دەسەڵاتی میرانی کوردی دۆنبۆلی لە سەردەمی قەجەر دا

پاش مردنی کەریمخانی زەند، کێشەیەکی زۆر لەنێو وەچەکانی خانەدانی زەنددا بۆ دەستەبەرکردنی دەسەڵات هەڵداییسێ و لە کۆتاییدا (لوتفعەلی خانی زەند) برازازای کەریمخان کە تەنیا نۆزدە ساڵی بوو، بەسەر ئەوانی تردا سەردەکەوێ، بەڵام ئەوجار دەبێت لەگەڵ (ئاغا محەمەدخانی قەجەر) کە پێشتر لە دوو دیوەخانی ئەفشار و زەنددا ساڵیانێکی زۆر بە بارمتە گیرابوو، لەسەر دەسەڵات دەستەویەخە دەبێت و پاش شەڕ و پێکدادانێکی زۆر چەوت و گەلێک ڕووداوی ناخۆش، لوتفعەلی خان کایەی سیاسی دەدۆڕێنێ. هاوکات لەگەڵ ئەو هەنگاوە سیاسییە، لە ساڵی 1783ی زایینیدا (لوویی شازدەم) پادشای فەڕەنسا ڕاسپاردەیەک بە نێوی (کۆنت دۆفێریر) بۆ ئێران بەڕێ دەکا، بەو هیوایە کە کۆنت بتوانێت لە درووستبوونی گرێبەستی سیاسی لەنێوان ئێران و عورووس و ئۆتریش (ئاستریا، نەمسا) لەمپەڕ دابنێ و ئێران هان بدا بۆ داگەڕان بەرەو دەوڵەتی عوسمانی.
کۆنت دۆفرییێر ڕاسپاردەی دەوڵەتی فەڕەنسا، کە شاهیدی ئەو پشێوی و ئاڵۆزییەی نێوان خوازیارانی دەسەڵات لە ئێراندا دەبێت، داوا لە دەوڵەتی فەڕەنسا دەکات بۆ بەربەرەکانی لەگەڵ عورووس، کە لە بنەوە یارمەتیی ئاغا محەمەدخانی قەجەری دەدا، یارمەتیی ئەحمەدخانی دۆنبۆلی بدا بۆ دەسەڵاتداریی تەواوی ئێران و تەنانەت زۆربەی گەورە پیاوانی دۆنبۆلی داوای لێ دەکەن کە هەستێ و دەسەڵات بۆخۆی پاوان بکا چونکە بە ڕای وان لە هەموولایەکەوە هەم بۆی دەلوا و هەم شایانی پادشایی بوو، بەڵام ئەحمەدخان وەڵام دەداتەوە کە لەسەر وەسییەتی باب و باپیرانی، دەبێت هەر بەسەرۆک عەشیرەتی دۆنبۆلی پێمل بێ و زیاتر قەرەغی لێ نەکێشێ.

ئەوەی ڕاستی بێ ئەوەیە کە دەکرێت بوترێ دەسەڵاتی دۆنبۆلییەکان لە سەردەمانی زنجیرە پاشایەتیی هەوشار و زەند و تەنانەت سەرەتای قەجەرەکان، دەسەڵاتێکی پتەو بووە و بۆ جاری دووەم لە سەردەمی فەتح عەلیشای قەجەردا، دۆنبۆلییەکان دەبنەوە بە بیگلەر بەیگی شاری تەورێز کە بە پێوانەی سیاسی حەستەم ترین ناوچەی سیاسیی ئێرانی ئەو سەردەم بوو.
هەڵبەت وەک پێشتر باسمان کرد، دۆنبۆلییەکان هەر پێش دەسەڵاتی زەند پەیوەندییان لەگەڵ قەجەر خۆش بوو، بە جۆرێک کە حەمە حەسەنخانی قەجەر، زۆری ڕێز بۆ نەجەفقولی بەیگی دۆنبۆلی دادەنا و ئەوی وەک (ئەتابەگ) و بەرپرسی پەروەردەی ئاغا محەمەدخانی کوڕی دەسنیشان کردبوو.
هەروەها ئاغا محەمەدخان کۆتایی بە تاراندنی میرانی دۆنبۆلی لە شیراز هێنا کە پێشتر لە لایان کەریمخانەوە بە بارمتە گیرابوون و بەوجۆرە بنەماڵەی دۆنبۆلی گەڕانەوە بۆ ناوچەی خۆی، هەر چەند ئێستا دوو وەچەیان لێ کەوتبووەوە و ڕکابەری کەوتبووە نێوانیان. بە جۆرێک کە پاشی ئەوەی لە لایان ئاغا محەمەدخانەوە، حسێن قولی خانی دۆنبۆلی (لە وەچەی ئەحمەدخانی گۆرین) وەک بیگلەربەیگی ویلایەتی خۆی هەڵبژێردرا، براکەی جەعفەرقولی خان لەلای دەسەڵاتداری قەجەر زۆری شۆفاری لە براکەی کرد و لە کۆتاییدا توانی دەزگای قەجەر ڕازی بکا بۆ ستاندنی دەسەڵات لە خوداد خان و بەوجۆرە جەعفەر قولی دەسەڵاتی بۆخۆی دەستەبەر کرد و بوو بە بیگلەربەیگی هەموو ئازەربایجان و (بیووک خان)ی کوڕی بە بارمتە لە دیوەخانی شای قەجەر مایەوە. مێژوونووسانی ئێران دانی خێر بە کەسایەتیی سیاسی جەعفەرقولی خانی دۆنبۆلیدا ناهێنن و پێیان وایە ئەو بە نزیک بوونەوە لە عوسمانی و تێکهەڵچوون لەگەڵ عورووس، بوو بە یەکێک لە سەرەکی ترین هۆکارەکانی دەسپێکردنی شەڕە درێژخایەن و نەگبەتییەکانی نێوان ئێران و عورووس کە سەرەنجامەکەی بە بڕیارنامەی (گوڵستان) و (تورکەمەنچای) کۆتایی پێ هات؛ بە پێی هەرتک بڕیارنامە دە شار لە شارەکانی ئێران بەلای زەریای خەزەرەوە وێڕای بەشێک لە تالێش و ویلایەتەکانی ئێرەوان و نەخجەوان و ئەرمەنستان و بەشی باکووری ئازەربایجان لە ئێران جیاکرایەوە و کەوتە سەرخاکی عورووس و هەروەها مافی کاپیتۆلاسیۆن لە ئێراندا بۆ عورووسەکان پاوان کرا.

=KTML_Bold=سنووری دەسەڵاتی میرانی دۆنبۆلی=KTML_End=
لەنێوان ململانێی نێوان ئێران و عورووسدا، (عەباس میرزا) شازادەی جێنشینی فەتح عەلیشای قەجەر بە لەشکرەوە ڕوو دەکاتە خۆی و بە بیانووی شکایەتی خەڵکی شاری (شەککی) لەشارەکانی قەوقاز، لە جەعفەر قولی خان، لەگەڵ ئەو میرە دۆنبۆلیە تێک هەڵدەچن و لە ئاکامدا سوپای دۆنبۆلی تێک دەشکێ و جەعفەر قولی خان پەنا دەباتە بەر دەوڵەتی عوسمانی؛ هەرچەند پاش ئەو شەڕە دیسان میرایەتی شاری خۆی بە نێو، دەسپێردرێتە مەحموود خانی دۆنبۆلی، کە باوەڕ پێکراوی دەزگای قەجەر بووە و لە زۆربەی شەڕەکانی قەجەردا کاربەدەست بووە، بەڵام لە ڕاستیدا ئەوە کۆتایی دەسەڵاتی زنجیرە میرایەتی کوردانی دۆنبۆلی بوو لە مێژوودا؛ کە یەکێک لە گرینگترین هۆکارەکانیشی بە پێی ئەوەی باسمان کرد، داگەڕانی میرانی دۆنبۆلیە بەرەو عورووس کە لە چاخی کۆماری کوردستانیشدا بە ڕاشکاوی دەبینرێ و بە پتوونی دەکرێت بڵێین داگەڕانی کوردان بەرەو عورووس ڕاست لە میرانی کوردی دۆنبۆلی وەک (ئەمیر ئەسڵان خان) و (جەعفەر قولی خان)ەوە دەست پێدەکا.
لەوەش ڕا کوردەکان لە تەواوی ماوەی دەسەڵاتی سەفەوییەدا لەنێوان سەفەوی و عوسمانیدا و بۆ پاراستنی موڵکی میراتی، هەمیشە مەجبوور بە داگەڕان بۆ لایەنی بە هێزتر دەبوون، سەیر نییە کە بێچمگرتنی دەسەڵاتێکی بە هێزتر لەو دووانە وەک عورووس، لە جیرانەتیی کوردستاندا، میرانی کوردی هێنابێتە سەر ئەو باوەڕە کە ڕەنگ بێ پشتبەستن بە عورووس، بایەخی سیاسیی زیاتری بۆ پاراستتنی دەسەڵاتی کوردی بێ، تا پشتبەستن بە ئێران و عوسمانی.

خانەدانی دۆنبۆلی بێجگە لە درەوشانەوەی سیاسی، کەسایەتیی فەرهەنگی و ئەدەبیی باشیان یەکجار زۆرە و تا ماوەیەکی زۆر پاش کۆتایی دەسەڵاتیان، لە دەزگای سیاسیی قەجەردا وەک ڕوخساری ڕۆشنی فەرهەنگی، دەردەکەون. بە ناوبانگ ترینیان (عەبدولرەزاق بەیگی دۆنبۆلی) مێژوونووسی گۆرینە کە کوڕی نەجەف قولی خان بوو. ئەو کەسایەتییە، تافی لاویی خۆی لە شیراز تێپەڕ کردووە و پەروەردەی ئەدەبیترین شاری ئێران بووە و بە ناسناوی (مەفتوون) بەناوبانگە. مەفتوون بە تایبەت لەلایەن (قایم مەقام فەراهانی) سەدری ئەعزەمی محەمەد شای قاجار کە خۆی کەسایەتییەکی ئەدەبیی سەردەمی قەجەرە، ستایش کراوە. ئەو پەرتووکە باشانە کاری ئەو مێژوونووسەن: (ماثرالسلطانیة، حدائق الادباء، تجربة الاحرار و تسلیة الابرار، همایون نامە، نگارستان دارا، ڕیاض الجنة)، وەرگێڕانی سەفەرنامەی کڕۆسینێسکی (سەفیری پۆلۆنیا بۆ ئێرانی سەردەمی سەفەوی).

یەکێکی تر لەو کەسایەتییە شازانە (مەحموود خانی دۆنبۆلی) لە وەچەکانی شابازخانە. ئەو کەسایەتییە پزیشک و ئەدیب و شاعیری دیوەخانی فەتح عەلیشای قەجەر بووە کە تا کۆتایی لەگەڵ قەجەرەکاندا دەمێنێتەوە. هەروەها خانەدانی دۆنبۆلی ژنی سالار و زاناشیان بووە. لە سەردەمی فەتح عەلیشادا کە ژنی ئەدیب و شاعیری باشی وەکوو #مەستوورەی ئەردەڵان# و حوسنی جەهان خانمی والیە و بەیگم خانمی کاشی و… دەرکەوتوون، لە خانەدانی دۆنبۆلیشدا (حەیران خانمی دۆنبۆلی) کچی کەریم خانی دۆنبۆلی دەردەکەوێ کە بە سێ زمانی کوردی و تورکی و فارسی هۆنراوەی هەیە.

ئەو دووبەیتەی خووارێ هۆنراوەی حەیران خانمن:
پرسی اگر ز نسبت «حیران» دلفگار
از خادمان شیر خدا، شاه دین، علی است
باشد ورا حسب، ز عزیزان نخجوان
او ڕا ولی، نسب ز کریم خان دنبلی است
حەیران خانم بە نووسینی 3588 بەیت هۆنراوە کە بریتین لە: 333غەزەل، 68چوارینە، 2 موستەزاد، 16 مەسنەوی، 8 موسەممەت، 2 تەرکیب بەند، 3 قەتعە، 5 قەسیدە، و 2 قەسیدە-غەزەل و هەندێک هۆنراوەی تورکی، یەکێک لە پڕکارترین شاعیرانی کوردی سەردەمی خۆی و تەنانەت ئێران بووە.
هەروەها بێجگە لەو دووکەسە، کەسانی شایستەی باسی دیکەش لە خانەدانی دۆنبۆلیدا هەڵکەوتوون.[1]