قطب العارفین و فخرالعاشقین عمروبن لهب ملقب به بهلول در قرن دوم هجری می زیسته و از بزرگان و اعاظم اهل حق به شمار می رود.بنا به کتاب سرانجام، بهلول نخستین کسی است که بعد از اسلام طریقه و مسلک یارسان را در اورامان پدید آورد و سپس با عده ای از یاران لرستانیش به بەغداد رفت و به خدمت امام جەعفەر صادق (119- 185 هجری) رسید و در خدمت وی اکتساب کمالات و حالات نمود و مدتی در بەغداد ماندگار شد و پس از آن به اطراف قرماسین(کرمانشاه) رفت و به گسترش مسلک یارسان پرداخت و پیروان زیادی پیدا کرد و زندگی را بدینسان گذراند تا در سال 219 هجری در تنگه گول رخت از جهان بر بست.تنگه گول نام کوهی در دیه چشمه سفید که در شانزده کیلومتری اسلام آباد غرب می باشد.
قاضی نور اللـە شوشتری در(مجالس المومنین) می نویسد:عمرو بن لهب ملقب به بهلول معاصر هارون الرەشید (170 – 193 هجری)بوده و در خدمت امام جەعفەر صادق کسب فیض کرده و به اشاره امام نیز خود را به دیوانگی زده و از اینرو گروهی او را دیوانه پنداشته اند.او را با نام بهلول کوفی نیز می شناسند زیرا مدتی در کوفه بسر برده و در اصل از کردان ایرانی است.
کاکاردائی که یکی از نویسندگان سده ی نهم هجری یارسان است در یادداشت خطی خود می نویسد : بهلول ماهی که در ماه الکوفه متولد شده و نشو و نما یافته، از کردان ایرانی است و با چند تن از یارانش برای گسترش آیین یارسان به بەغداد عزیمت کرده و در آنجا به خدمت امام جەعفەر صادق رسیده و سپس به اشارة امام خود را به دیوانگی زده و در پنهانی و خفا با یارانش راز و نیاز کرده و از خوشی ها و زیبائیهای جهان دست کشیده و دیوانه و ژنده پوش راستی شده و ویرانه ای را به کاخ هارون الرەشید نمی داده و با تیکة نان خشک می ساخته است.از بهلول و یارانش سرودهائی درباره ی آئین یارسان بجای مانده که در (سرانجام) و برخی کتب صوفیه نوشته شده.
اینکه نامۀ ی سرانجام بهلول را بنام بهلول ماهی و مسقط الراس او را ماه الکوفه یاد کرده، می رساند که بهلول از دودمان ماد بوده و قبیله ی ماد در آن زمان نیز وجود داشته است.از طرفی چون خراج شهر دینور را به کوفه داده اند،لذا دینور هم به ماه الکوفه معروف شده که زادگاه بهلول است و این موضوع باعث شده که برخی از مورخین قدیم و معاصر اشتباها بهلول راکوفی یاد کنند و در برخی کتب تاریخ هم بجای ماد کلمه ی ماه ذکر کرده اند.
در دایره المعارف بطرس بستانی صفحة 644 جلد پنجم آمده است : بهلول مجنون کوفی از کردان ایرانی بوده و یکی از شاگردان امام جەعفەر صادق بشمار می رفته و به سال 190هجری وفات یافته است و اشعاری از او بجای مانده است.
در المنجد فی الادب و العلوم ص 87 آمده است : بهلول مجنون کوفی که در زمان هارون الرەشید می زیسته و او را نصیحت می کرده، از عقلای مجانین به شمار می رود. گویند که خیزرانی داشت و سوار بر آن می شد و عصائی به دست می گرفت و راه می رفت تا به خدا برسد و از این رو او را نی سوار می گفتند و مرگ او را به سال 219 هجری ذکر کرده اند.
در تذکره ها و کتب تاریخ به چندین (بهلول) دیگر بر می خوریم که آنان نیز از قوم کرد بوده اند و صفحاتی را در تاریخ به خود اختصاص داده اند.
برای مثال :
الف : بهلول خارجی : کشاره بن بشر شیبانی موصلی از کردان اطراف موصل بوده و به سال 119 هجری بر هشام بن عبدالملک اموی شوریده و قوائی دور خود جمع کرده و از موصل تا کوفه را تحت تسلط خود در آورده و سپس در جنگ کشته شده است.
ب : بهلول شولی : که یکی از عرفای بزرگ و شعرای لرستان بوده و ابن بطوطه او را در لرستان ملاقات کرده و در سفر نامۀ اش به بزرگی از او یاد می کند.
ولی بنا به کتاب (سرانجام) و دیگر کتب اهل حق، قهرمان سخن ما همان بهلولی است که معاصر هارون الرەشید بوده و از کردان روشن بین ایرانی بشمار می رفته و گروهی از روی لغزش او را برادر زاده ی خلیفه ی مزبور یاد کرده اند.در صورتیکه خلیفه چند ین بار فرمان قتل او را صادر کرده ولی به چنگ دژخیمان او نیفتاده است.
درویش نوروز سورانی که از سرایندگان برجسته ی قرن سیزدهم هجری یارسان است در یکی از چکامه ها یش بهلول را چنین می ستاید :
بهلول ذاتیون ذات یکدانه عامیان ماچان بهلول دیوانه
کی دی دیوانه ویطور دانا بو مرکو نه میدان گردون رانا بو
و شرط بنیامین وردای داود چی راگو دو هفت یاریت نو نابود
وخذمت پاک کرده پیر رزبار وعشق سلطان ها بونیت کردار
یعنی : بهلول نمودار فروغ و تابش و ذات ایزدی است و عوام او را دیوانه می پندارند.چه کسی دیوانه را با چنین هوش و فروهنگ و دانشی دیده است که در میدان چرخ گردون اسب دانش را بتازاند.
نام چند تن از یارانش که با او همراز و هم عقیده بوده اند بدینسان است :
"بابا لرۀ لرستانی، بابا نجوم لرستانی، بابا رجب لرستانی، بابا حاتم لرستانی ".از بهلول و یارانش دو بیتی هایی به زبان کردی و عربی بجای مانده که در سرانجام و برخی از کتاب های عربی دیده می شود:
سروده های او و یارانش که به زبان کردی سروده شده، بیشتر دوبیتی است و بنام " دورۀ بهلول " نامیده شده است.این سرود ها که به لهجه ی گورانی سروده شده ده هجائی است و اینگونه سرود ها را در گذشته فهلویات می نامیدند، و بیشتر سرود های اوستا بویژه گات ها نیز ده هجائی است.
از دو بیتی های بهلول ماهی چنین استنباط می شود که وی گرایش خاصی به تجلی روح در کالبد ها داشته و درباره ی چنین اندیشه هایی باید گفت بیشتر گروه هایی که پس از اسلام به دشمنی اعراب برخاسته اند هدفشان این بوده که از ظلم و ستم بنی امیه و عباسیان نجات یابند و یادگار گذشتۀ راد مردانی که در برابر آنان برخاسته اند و کشته شده اند زنده بدارند، ولی این را نمی توان انکار کرد که بهلول علاقۀ زیادی به خاندان نبوت داشته و به اهل بیت عشق ورزیده است.اینک نمونه ای از سرودهای کردی و عربی او را با ترجمه می آوریم :
از بهلولنان جه روی زمینی چار فرشتانم چاکر کرینی
نجومم، صالح، رجبم بینی چنی لره بیم جه ما و هفتینی
یعنی : من بهلولم و بر روی زمینم و چهار فرشتگان خود را چاکر و راهنمای مردم کرده ام که (نجوم) و (صالح) و (رجب) و (لره) اند، و در میان ماه و هفت اورنگ با لره راز و نیاز می کردیم.
او واتۀ یاران،او واتۀ یاران و قانون شرط او واتۀ یاران
چندی مولا بیم گردمان شاران یارانم کردن و قوای ماران
یعنی : یاران آگاهند و می دانند که ما بنا به راه و روشهای آیینی خود، زمانی رهبر بودیم و شهرها را با نیروی معنوی گرفتیم و یاران خود را برای نگهداری رازها و راه و روشهای آن گماردیم.
دیوانه ی ظاهر، دیوانه ی ظاهر دانای یارانم دیوانه ی ظاهر
ظاهر و عبث کفتن نه باهر رجبم، نسیم، لره من آهر
یعنی : من از دیدگاه گروهی دیوانه ام ولی از نظر معنوی دانای یارانم و رهبر یشان می کنم، بابا رجب چون باد در همه جا می وزد و بابا لره هم مانند آتش دلهای مردم این سرزمین را تابناک می کند.
او واتۀ یاران، او واتۀ یاران ایمه دیوانین او واته و یاران
هنی مگیلین یک یک شاران تا زنده کریم آیین ایران
یعنی : بنا به گفته ی گروهی از یاران ما باید دیوانه و شیدا باشیم، بلی ما دیوانه و شیدای ایرانیم و یک یک شهر ها را می گردیم تا آیین ایران را زنده کنیم.
یکی از کار های ارزنده ی بهلول بر گزاری جم یا جمع می باشد که گروه یارسان هر هفته بایستی در جایی گرد هم آیند و با راه و روشهای مخصوصی سرگرم پرستش خداوندگار و خواندن سرود های دینی با آهنگ تنبور و نیایش پروردگار گردند.گروهی که گرد هم می آیند (جم) و آن گرد هم آیی را (جمخانه) نامند.برگزاری جم در مسلک یارسان از ارزنده ترین راه و روش های آن مسلک بشمار می رود. زیرا این راه و روش دست آویزی است برای نزدیکی به خداوندگار و جمخانه بهترین جایگاهی است برای نیاز مندان.
سجده ی جم بردین، سجده ی جم بردین آرو نه جم دا سجده ی جم بردین
همت نه در گای یار طلب کردین ذره ی نه آو کوثرش وردین
یعنی : امروز در جمع سجدۀ یار را بردیم.از در گاه او طلب همت کردیم و ذره ای از آب کوثرش نوشیدیم.
چنانکه گفتیم بهلول سرود های زیادی هم به زبان عربی سرود ه که در برخی از کتاب های عربی نوشته شده و متاسفانه تا کنون به صورت دیوانی جمع آوری نشده است.بهلول در برخی از چامه هایش دلبستگی خود را به پیغمبر بزرگوار اسلام (ص) و خاندان او نشان می دهد و می گوید :
برئت الی اللـە من ظالم لسبط النبی ابی القاسم
وددت الهی بحب الوصی وحب النبی ابی فاطم
وذلک حرز من الصایبات و من کل متهم غاشم
بهم ارتجی الفوز یوم المعاد وآمن من نقمه الحاکم
یعنی : از دست ستمگرانی که به خاندان پیغمبر ستم کرده اند به سوی خدای بزرگ پناه می برم و من مهر پیمبر و خانوادۀ آن بزرگوار را برای خود آیین کرده ام و بدینگونه در جهان و روز پسین از هر گونه گرفتاری و رنج در امانم و بر انگیزه ی مهر و محبت این خانواده ی گرامی از گزند دشمنان دور می مانم.
با من تمتع بالدنیا و زینتها و لا تنام عن اللذات عیناه
شغلت نفسک فیما لیس تدرکه تقول للـە ماذا حین تلقاه
یعنی:کسی که همیشه زندگی خود را به خوشگذرانی و زیب و زیور جهان سرگرم میکند و دم خود را بیهوده میگذراند هیچگاه چشمانش به خواب نمی رود و هماره به یاد خوشگذرانی گیتی و سرای سپنج است و خود را به ارزوی نیروی اهریمنیش سرگرم میکند پس روز پسین که به خدای خویش روبرو میشود چه پاسخی میدهد؟