و دۆستی کورد پڕۆفیسۆر د. ئیسماعیل بێشیکچی دەڵێت پرسیاری سەرەکی دەبێت ئەوە بێت: ئۆپۆزسیۆنی کوردی لە ساڵانی شەست و حەفتا و هەشتاکان و هەروەها دوای ئەوە و تا ئەمڕۆ ڕێکخراوە کوردییەکان و سیاسەتمەدارانی کورد، دەبێت خواستی سەرەکییان چی بێت؟ کام داواکاری بێتە پێشەوە؟ حکوومەت هەوڵێکی زۆر جددی دەدات بۆ ئەوەی زمانی کوردی لەبیربچێت و چیتر زمانی ئاخاوتنیش نەبێت. لەو هەلومەرجەدا ڕێکخراوە کوردییەکان دەبێت چی بکەن بۆ ئەوەی کوردان بمێنن؟

بەپێی هەندێک بەڵگەنامە، ژمارەی ئەو کوردانەی بە زۆری کۆچیان پێ کراوە زیاتر لە یەک ملیۆن کەسە.
هەروەها دەگوترێت لە کاتی ئاوارەبوون و دوورخستنەوەی کورداندا لانی کەم 7-8 هەزار کەس گیانیان لەدەست داوە.
ڕاگواستن و شاربەدەرکردنی کورد تا ئەمڕۆش وەک سیاسەتێکی دەوڵەتی کۆماری تورکیا بەردەوامە و لانی کەم 10 ملیۆن کورد بوونەتە قوربانیی ئەو سیاسەتە.
ژمارەی ئەو کوردانەی بەهۆی سیاسەتی ستەم و گۆشەگیری و سیاسەتی جینۆسایدەوە گیانیان لەدەست داوە زیاتر لە ملیۆنێک کەسە.[1]