=KTML_Bold=Ji lêkolîner Seîdê Dêreşî îdîaya yekemîn helbesvanê kurd=KTML_End=
Diyarname
Qunciknivîskarê Diyarnameyê û amadekarê bernameya Hûrgilî #Helîm Yûsiv# di beşa nû ya bernameyê de lêkolîner Seîdê Dêreşî kir mêvan. Bernameya Hûrgilî di Stêrk TV de tê weşandin. Seîdê Dêreşî ku ev bi dehan salan e karê lêkolînê dike di vê bernameya ku êvara 19'ê mehê hat weşandin de îdîayên balkêş anîn ziman. Yek ji îdîayên wî Yekem helbestvanê kurd ne Baba Tahir e, ne Feqiyê Teyran û Melayê Cizîrî ye. Dîsa ew ji bo çîroka pêşî ya kurdî balê dikişîne ser çîroka #Mela Mehmûdê Bazîdî#. Di heman demê de ew rexne li Bazîdî jî dike ku hin agahiyên ne rast belav kirine. Yek ji îdîayên wî jî ew e ku ne pirtûka pîroz Avesta bi kurdî ye, ne jî helbestên Baba Tahirê Hemedanî bi kurdî ne. Me agahiyên ku derketine pêş ji vê hevpeyvînê girtin û bi kurtebirî em pêşkêşî we dikin. Kerem bikin.
=KTML_Bold='NE AVESTA NE ÇARÎNÊN BABA TAHIR BI KURDÎ NE'=KTML_End=
Li ser pirsa kurdîbûna pirtûka Avestayê...
- Avesta bi kurdî nehatiye nivîsandin. Ew bi farisî hatiye nivîsandin.
Dîtinek wisa heye, ev bi zimanê îranî hatiye nivîsandin, loma para kurdan jî têde heye.
- Bi raya min para kurdan têde nîn e. Divê em nebêjin kurdî jî ji zimanê îranî ye. Avesta ne kurdî ye, tiştek kurdî nîn e. Ger peyvek muşterek hebe, wekî çawa peyvek farisî-kurdî de hebe, wisa ye. Em arî ne, gelek milet jî arî ne, peyvên muşterek di navbera van de hene. Peyvên muşterek hebin jî ev nayê wê wateyê em jî ji wî zimanî ne. Gere em dûrî farisî bisekinin, em ne faris in.
Wê çaxê tu têkiliya kurdan bi Zerdeşt û zerdeştî re tune ye?
- Ew bi xwe diyanet meseleyek din e. Gelek diyanet hatine Kurdistanê, berî Zerdeşt jî hatine, piştî Zerdeşt jî. Xiristiyanî jî hatiye, erebî jî hatiye, erê em kurd in, lê em ne ereb in. Zimanê resmî yê îslamê erebî ye, lê em ne ereb in, zimanê me ne erebî ye, zimanê me kurdî ye.
Meseleya Baba Tahir jî hebû, çiqas kurdî ye…
- Çiqas Avesta kurdî be, çarînên Baba Tahirê Hemedanî jî ew qas kurdî ne. Çarînên wî yên kevn li ber destên min hene. Ev 50 sal in ez li ser klasîkan kar dikim, ez çarînên wî fêm nakim. Wekî Avestayê, ger kurdek farisî baş nizanibe, nikare van çarînan têbigihê. Tu belgeyê ku bêje Baba Tahir bi lorî, yan bi zaravayeke bi kurdî nivîsîbe li ber destê me nîn e. Yekî gotibe jî ev xeyalî ye. Heqîqeta vê nîn e. Dibê dokument ber destê me hebin. Loma jî ne Avesta, ne çarînên Baba Tahir bi kurdî ne.
=KTML_Bold=DÎROKA RAST A HERÎRÎ, CIZÎRÎ, TEYRAN, BATÊ, XANÎ=KTML_End=
Dîtina ku Elî Herînî yekem şaîrê kurd ê klasîk e heye, lê di vê pirtûka te de navek din heye. Ev agahdarî çiqas rast e, çiqas para xeyalî têde heye?
- Mela Mehmûdê Bazî û Jaba jiyana 5 şairên kurd nivîsiye. Yek ji wan Elî Herîrî ye, yê duyê Melayê Cizîrî ye, yê sê Feqiyê Teyran, yê çarê Melayê Batê ye û yê pêncê Ehmedê Xanî ye. Ev dokumenta van belav kirî ne rast e. Piştî vê dokumentê agahiyên li ser van şairan derketin holê. Mesela ez bêjim; Dibêje Elî Herîrî 1010'ê zayînê de bûye, lê ez dibêjim Elî Herîrî ligel Melayê Cizîrî û Feqiyê Teyran heman salan jiya ye. Dibêje Melayê Cizirî 1145 de bûye, ya durist ew e 1568'an de bûye. Mela Mehmûd dibêje Feqiyê Teyran 1300’ê de bûye, lê na, ew 1632'yan de bûye.
Wan, yan tarîxa edebiyata kurd biriye pêş, yan jî çi dokument ber destê wan de tune bûye, wan bi xwe ev tarîx daniye.
Baş e, Ehmedê Xanî di Mem û Zîna xwe de behsa bûyîna xwe kiriye. Gelo Mela Mehmûd, Mem û Zîn nexwendiye?
- Ev cihê pirsiyarê ye. Yekî wekî Mela Mehmûd gere Mem û Zîn xwendibe. Mela Mehmud dibêje 1592 de #Ehmedê Xanî# ji dayik bûye. Axir baş e ku paşvetir nebûye, lê ya dirust ev e Xanî 1651'ê hatiye dinê. Tiştê dixwazim bêjim, divê em kurd ji nû ve dîroka xwe binivîsin, ne li ser van dîtinên heta niha hatine nivîsîn. Li gor dokumentan gere em binivîsin.
=KTML_Bold=YEKEM ŞAIRÊ KURD Ê KLASÎK KÎ YE?=KTML_End=
Te qala dîwana Wedaî kiribû, te ew kişf kiribû. Niha jî tu wekî yekem şairê kurd ê klasîk qala şaîrekî dikî. Ev kî ye?
Dema min Feqiyê Teyran amade kir, min pêşekê de got ev şairê pêşî ye, lê dîsa min got belkî sibe dokument derên yên berî Feqiyê Teyran hebin. Sala 2012'yan de Mesût Kitanî destxetek, nivîsek belav kir, lê wî nedizanî ev destxet a kê ye û kîj wextî hatiye nivîsîn?
Dema min ev destxet dît min zanî ev berî Melayê Cizîrî û Feqiyê teyran e. Teqrîben 40 salan berî Feqiyê Teyran e, 60 salan berî Melayê Cizîrî ye, 145 salan berî Ehmedê Xanî ye. Erê, Elî Herîrî jî dema Melayê Cizîrî û Feqiyê Teyran de jiya ye.
Li gor lêkolîna min kirî ev şairê qal dikim Hemîdî 1510'ê de ji dayik bûye. Feqiyê Teyran 1549 ji dayik bûye
Yanê 39 sal piştî wî?
- Belê. Melayê Cizîrî 60 salan piştî wî ji dayik bûye. Hemîdî di şiîrê de sê caran navê xwe înaye. Şiîra wî bi çar zimanan e; bi kurdî ye, bi farisî ye, bi osmanî ye û bi erebî ye. Eynî helbest bi van çar zimanan nivîsiye. Şairekî gelek, gelek zîrek bûye. Ev şair, debîr û katibê Siltan Huseynê Mîrê Behdînan bûye. Ew û Siltan Huseyn teqrîben nêzîkê emrekî bûne, emrekî de bûne. Wî bi vê şiîra xwe Siltaneta Mîr Huseyn vegotiye, qala bax û bexçe û rewşa wî kiriye. 3 caran navê xwe gotiye.
Berî Hemîdî dokumentên şiîra kurdî negihîştine ber destên me. Dibe rojek dokumentek kurdî li ser kevirekî, li ser postê heywanekî bigihîje ber destê me lê heta niha negihîştiye ber destê me. Gere em bawerî bi dîroknivîskarê tiştên xeyalî bo me dinivîsin neynin.
Ev agahiyên şaş mirov dikare wekî çîroka kurdî, romana kurdî jî bibêje?
- Çîrok tiştek nû ye, ne wekî şiîrê berî hezar salan hebûye.
Tu dibêjî rehetir e, mirov dikare ji nav hev dû derbixe.
- Bizebit, wisa ye. Bi raya min çîroka kurdî bi Mela Mehmûdî dest pê kiriye.
'=KTML_Bold=YEKEM ÇÎROKA KURDÎ MELA MEHMÛD NIVÎSIYE'=KTML_End=
Çîrokên Mele Mehmûd ne afirandin bûn, berhivkirin bûn...
- Rast e, rast e, berhevkirin bûn, lê hindek çîrok mirov bixwînin bi dirustayî dîrok e. Yanê dîrok di van çîrokan de heye. Hindek ji wan jî Mela Mehmûdî di xiyala xwe de nivîsîn. Ev çîrokê ku di xeyala xwe de nivîsî, mirov dikare bibêje yekem çîroka kurdî ye hatiye nivîsîn. Mesela wekî tarîx bêjim, yek ji wan çîrokan çîroka Şêxî Begê ye. Şêxî Beg wextê xwe de Mîrê Miksê bûye. Mela Mehmûd bi dirêjî ev çîroka Şêxî Beg nivîsiye. Wedaî katibê Şêxî Begê bûye.
Ger mirov baş çîrokên Mela Mehmûdê Bazîdî bixwînin mirov dibînin hin wî bi xeyala xwe nivîsîne.
Lêkolînerên kurd çîroka Fûadê Temo ya 1913'yan wekî yekem çîroka kurdî dibînin. Mirov çîrokên Mela Mehmûd wekî çîrokên kevn, û ya Temo jî wekî çîroka modern a yekem bihesibînin. Lihevkirineke wisa tu çawa dibînî? Yan tu dibêjî, mirov dikare çîrokên Mela Mehmudê Bazîdî wekî çîrokên modern bibine?
- Niha hat bîra min, wî çîroka Mem û Zînê nivîsî. Ji Ehmedê Xanî û ji Memê Alan girt. Lê dariştina wî tewzif e, bi erebî dibêjin tewzif, yanê dariştina wî, ya wî bi xwe ye. Xiyala xwe de çêkiriye. Em dikarin bibêjin çîroka yekemîn ew çîroka Mem û Zînê ye ku Mela Mehmûdê Bazîdî nivîsiye û belav kiriye. Fûadê Temo çîrokek nivîsî, awayê çîroka wî pitir nêzî çîroka nû ye, naveroka çîroka wî jî nêzîkî çîroka nû ye.
Genşiya mezin li ser helbesta kurdî ye, li ser çîroka kurdî nelihevkirinek heye, lê li ser romana kurdî li hev kirinek heye, ez dibêjim, romana Erebê Şemo Şivanê Kurmanca. Nirxandina te ji vê re çawa ye?
- Ez bi xwe gelek ji romanê hez dikim. Du kesên ji romanên wan hez dikim hene, yek ji wan jî tu yî (Helîm Yûsiv). Min ji romanên Mehmed Uzun jî gelek hez dikir, zimanê wî xweş bû. Destpêka min roman xwendî, Şivanê Kurd bû. Ez jî wisa dibînim ku ev romana yekê ye ya kurdî.
Gelek kes hatin xwestin dîrokek rast ji bo dîroka wêjeya kurdî binivîsin? Ji Qanadê Kurdo, yan Sadiq Behadîn, kî ji wan ket nav şaşiyan di nivîsandina dîrokê de, yan kî xwe parast? Tu kî nêzîkî xwe, nêzîkê rastiyê dibinî?
- Ji Elaeddîn Sûcadî, Sadiq Behadîn, Qanadê Kurdo, mesela, li Bakur yek du kitêbên hatine nivîsîn, Feqî Huseyîn Sagniç, li ser dîroka edebiya kurdî nivîsîne. Elaeddîn Sûcadî yê yekê ye nivîsî. Dîroka edebiyata kurdî bi giştî nehatiye nivîsîn. Sûcadî sê şairên kurmancî girtine.
Dema bi soranî tê nivîsîn dîroka wê bi sînorê soranî tê danîn.
- Bizabit wisa ye.
Ji bo kurmancan jî ev heye?
- Na, ji bo kurmancan ev nîn e. Kurmancan ferq û cudayî nekiriye. Sadiq Bahadîn tenê hozanvanên kurd girtiye, wî tenê hozanvanên kurmanc girtiye. Qanatê Kurdo tarîxa edebiyata kurdî nivîsiye, çend şairên kurmanc girtine têde. Qanatê Kurdo, malûmatên xwe ji ên soran girtine. Kêm agahî li ser edebiya kurmancî têde hene. Ji ber vê ez dibêjim di nivîsîna tarîxa kurdî de gelek şaşî hebûne. Vê dawiyê Dr. Marif Xeznedar pênc mucelet li ser tarîxa edebiyata kurdî nivîsîn lê gelek kêm qala kurmancan kiriye.
Ji bo rastnivîsandina dîrokek rast emê serî li deriyê kî bixin?
- Ji bo nivîsandina dîrokê gere em qanûnan bigirin û li gor wan tevbigerin. Ger li ber destê te dokumênt, wesîqe tune bin divê tu raya xwe nebêjî.
Yek wê bêje wekî Mela Mehmûd û Jaba bêje va ye wesîqe heye ber destê me. Ka emê vê wesîqeyê çi bikin?
- Na, Mela Mehmûd û Jaba wesîqe, dokumant destê wan de nebûye. Bo nimûne, dema te şiîra Feqiyê Teyran xwend, tu dibînî şiîrê de dîrok nivîsiye. Bi vê tu dibînî kengê jiya ye. Mesela tu dixwînî, tu dibînî Feqiyê Teyran têde nivîsandiye sala 1600 û çendan. Mane, tu dibînî, Feqiyî Teyran berî çendê bûye. Îhtîmal e Mela Mehmûdî û Jaba bi dirustî Feqiyê Teyran nexwendiye. Egir xwendiba û baş têbigihîşta wan ev tarîx şaş nedanaba.
Ne tenê bo edebiyatê, bo dîrokê jî, divê em dîroka xwe dirust binivîsin. Berî çendekê min roportajek di televîzyoneke kurdî de dît. Li gundekî bakurê Kurdistanê, kabirayek xwe wekî dîroknivîs nîşan dide. Ew qala emrê gundî dike. Ew dibêje emrê vî gundî 12 hezar sal e. Dibêje êzîdî berî 12 hezar salan li vî gundî dijiyan. Dibêje, Berî 12 hezar salan 85 mîlyon êzîdî li vê deverê dijiyan. Ev xeyaleke gelek gelek berfireh e. Çênabe dîrokvanek, dîroknivîsek tiştek bi vî rengî bibêjit.
=KTML_Bold='DEZGEHÊN ME HENE, DIVÊ EW BIZANIBIN ÇAWA DINIVÎSIN'=KTML_End=
Pêdivî bi dezhgehên me ku bixebitin hene?
- Me dezgeh hene. Mesela beşên unîversîtî ji bo çi ne? Beşa dîrokê karê wê li ser dîrokê ye. Grûbek ji Ewropa bê Kurdistanê lêkolînê bike, ew ji ku hatine, ji zanîngehek hatine. Tebie, zanîngeh divê bizanibin çawa dîrokê binivîsin, bixwînin. Me dezgeh hene. Li Bakur jî, Başûr jî belkî deh dezgeh hene. Dikarin pê re rabin, lê rastî jêre divê. Lazim e ew şerazabit, ne ku bi xeyala xwe de bêjin.
[1]