قاسم محەمەد ئەمین (1ی دیسەمبەری 1863 - 23 ئەپریلی 1908) . نووسەر، ڕۆشنبیرو چاکساز لە بواری کۆمەڵایەتی لە میسر یەکێک بوو لە بناغەنەرانی بزووتنەوەی نیشتمانی لە میسر و زانکۆی قاهیرە هەروەها بە یەکێک لە ڕابەرە سەرەتاییەکانی بزووتنەوەی ئازادیخوازیی ژنان دەژمێردێت.
$ژیننامە و بنەماڵەکەی$
لە 1ی دیسمبری 1863دا لەقاهیرەی پایتەختی میسر لەبنەماڵەیەکی کوردی کۆچکردوو بۆ ئەو وڵاتە لەدایکبووە. خوێندنی سەرەتاسیی لەخوێندنگەی (رأس التین) بووە کە تایبەت بوو بە منداڵانی خێزانە ئەرستۆکراتەکان. لەگەڵ خێزانەکەی باریکردووە بۆ قاهیرەی پایتەخت و لە گەڕەکی (حلمیة) ی خێزانە ئەرستۆکراتەکان نیشتەجێ بوون، لەوێ قۆناغی ئامادەیی بڕیوەو ساڵی 1881 لە پەیمانگەی یاساو بەڕێوەبەرایەتی بڕیوە بە بڕوانامەی لیسانسیو لە دەرچووە سەرەتاییەکانی بووە، پاش ماوەیەکی کەم بووە بە پارێزەر و پاشان لەگەڵ شاندێکی خوێندکار چووەتە فەرەنسا و چوار ساڵ خوێندن لە ساڵی 1885دا سەرکەوتووانە خوێندنی یاسای لە زانکۆی مونبلییە تەواوکردووە. هەر ئەوکاتەی لەفەرەنسا دەیخوێن پەیوەندی لەگەڵ جەمالەدین ئەفغانیو فێرگەکەی نوێ کردووەتەوە کە لەپاریس وەرگێڕی تایبەت بە ئیمام محەمەد عەبده.
باوکی قاسم محەمەد بەگی کوڕی ئەمین بەگە، ئەویش کوڕی یەکێکبوو لە نەوەی ئەو میرانەی کورد کە بە دەستبەسەری براون بۆ ئێستانەی پایتەختی ئیمبراتۆری عوسمانی، لەوێدا بە کارمەندی دەگەڕێنەوە بۆ سلێمانیی سەر بە سەنجەقی شارەزوور، پاشان لەکاتی خدێوی ئیسماعیلدا بەفرمانی دەوڵەتی حوسمانی دەگوێزرێتەوە بۆ میسرو لەوێ کچێکی میسری دەبێتە هاوسەریو یەکەم نەوەیان قاسم دەبێت، بەڵام باوباپیرانی هەر وەک کارمەندی پایەداری عوسمانی لە سلێمانی ماونەتەوە.
پاش چوارساڵ خوێندن لە بواری زانستیی کۆمەڵایەتیدا قاسم لە فەرەنساوە دەگەڕێتەوە بۆ میسر، لەو چوار ساڵەدا شارەزایی چاک وەردەگرێت لەسەر باری ژیانی کۆمەڵگەی فەرەنساییو بەرهەمە کولتووریو کۆمەڵایەتییەکانی ڕۆشنبیرانی فەرەنسا، زۆریش سەرسام بوو بەو دۆخی ئازادییە ڕامیارییەی نەوەی شۆڕشەکەی فەرەنسا تێدا دەژیان چونکە هەرکاتو بەهەر شێوەیەک بیخوازن گشتیەکێک بۆیهەبووە دڵخوازی خۆی بنووسێت، بۆیە بەپێی بنەماکانی سەربەستیو وەپێشچوون ڕەوتێکی ڕۆشنبیری ئیسلامییانەی دیاریکرد، هاوکات لایەنگربوو بە چاکسازییەکانی ئیمام محەمەد عەبدەو پێیوابوو زۆر لەو دابو نەریتانەی هەن هیچیان بەسەر بنەماکانی ئیسلامەوە نییە. هەر ئەوکات 19 جار سەرنجی نووسیوە لەسەر کێشە کۆمەڵایەتییەکانی نێو میسرو لەرۆژنامەی المؤیددا بڵاوکراوەتەوە، هەروەها بە نووسین وەڵامی پەرتووکەکەی کۆنت دارکۆری داوەتەوە کەساڵی 1894 لەژێر ناوی میسرییەکاندا ئەو کۆمەڵگەیەی زویرکردووە چونکە لەو نووسینەدا ئابڕووی نەتەوەیی میسرییانی ڕووشاندووەو تانووتی لەئایینی ئیسلام داوە و لەشێوازێکی ئامۆژگارێی بەزەییداردا گوایە توێژینەوەی لە کێشە کۆمەڵایەتییەکانی کۆمەڵگەی میسریدا کردووە. لەپاش ئەو کارەی قاسم ئەمین لە پەرتووکی تحریر المرأة دا پشتگیری لە بەشێک لە بۆچوونەکانی کارتور دەکات، ئەو لە ماوەی چوار ساڵدا هەندێک لە بیروبۆچوونەکانی خۆی لەژێر ناوەکانی أسباب ونتائج یان حکم ومواعظ لە المؤیددا بڵاوکردووەتەوە.
$تەقاندنی خواستی چاکسازی لە بواری ژنان$
قاسم پێیوابوو ڕۆشنبیرکردنی خودی ژنان بنەمایە بۆ گشت ڕەشێکو هەر ئەو دەبێتە ژێرخان بۆ کۆمەڵگەیەکی میسریی چاکو بتەو هەروەها نەوەیەکی ژیری پڕفەڕ ئەگەرچی کوڕبن یان کیژ، بۆیە پێداگربووە لەسەر گۆشەکردنی ژنانی موسوڵمان. لەوکاتەیدا ناوبانگی لەوبوارەدا دەرکرد، لەبەرانبەردا هێرشی قوورسی کراوەتە سەرو هێرشبەران تاوانی بەرپاکەری ڕەوشی بەرەڵڵاییان دەخستە پاڵ.
هەر لەکاتی لاوییەوە بایەخی داوە بەچاکسازی کۆمەڵایەتی، ئەوەبوو ساڵی 1898 پەرتووکی أسباب ونتائج وأخلاق ومواعظی نووسیوە، پاشان پەرتووکی تحریر المرأةی نووسیوەو ساڵی 1899 بە هاوکاری شێخ محەمەد عەبده، سەعد زەغلول وئەحمەد لوتفی السەید بڵاویکردووەتەوە ئەوجا ئینگلیزەکان کە ئەوکات داگیکەری میسربوون وەریانگێڕاوە بۆ زمانی ئینگلیزیو گەیاندیانە هیندستانو وڵاتانی ئیسلامیی تری ژێر دەسەڵاتیان. لەوێدا لەسەر سەرپۆش (حجاب) دەدوێت و دەڵێت ئەوجۆرە سەرپۆشەی ژنان کە ئەمڕۆ بووەتە باو هیچ بنەمایەکی ئایینیی ئیسلامی نییەو دەڵێت کە فڕێدانی هیچ لەئایین لادان ناگەێنێت. هەروەها دێتە سەر ڕەوشی فرەژنیو ڕەهاکردن (طلاق) دەڵێت؛ لەیەک دابڕینی ژنو پیاو هیچ پەیوەندییەکی بە ڕەوشی ئایینی (شریعة) وە نییە، فرەژنی یان ڕەهاکردنی ژن بەپێی سنوورگەڵێکن پێویستە پیاو پابەندیبێت، هەروەها پێویستە ژن بەڕادەیەک سەربەستبێت بتوانێت لەناو کۆمەڵدا شان بداتە بەر پێداویستییەکانی ژیان. ئەو پەرتووکە میسری هەژانو ڕەهێلە ئاسا لافاوێک ڕەخنە و گازندە باراند سەری، هاوکات مستەفا کاملی سەرۆکی پارتی نیشتمانی (الحزب الوطنی) لەوڵامێکدا بۆ قاسم هێرشی دەکاتە سەرو بەوەی تاوانبار دەکات کە نۆکەری ئیمپریالیی ئینگلیزە، هەروەها ئابووریناسی میسر بەناوی محەمەد تەلعەت لە پەرتووکی فصل الخطاب فی المرأة والحجاب بەقاسم دەڵێت: داماڵینی سەرپۆشو تێکەڵکردنیان (واتە ژنو پیاو) دوو ئاواتی خوازراوی ڕۆژاوان هەروەها محەمەد فەرید وەجدی لە پەرتووکی المرأة المسلمةدا ڕەخنەی لێگرتووە، بەڵام ئەوانە هەرگیز کاریان لە قاسم نەکردو لە توێژینەوەکانیدا بۆ ماوەی دوو ساڵ لە پەرتووکێکدا بەناوی المرأة الجدیدة ساڵی 1901 وەڵامی ڕەخنەگرانی داوەتەوە تێیدا هەمان بۆچوونە کۆنەکانی پەرتووکی یەکەمی دووپات کردووەتەوەو پشتئەستووری کردوون بەوتەی ڕۆژاواییان. ئەوجا لەو پێشنیارەیدا کە پێشکەشیکردووە بە سەعد زەغلولی هاوڕێی دەخوازێت یاسایەک دەرکەن بۆ پشگیری لە مافەکانی ژنو پاراستنی ڕەوتی ڕامیاریی ئەوان.
$کەلتوور لەگەڵ یاسا$
قاسم وەک یاساناس بوو هاوکات نووسەر و ڕۆشنبیرێکی بێهاوتاو توێژەری چاکسازیی کۆمەڵایەتی بووە، وەک سەرکردەیەکی بزووتنەوەی ژنانی میسر ناوبانگی دەرکردو هەمانکات ناووباگی هەبوو لە بواری پارێزگاری لە ئازادییەکانی کۆمەڵو دامەزراوەی زانکۆی میسریو بانگی بۆ پەروەردەکردن هەڵدەدا لەپێناو پێشوەچوونی نەتەوە، هەروەها دەیویست کۆت لەسەر زمانی عەرەبی لادات و سەربەستیکات لە سەروا (سجع) و گونجاندنو دیاریدان (إعراب) چونکە ئەو زۆر خولیای زمانەوانی بوو بەڵام کەس لەگەڵ ئەوەدا نەبوو بۆ سەربەستکردنی زمانی عەرەبی لەهێماکانی دیاریدان، بۆیە بیرۆکەکانی ئەو هەر لە منداڵدانی وشەدا مردن.
ئەو بە یەکێک لەسەرانی چاکسازو پەیڕەوکاری ڕەوتی ئیمام محەمەد عەبدە دەژمێردرا، لەوانەیش کە باوەڕیان وابوو دەبێت پەروەردە بەرەبەرە چاکسازیی تێدا بکرێت بە جۆرێک لەلای نەوەکان باوەڕگەڵێک پەیدابێت بکارن ئەرکی گۆڕانو وەرچەرخان بگرنە ئەستۆ. قاسم زۆری عەز لەهۆنەر بووەو باوەڕی بەوەبووە کە ژیان بریتییە لە خۆشەویستی، بەخشندەیی، لێبوردنو ئاشتی. ئەو پیاوێکی زۆر نموونەیی بووەو سەرکەوتنەکانی لە بواری یاسادا بوونەتە هۆ بۆ بەرزبوونەوەی تا گەیشتووەتە پلەی ڕاوێژکاری دادگای پێداچوونەوە، لەپێش ئەویشدا جێگری بریکاری گشتی بووە لە دادگای هەمەجۆری میسری Mixed Courts of Egypt.
$دواڕۆژانی ژیانی$
قاسم لە ڕۆژی 23ی ئەپریلی ساڵی 1908دا لە تەمەنی چلو پێنج ساڵیدا ماڵاوایی لەژیان کرد، ژمارەیەک هۆنەروانی وەک حافز ئیبراهیم، خەلیل موترانوعەلی ئەلجارم بۆی لاواونەتەوە و پێشەوایانی وەک سەعد زەغلول باشا و فەتحی زەغلول شیوەنو زارییان بۆ کرد.
قاسم گرنگی زۆری دەدا بە شێواز و کردار بەڵام گوێینەداوەتە ڕواڵەت، نموونەیش ئەو ئاماژانەیە کە لە گشت نووسینەکانیدا بۆ ژنان بووە پێیان دەڵێت؛ گرنگ ئەوە نییە سەر پۆشراوبێت، گرنگ ڕەوت و هەڵوێستی چاکڕەوشییە.
$هەندێک لە وتەکانی$
وڵاتپارێزی ڕاستەقینە نە لەبارەی خۆیەوە زۆر دەدوێت، نە بوونی خۆی ئاشکرادەکات.
هەرکات بیرم لەخرۆشی کردبێتەوە وێنەی ژنی یەکجار قەشەنگو ژیری پیاوم بۆ بەرجەستە بووە.
ئەگەر لەڕەوشی ئیسلامی (شریعة) دا دەقێک هەبێت فەرمان بۆ سەرداپۆشین، بەپێی ئەوشێوەیەی ئەمڕۆ لەنێو موسوڵماناندا بووە بەباوە، ئەو من چیتر لەسەری ناڕۆم. هەرچەندە من تاکە پیتێکم نەنووسیوە دژبێت بە دەقەکان ئەگەرچی ڕواڵەتی زیانبەخشیشیان پێوە دیاربێت، چونکە ئەوەی لەسەرمانە بێ لێکدانەوە گوێڕایەڵی فرمانی خودا دەبین. بەڵام لە ڕەوشدا هیچ دەقێک نابینم فرمانی سەرپۆشینی دابێت بەوجۆرەی بووە بەباو، بەڵام ئەوە نەریتێکە لەکاتی تێکەڵبوون بە میللەتانی تردا خوویان پێوە گرتووە و بوون بەباوو وەک نەریتە زیانبەخشەکانی تر دەمارگیرانە بەرگی ئایینیان لەبەرکراوە و سەپێنراو بەسەر کۆمەڵدا، بەڵام ئایین هیچی بەسەرەوە نییە. لەپەرتووکی پیرۆزدا هاتووە دەڵێت: (قُلْ للمؤُمنِینَ ێغُضُّوا مِنْ أبصَارِهِمْ ۆێحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ. ذَلِکَ أَزْکَی لَهُمْ، إِنَّ اللە خَبِیرٌ بِمَا ێصْنَعُونَ، ۆقُلْ لِلمؤُمِنَاتِ ێغْضُضْنَ مِنْ أبْصَارِهنَّ ۆێحْفَظْنَ فُروجَهُنَّ ۆلا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِڵاّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا. ۆلێضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیوبِهِنَّ ۆلا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إڵاّ لِبُعُولَتِهنَّ أو آبَائِهنِ أوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِن أوْ أبْنائِهِنَّ أو أبَناءِ بُعُولتِهِنَّ أوْ إِخْوانِهِنَّ أوْ بَنِی إخَۆانهِنَّ أو نِسَائِهنَّ أوْ مَا مَلَکَتْ أَیمَانُهُنَّ أو التَّابِعینَ غَیْرِ أُوِلی الإرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أو الطِّفلِ الَّذینَ لَمْ ێظْهَرُوا عَلَی عَوْرَاتِ النسِّاءِ ۆڵا ێضْربْنَ بأرْجُلِهِنِّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِنْ زِیِنَتهنَّ) . واتە بە باوەڕداران بڵێ پوختەترینە بۆ ئەوان ئەوەیە چاوپارێزبنو ئەندامی زێیان بپارێزن، خودا بەئاگایە لە گشت هەڵوێستێکی ئێوە، هەروەها بەژنانی خاوەنباوەڕ بلێن چاوپارێزبنو ئەندامی زێی خۆیان بپارێزنو خشڵیان وەدەرنەخەن. با بە سەرپۆش پێسیریشیان داپۆشنو جوانییەکانیا نیشانی کەس نەدەن. جگە لە مێرد یان باوک یان باوکی مێرد یان کوڕی خۆیان یان کوڕی مێردەکانیان یان براو کوڕی برا یان ژنەکانیان یانیش ژنی هاوباوڕیان یا خزمەتکاری وەک کوڕی خۆیانن ئەگەر بەئارەزوو نەبن بۆ هاوسەرگیری یان پیاوێک گرێی لەمێشکدا هەیە یان ئەو منداڵەی چاو نابڕێتە زێدانی ژنو نابێت بەپێ لەزەوی بدەن تا جوانییە شاراوەکانیان دەرکەوێت.
کەمترینی زانست ئەو ڕادەیە کەمرۆڤ لە پەرتووکو مامۆستای فێردەبن، باڵاترینیش ئەوانەن کە بەئەزموونی خودی لە کەرەستەو مرۆڤیان وەریدەگرن.
لەنێو میللەتانی لاوازو ژێردەستەکاندا وشەی نەرێی (نا) کەم بەکاردێت.
هەردەم پێشبڕکێی ڕەخنە لەخاوەنبیرو کۆشین بۆ کوێرکردنەوەی سەرچاوەکانی زۆرن. کاتی هەڵچوون بەشێوەی تایبەت دەیانبینیت دەم بەجوێن تانووت دەهاون، هەر تیری ناڕەواو بکوژە دەیهاون بەڵام قاڵبی ڕەوای لەبەردا.
پیاوی ناودار هەر پەروەردەی درووست دەیانهێنێتە کایە، پیاوگەلی خاوەن ڕەوشتی پاکو ڕاست، ڕاستگۆو دڵ فراوان، ئازاو لەخۆ بوور، نیشتمان پەروەر، ڕازگری مافو پارێزەری ڕاستی، ملکەچی فرمان، ئەوانی سەرو دارایی خۆبەخش لەپێناو ئامانجی پەرەدان بە زانست و ئایینو زانکۆی نیشتمانی.
$لەمەڕ ئەو چی گوتراوە$
دوکتۆر محەمەد حسەسەنێن هێیکەل دەڵێت: (وەک زۆر بەخۆیدا ڕادەچوو، پاقژو ڕێزدارو خاوەن شکۆ بوو، هەروەها ڕێزگربوو لەبەرانبەرو ئازادییەکانی ئەو، نە خۆی بەسەر کەسدا سەپاندووە نە هەلی لاوازیی کەسی قۆستووەتەوە، لەنێو گشت دیاردە پیرۆزییەکانی سەربەستیدا پتر ڕێزی بوو بۆ سەربەستی بیرو هۆش) . هەروەها دەڵێت: دادوەرێکی هەندە چاک بوو هیچکات چاوەڕێ نەبووە کەسێک پاداشتی بکات یان کۆمەڵ چەپڵەی بۆ بکوتن، دەیگوت تەنیا لێبوردن هۆو ئەگەرە بۆ ڕاستکردنەوەی تاوانبار چونکە پێیوابوو سزادانی شەڕ بە شەڕ دەبێتە باربووی شەڕە لەسەر شەڕ.
$بەرهەمەکانی لە میسر.$
ئازادی ژنان - 1899.
ژنی سەردەم - 1901.
$سەرچاوەکانی ئەم کۆڵینەوەیە$
أعلام الکرد – میر بصری – ص 91-92-93-94.
قاسم أمین مصلحا اجتماعیا –منی الدسوقی 2004-دار الفکر العربی.
قضیة المرأة / 1.تحریر: محەمەد کامل الخطیب.
مشاهیر الکورد فی التاریخ الإسلامی (الحلقة السابعة) قاسم أمین د. أحمد خلیل
تعریف بالنثر العربی الحدیث للدکتور عبد الکریم الأشتر (ص 144)
تاریخ مشاهیر کرد عرفا، علما، أدبا، شعرا جلد دوم ص 69 بابا مردوخ ڕوحانی
$لەچاپدراوی بیانی$
ژنی سەردەم (بە عەرەبی) ئەرشیڤی کۆڕی زانکۆی تۆرینتو
(http://www.archive.org/details/almarahaljaddah00qsimuoft)
وەرگیراو لە (ویکیبیدیا، الموسوعة الحرة) ی عەرەبی