Library Library
Search

Kurdipedia is the largest multilingual sources for Kurdish information!


Search Options





Advanced Search      Keyboard


Search
Advanced Search
Library
Kurdish names
Chronology of events
Sources
History
User Favorites
Activities
Search Help?
Publication
Video
Classifications
Random item!
Send
Send Article
Send Image
Survey
Your feedback
Contact
What kind of information do we need!
Standards
Terms of Use
Item Quality
Tools
About
Kurdipedia Archivists
Articles about us!
Add Kurdipedia to your website
Add / Delete Email
Visitors statistics
Item statistics
Fonts Converter
Calendars Converter
Spell Check
Languages and dialects of the pages
Keyboard
Handy links
Kurdipedia extension for Google Chrome
Cookies
Languages
کوردیی ناوەڕاست
کرمانجی - کوردیی سەروو
Kurmancî - Kurdîy Serû
هەورامی
Zazakî
English
Française
Deutsch
عربي
فارسی
Türkçe
Nederlands
Svenska
Español
Italiano
עברית
Pусский
Norsk
日本人
中国的
Հայերեն
Ελληνική
لەکی
Azərbaycanca
My account
Sign In
Membership!
Forgot your password!
Search Send Tools Languages My account
Advanced Search
Library
Kurdish names
Chronology of events
Sources
History
User Favorites
Activities
Search Help?
Publication
Video
Classifications
Random item!
Send Article
Send Image
Survey
Your feedback
Contact
What kind of information do we need!
Standards
Terms of Use
Item Quality
About
Kurdipedia Archivists
Articles about us!
Add Kurdipedia to your website
Add / Delete Email
Visitors statistics
Item statistics
Fonts Converter
Calendars Converter
Spell Check
Languages and dialects of the pages
Keyboard
Handy links
Kurdipedia extension for Google Chrome
Cookies
کوردیی ناوەڕاست
کرمانجی - کوردیی سەروو
Kurmancî - Kurdîy Serû
هەورامی
Zazakî
English
Française
Deutsch
عربي
فارسی
Türkçe
Nederlands
Svenska
Español
Italiano
עברית
Pусский
Norsk
日本人
中国的
Հայերեն
Ελληνική
لەکی
Azərbaycanca
Sign In
Membership!
Forgot your password!
        
 kurdipedia.org 2008 - 2024
 About
 Random item!
 Terms of Use
 Kurdipedia Archivists
 Your feedback
 User Favorites
 Chronology of events
 Activities - Kurdipedia
 Help
New Item
Library
A stranger in my homeland The politics of belonging among young people with Kurdish backgrounds in Sweden
27-07-2024
Hazhar Kamala
Library
The Role of the Kurds in U.S. Foreign Policy
25-07-2024
Hazhar Kamala
Library
The Kurdish National Liberation Movement since 1975 : success or failure
25-07-2024
Hazhar Kamala
Library
THE RIGHT TO SELF-DETERMINATION: THE KURDISH CASE IN IRAQ AND TURKEY
23-07-2024
Hazhar Kamala
Biography
Rez Gardi
23-07-2024
Hazhar Kamala
Library
Youth Perspective in the Kurdistan Region - 2023
22-07-2024
Hazhar Kamala
Library
Election Survey
22-07-2024
Hazhar Kamala
Biography
Issam Aziz Sharif
21-07-2024
Hazhar Kamala
Library
The effect of PKK/PJAK on Turkish-Iranian relations (1979-2015)
20-07-2024
Hazhar Kamala
Library
Combating International Terrorism: Turkey’s Added Value
20-07-2024
Hazhar Kamala
Statistics
Articles 527,598
Images 106,823
Books 19,812
Related files 99,845
Video 1,455
Language
کوردیی ناوەڕاست 
301,803
Kurmancî - Kurdîy Serû 
88,810
هەورامی 
65,787
عربي 
29,011
کرمانجی - کوردیی سەروو 
16,555
فارسی 
8,702
English 
7,180
Türkçe 
3,576
Deutsch 
1,461
Pусский 
1,123
Française 
321
Nederlands 
130
Zazakî 
85
Svenska 
56
Հայերեն 
44
Español 
39
Italiano 
39
لەکی 
37
Azərbaycanca 
20
日本人 
18
עברית 
14
Norsk 
14
Ελληνική 
13
中国的 
11
Group
English
Biography 
3,142
Library 
1,795
Articles 
1,691
Documents 
174
Image and Description 
77
Martyrs 
63
Publications 
49
Archaeological places 
44
Parties & Organizations 
36
Maps 
26
Genocide 
21
Clan - the tribe - the sect 
18
Artworks 
17
Places 
9
Statistics and Surveys 
5
Miscellaneous 
4
Quotes and Phrases 
2
Video 
2
Offices 
2
Environment of Kurdistan 
1
Poem 
1
Womens Issues 
1
Dates & Events 
1
Repository
MP3 
311
PDF 
30,011
MP4 
2,359
IMG 
194,968
Content search
Library
Social Ecology
Library
Ninewa: Initiative Mapping ...
Library
Between Dreams and Reality:...
Library
Genocide against Christians...
Library
THE REMNANTS O MITHRAISM IN...
ڕاگەیاندنی مافەکانی مرۆڤ؛ مافی مرۆڤ و ئازادیی بیرکردنەوە
Kurdipedia is the largest multilingual sources for Kurdish information! We have archivists and collaborators in every part of Kurdistan.
Group: Articles | Articles language: کوردیی ناوەڕاست
Share
Facebook0
Twitter0
Telegram0
LinkedIn0
WhatsApp0
Viber0
SMS0
Facebook Messenger0
E-Mail0
Copy Link0
Ranking item
Excellent
Very good
Average
Poor
Bad
Add to my favorites
Write your comment about this item!
Items history
Metadata
RSS
Search in Google for images related to the selected item!
Search in Google for selected item!
Kurmancî - Kurdîy Serû0
English0
عربي0
فارسی0
Türkçe0
עברית0
Deutsch0
Español0
Française0
Italiano0
Nederlands0
Svenska0
Ελληνική0
Azərbaycanca0
Fins0
Norsk0
Pусский0
Հայերեն0
中国的0
日本人0

ڕاگەیاندنی مافەکانی مرۆڤ؛ مافی مرۆڤ و ئازادیی بیرکردنەوە

ڕاگەیاندنی مافەکانی مرۆڤ؛ مافی مرۆڤ و ئازادیی بیرکردنەوە
ڕاگەیاندنی مافەکانی مرۆڤ

مافی مرۆڤ و ئازادیی بیرکردنەوە

(ڕاگەیاندنی گەردوونیی مافەکانی مرۆڤ و هاوڵاتی- ساڵی 1789، مادەکانی 10، 11. 1739، مادە 7، 1948، مادەکانی 18 و 19)

و. ڕێبین هەردی

لە نیسانی 1793دا بەڕێز ڕۆم هەواڵدەری کۆمیتەی لێکۆڵینەوەی (ئەنجومەن) خاڵە ڕەخنەهەڵگرەکانی ڕاگەیاندنی مافەکانی مرۆڤ و هاوڵاتی دەژمێرێت و دەڵێت: “زۆرتر ناوی ئازادی مەزهەب وەک نەهێشتنی سەرکوتکردن دەهێنرێت، نەک وەک ماف”. ئەو ڕستەیەی لە مادەی 10 ڕاگەیاندنی ساڵی 1789دا بەکارهاتووە، لەڕاستیدا جۆرێک سوکایەتی تیا بوو: “هیچ کەس نابێت لەبەر بیروڕاکانی نێگەران هەبێت، تەنانەت بیروڕا مەزهەبی و دینیەکانی، بەو مەرجەی ئاشکراکردنی زیانێک بە ئاسایشی گشتی جێگیر بەهۆی یاساوە نەگەیەنێت. لەو مادەیەدا کە تایبەتە بە دیاریکردنی سنووری ئازادی، نەک هەر باسی ئازادی ڕێباز و مەزهەب نەکراوە، بەڵکو تەنانەت ئازادی مەزهەب وەک جۆرێکی سنوورداری ئازادی ناسراوە. لەلایەکی دیەوە مادەی 10 تەنیا مادەیەکی ڕاگەیاندنی 1798ە کە ئاماژە بۆ “ئاسایشی گشتی” دەکات. دواجار جیاوازی نێوان مادەی 10و 11 سەرسوڕهێنەرە: لەکاتێکدا مادەی 10 دوو ڕەهەندی نێگەتیڤی هەیە و ئاماژەیەک بۆ ئازادی دین و مەزهەب ناکات، مادەی 11 دوبارە باسی دەکاتەوە.

بۆ تێگەیشتن لە مادەکانی 10و11 دەبێت بگەڕێینەوە بۆ پرۆژەی ڕاگەیاندنی بازنەی شەشەمی ئەنجومەن کە بناغەیەک بوو بۆ وتووێژ لەبارەی ناوەڕۆکی ڕاگەیاندنەکەوە. بەڵام لەمادەی 16ی ئەم پرۆژەیەدا باسی مەزهەب وەک هۆکاری ئەخلاقی هاوڵاتیان کراوە، کە بۆ بەرژەوەندی وڵات بە پێویست زانراوە: “لەبەرئەوەی یاسا ناتوانێت پەی بە تاوانە شاراوەکان ببات، مەزهەب یان ئەخلاق دەبێتە جێگرەوەی. لەبەرئەوە بۆ پاراستنی ئاسایشی کۆمەڵگا، زۆر گرنگە یەکێک لەم دووانە ڕەچاو بکرێت”. کەوابوو جێگەی سەرسوڕمان نیە لە مادەی دوای ئەمەدا، بابەتی ڕێباز و مەزهەبی هەمووان بە ناچاری دەهێنرێتە پێشێ: “پاراستنی مەزهەب و دین پێداویستی بوونی ڕێبازێکی گشتیە. لێرەوە ڕەچاوکردنی ڕێبازی گشتی ناچاریە”. لە مادەی 18 دا ئازادی مەزهەب

بەشێوەیەکی نێگەتیڤ دەردەبڕێت: “هەر هاوڵاتیەک خراپەکاری لە مەزهەبی فەرمیدا نەکات، نابێت هیچ نیگەرانیەکی هەبێت. کەوابوو مادەکانی 10و11ی ڕاگەیاندنەکە لەسەر ئەو مەسەلەیە دامەزراوە کە ببینین ئایا بەرپاکردنی مەزهەبێکی مەدەنی پێویستە یان نا؟.

مەسەلەکە تازە نیە نوێنەران پێشتریش ئەم پرسیارەیان هێنابۆوە پێشەوە کە ئایا لە پێشەکی ڕاگەیاندکەدا دەبێت ناوی خودا بێنین یان نا. ئابێ گرگوار لە ڕۆژی هەژدەی نیساندا ڕایگەیاند: “ڕێکەوت مرۆڤی بۆ ئەم کونجەی زەوی هەڵنەداوە. ئەگەر مرۆڤ مافگەلێکی هەیە، دەبێت باسی کەسێک بکرێت کە ئەم مافانەی هەیە، و ئەگەر مرۆڤ ئەرکگەلێکی هەیە، دەبێت باسی کەسێک بکرێت کە ئەم ئەرکانەی داڕشتووە. چ ناوێک مەزنتر و پڕ شکۆتر لەناوی خودا هەیە تا لەسەرەتای ڕاگەیاندنەکە دابنرێت، هەمان ئەو ناوەی لەسەرجەم سروشت و لەسەرجەم دڵەکاندا درەوشاوەتەوە، هەمان ئەو ناوەی لەسەر زەوی نوسراوە و دیدی ئێمەش بۆ ئاسمان چاوی بڕیوەتە ئەو؟”. ڤیکۆنی دۆ میرابۆ (برای مێرابۆی بەناوبانگ) دەیوسیت دە فەرمانی حەزرەتی موسا لە سەرەتای دەستوردا دابنرێت. زۆرێک لە نوێنەران پێداگریان لەوە دەکرد کە ئەم ڕستەیە لەسەرەتای دەستوردا بێت: “لەبەردەم و لەژێر بەزەیی خودای مەزندا”، لەکاتێکدا گروپێکی تر دەیانگووت خودای مەزن لەهەموو شوێنێکدا ئامادەیە و پێویست ناکات ئاماژەی بۆ بکرێت. بەڵام ئەمکارە، پراکتیک کرا، ئەوەش بڵێین ئەو دەستەواژاەیەی بەکار هات هەم کاسۆلیکەکانی خۆشحاڵ کرد، هەم خواپەرستانی نادینی، و لەوڕووەشەوە کە ئالۆز بوو، هیچکەس دژی نەوەستا.

لەلایەکی دیەوە نوێنەران ئەو پرسیارەیان هێنایە پێشە ئایا دەبێت لە ڕاگەیاندنەکەدا ئاماژە بە مەسەلەی جیاوازی ڕێباز و مەزهەبەکان بکرێت یان لە دەستوردا. لایەنگرانی کەنیسەی سەربەخۆ (سەربەخۆ لە ڤاتیکان) فەڕەنسی کە دەیانویست بونیادی کەنیسە گشتی بکەن، کە دەسەڵاتی سیاسی مافی دەستوەردانی تیایدا هەبێت، خوازیاری ئەوە بوون ڕێساکانی پەیوەندی بەم بابەتەوە هەیە لە دەستوردا جێگیر بکرێت. مەسەلەی جیاوازی ڕێباز و مەزهەبەکان بەو شێوەیەی لە 1789دا پێشکەش کرا، لە قوڵایدا دەبێتە هۆی دیاریکردنی سنووری بواری گشتی و تایبەتی، و هەروەها پەیوەندی تاکەکەکان لە جێبەجێکردنی ڕێوڕەسمە دینیەکان. ئایا دەبێت ئازادی بڕواهێنانی مرۆڤ بە مەزهەبی هەڵبژێراوی خۆی قەبوڵ بکرێت، یان دەبێت ئازادی گشتی جێبەجێکردنی ئاشکرای ڕێوڕەسمەکانی مەزهەبی هەڵبژێراو قەبوڵ بکرێت؟ ڕابۆ سن ئاتین وەک بینیمان ڕێگەی دوهەمی پێ باشە. لەگەڵ ئەوەشدا کە لە ڕێکخستنی کۆتای ڕاگەیاندەکەدا ئاماژە بۆ مەزهەبی مەدەنی (نەک بوونێکی باڵا) سڕایەوە، بەڵام لە مادەی 10دا فەرامۆشیان نەکرد. مەبەست لە “ئاسایشی گشتی” لەڕاستیدا چیە؟ ئاسایشی گشتی هەمان بیری مەزهەبی مەدەنی و ڕێبازی گشتی سەرلە نوێ دەهێنێتە پێشێ. مەبەست هەمان مەزهەبی مەدەنی نەبوو کە ڕۆسۆ مەبەستی بوو، بەڵکو مەزهەبی کاسۆلیکی بوو کە کەنیسەییەکان وەک مەزهەبی فەرمی، مەزهەبی پارێزەری (ئاسایشی گشتی) بەرگریان لێدەکرد. نوێنەری کەنیسەییەکان بۆ ئەم ڕێگەیە تێکۆشان. فرانسا دبۆڤالی ئەسقەفی شاری کلرمۆن کە هەڵبژێراوی کەنیساییەکان بوو، دەیویست مەزهەب وەک ڕێبازێکی گشتی زامنی ئەخلاق بێت، ئابێ دیماریش دەیویست بەرگری (لە مەزهەب) بکات. بەگشتی لایەنگرانی کەنیسەییەکان لەبەر سودەکانی مەزهەب، بەرگریان لێدەکرد. لە بەرامبەر ئەماندا کاستلانی ئازادیخواز پێشنیاری پرۆژەیەکی کرد کە وتوێژی خستەوە: “هیچکەس نابێت لەبەر بیروڕای مەزهەبی توشی نیگەرانی بێت یان بەهۆیەوە ئازارێکی توش بێت” ئەوەش بڵێین کە هەندێک لە نوێنەران نە پشتبەستن بە ڕێباز و مەزهەبی گشتی و نە سنووردارکردنی ئازادیان بۆ کرداری دینی قەبوڵدەکرد. لەوانە ڕابۆ سن ئاتین جیاکاری نێوان مەزهەب و بڕوای ڕەد دەکردەوە و دەیگوت ئەگەر وا بێت ئەو مەترسیەی هەیە بە ناوی ئاسایشی گشتیەوە لەبنەرەتدا ڕێبازەکە بخرێتە ژێر پرسیار.

لایەنگران “لێکبوردن” بەپێچەوانەی کەنیسەیەکانەوە دەیانویستی مەزهەبو مەدەنی تەنیا لە دەستوردا جێگیر بکرێت، نەک لە ڕاگەیاندنی مافەکانی مرۆڤدا کە خۆبەخۆ سەرتاپاگیر و گەردوونیە. وتوێژ لەبارەی مەسەلەی لێکبوردنی مەزهەبیەوە، سەریکێشا بۆ جێگەی هەستیار. میرابۆ و ڕابۆ سن ئاتین دژی بەکارهێنانی ئەم ووشەیە بوون، چونکە وەک لوتفێک بەرامبەر ئازادی بیرکردنەوە و ئازادی دەربڕین تەماشایان دەکرد کە میر لەبەرامبەر هاوڵاتیاندا دەیکات. میرابۆ دەگەڕایەوە بۆ شێوەی یاسایی ڕاگەیاندنەکە و دەیگووت: ڕێزگرتن لە مەزهەب و دین ئەرکێکە کە نابێت بەمشێوەیە لە ڕاگەیاندنەکاندا بێت کە سەبارەت بە مافی مرۆڤە(هەق ئەوەیە کە هیچ کەس بە هۆدی مەزهەب و دینی خۆیەوە توشی نیگەرانی نەبێت). ئەرگۆمێنتێکی دیش کاریگەری هەبوو لە وازهێنان لە مادەکانی 16 و17: لەگەڵ ئەوەشدا کە ئەم دوو مادەیە باسی ڕێباز و مەزهەبی گشتی دەکەن، مادەی 18 ئازادی بیروڕا دەهێنێتە پێشێ. ئەمانە دوو مەسەلەی جیاوازن: یەکێکیان دەرئەنجامی (ئازادی بیروڕایە) و ئەوی دی سەبارەت بە مافی مەدەنیە، چونکە کارکردن بە ڕێباز و مەزهەب و ڕێکخستنیەکانی دیاری دەکات. ئەم جیاوازیە، گرنگیەکی بڕاوەی هەیە: لەرۆژی 23 ئۆگستۆسدا مادەی 16 و 17 لە، مادەی 18 جیاکرایەوە و تەنیا ئەم مادەیە مایەوە و خرایە ناو وتووێژەوە.

پێشنیاری کاستلان کە دواتر وتوێژەکان لە دەوروبەری ئەو پێشنیارەدا دەسوڕێنەوە، ڕێبازی کارپێکراو دەهێنێتە پێشێ (مادەی 18ی دەورەی شەشەمی ئەنجومەن باسی ڕێبازی جێگیر دەکات). میرابۆ بەشی کۆتای پێشنیارەکەی قەبوڵ نەدەکرد:”نابێت لەبەر پراکتیک کردنی ڕێباز و مەزهەبەکەی خۆی ئازار ببینێت”، چونکە بە بڕوای میرابۆ مەترسی ئەوەی هەبوو ببێتە هۆی چاودێری دەوڵەت بەسەر کردارە مەزهەبیەکانەوە. میرابۆ دەیویست مەزهەب بە بەشێک لە بواری مافە تایبەتیەکان بناسرێت، نەک وەک مافێکی گشتی یان لەو سەروتر وەک مەزهەبی فەرمانڕەوا. قسەکانی میرابۆ توند بوو: “بەردەوام باسی ڕێبازی فەرمانڕەوا دەکرێت! بەڕێزان من لەم دەستەواژەیە ناگەم (…) ئایا مەبەست لەم دەستەواژەیە ڕێبازی سەرکوتکەرانەیە؟ ئاخر ئێوە ئەم دەستەواژەیەتان فڕێدابوو. و کەسانێک کە مافی ئازادیان دەستەبەر و زامن کردووە، ئازادی سەرکوتکەرانەیان ناوێت(…) بیروڕایەک کە هی زۆرینەیە، مافی حوکمرانی نیە. ئەمە دەسەتەواژەیەکی ستەمکارانەیە و دەبێت لە یاساکانی ئێمە بکرێتە دەرەوە. پێشنیاری ڕابۆ سن ئاتینیش هەر بەم ئاراستەیە بوو: “هەموو کەس ئازادە چ بیروڕایەکی دەبێت. هەموو هاوڵاتیەک لەسەرشانێتی ئازادانە ڕێبازی خۆی ئاشکرا بکات، و هیچ کەس نابێت لەبەر مەزهەبەکەی خۆی توشی هیج نیگەرانیەک بێت، و بەمشێوەیە ئازادی یاسایی ڕێباز و بیروڕا کە پەیوەستە بە ئەرکی هەر مرۆڤێکەوە بۆ پەیڕەوی کردن لە ویژدانی، لە پێش هەموو شتێکی دیەوەیە. نوێنەرانی ئەنجومەن دابەش بوون بۆ دوو گروپ: گروپێک کە بەرگریان لە مەزهەبی کاسۆلیکی وەک (مەزهەبی فەرمانڕەوا) و لە لێکبوردن دەکرد، ئەوانەش کە وەک ڕابۆ سن ئاتین و میرابۆ تەنانەت ووشەی لێکبوردنیان بەناوی شایستەیی یەکسانی پەیڕەوانی مەزهەبە جیاوازەکانی کاسۆلیکی، پرۆتستانی و یان یەهودی ڕەد دەکردەوە.

پێشنیاری دەورەی شەشەم کە مەزهەبی وەک ڕێبازێکی گشتی بە زامنی ئەخلاق دەزانی، ڕەد کرایەوە. بەڵام پێشنیارەکەی ڕابۆ سن ئاتینیش قەبوڵ نەکرا. ئازادی بیروڕا و بڕوا لە دەقی مادەکاندا نوسرا، بەڵام ڕانەگەیەنرا کە ئایا ئەم ئازادیە مافی مرۆڤە بەگشتی یان مافی هاوڵاتیانە. پاشان لەو دەقانەدا ئاماژە بۆ ئاسایشی گشتی کرا کە زۆر مانای ئاڵۆزی هەبوو. لایەنگرانی ئازادی مەزهەب دانانی مادەی 10یان بە شکستێک بۆ بینینی خۆیان دانا: لەگەڵ ئەوەشدا کە ئازادی ڕێباز و مەزهەب قەبوڵکرا، ڕستەی کۆتای ئەم مادەیە وەک ڕابۆ سن ئاتین گوتبووی، ئەو مەترسیەی هەبوو کە ئازادی بڕاوەی مەزهەب بەبەهانەی تێکدانی ئاسایشی گشتی بخاتە ژێر پرسیارەوە. لەڕاستیدا ئەشێت ئەو وێنایە بێتە پێشێ کە دەستور پایەیەکی بەرزتر بۆ مەزهەبی کاسۆلیکی لەبەرامبەر مەزهەبەکانی تردا دادەنێت. ئەو بیرۆکەیەی کە ئاشکراکردنی بیروڕای مەزهەبی و دینی ناتوانێت ئاسایشی گشتی تێکبدات، وەک سەرکەوتنێک بۆ کەنیسەیەکان ناسرا، چونکە ئەمە پێویستی بەوەیە وەک میرابۆ دەڵێت مەزهەبی فەرمی، مەزهەبی فەرمانڕەوا یان هەمان مەزهبی کاسۆلیک بێت.

لەگەڵ ئەمەشدا نابێت مادەی 10 لە مادەی دوای جیابکرێتەوە کە وەک سازشکردنی دوولایەنەکە، ئازادی مافەکانی قەبوڵ دەکرد. پێشنیاری خوولی شەشەم بەمشێوەیە بوو: “هەموو مرۆڤێک مافی ئەوەی هەیە بیری خۆی بەکاربهێنێت و بیروڕاکانی خۆی بە ئاشکرا دەرببڕێت، تەنیا بەو مەرجەی زیان بەوانی دی نەگەیەنێت”. ئەم مادەیە وتووێژی لەبارەی لێکبووردنەوە هێنایە پێشێ دۆک دۆرۆشفۆکۆ ئازادی چاپەمەنی بەمشێوەیە هەڵسەنگاند: “هەر ئەم ئازادی چاپەمەنیە بوو کە ستەمکاری لەناو برد، هەر ئەم ئازادیەش بوو کە پێشتر دەمارگیری لەناوبرد بوو”. بەڵام پرۆژەکەی ئەو لەگەڵ پرۆژەکەی خوولی شەشەمدا جیاواز بوو: ئازادی ئاڵوگۆڕی بیروڕا و بۆچونەکان یەکێک لە بەنرخترین مافەکانی مرۆڤ بوو. لەبەرئەوە هەموو هاوڵاتیەک دەتوانێت (بیروڕای خۆی) بە ئازادانە بڵێت، بنووسێت و بڵاوبکاتەوە، تەنیا دەبێت وەڵامدەرەوەی دەستدرێژی لەم ئازادیەوە بۆ چوارچێوەی دیاریکراو بە هۆی یاساوە بێت. ئەم دوو گروپە لەبارەی ناوەڕۆکی مادەی 11وە ڕووبەڕووی یەکدی بوونەوە: هەندێک پێویستی سنووردارکردنی ئازادی چاپەمەنیان داواکرد(ڕۆشفۆکو و میرابۆ) و هەندێکی دی بێ سنووری ئازادیان دەویست (ڕابۆ سن ئاتین و ڕۆبسپێر) و دەیانگووت ڕێک بەهۆی ئەم سنووردارکردنەی ئازادیە کە دەستدرێژی بۆ ئازادی ڕوودەدات. ئەم گروپە جگە لە ڕەچاوکردنی مافەکانی ئەوانی دی، هیچ سنوورێکیان بۆ ئازادی قەبوڵ نەدەکرد. دواجار دیدی یەکەم قەبوڵکرا و وەک مادەی 11ی ڕاگەیاندنەکە، دەنگی بۆدرا.

کەوابوو جێگەی سەرسوڕمان نیە کە سنوورداری ناوبراو لە مادەی 11دا وەک کەموکوڕیەک بۆ ئازادی بیروڕا و تەنانەت بیروڕای مەزهەبی و دینی تەفسیر نەکراوە. بۆچی سنورداری ئازادی بیروڕا کە لەمادەی 1دا قەبوڵ نەکرا، لەمادەی 11 دا قەبوڵکرا؟ ئەم مادەیە لەبارەی دەربڕینی هەر بیروڕایەکەوەیە، لەبەرئەوە ناکرێ ئازادی ڕاستەقینە بە بێ سنوور قەبڵ بکرێت. مادەی 4 بەمشێوەیە پێناسی ئازادی دەکات: “ئەگەری ئەنجامدانی هەر کارێک کە زیان بە کەسانی دی نەگەیەنێت، لەبەرئەوە مافە سروشتیەکانی مرۆڤ هیچ سنوورێکی نیە جگە لەو شوێنانەی کە ناکۆک دەبێت بە مافەکانی کەسانی دی. ئەم سنووورەش تەنیا یاسا دەتوانێت دیاری بکات”. هەموو نوێنەران جگە لە ڕابۆ سن ئاتین و ڕۆبسپێر دەیانویست ئازادی سنووردار بێت، بۆ ئەوەی کاریگەر و پراکتیکی بێت، و بڕوایان وابوو ئازادی ڕەها لەگەڵ ئەگەری پراکتیک بوونیدا ناگونجێت. لەبەرئەوە بۆ ئەوەی ئازادی مافێکی گشتی و سەرتاپایی بێت، دەبێت کارەکە بە سنووردارێتی دەست پێبکات. ئەم سنووردارێتیە ڕەوا دەبێت کاتێک یاسا دیاری دەکات، کە ئامانجی بەرژەوەندی گشتی و یەکسانی ئازادیەکانە بۆ هەموو هاوڵاتیان. لەگەڵ ئەوەشدا کە هەردوو مادەی 10 و 11 ڕاگەیاندنەکە لەبارەی ئازادی بیروڕا و دەربڕینەوەیە، لە دیدی نوێنەرانی ئەنجومەنەوە بابەتەکانیان بەتەواوی جیاوازە لە یەکدی: لەکاتێکدا دەشێت مادەی 10 ئەم ئازادیە بە بەرپاکردنی ڕێبازی ناچاریانە و بەدەزگایبووی مەدەنی سنووردار بکات، مادەی 11 بەپێچەوانەوە ئازادی بیروڕا وەک مافێک دەناسێنێت کە دەبێتە شتێکی واقعی، چونکە سەرەتا یاسای مەدەنی سنوورەکەی دیاریکردووە.

ئەو مادەیەی سەبارەت بە ئازادی بیروڕا وبڕوا و ئازادی دەربڕینە، لە ڕاگەیاندنی ساڵی 1739دا چیدی مەسەلەی ڕێبازی گشتی ناچاریانە ناهێنێتە پێشێ. ئەگەرچی سەردەمی (تیرۆر) ڕێبازی بوونێکی باڵا ووروژاندبووی، بەڵام ئامانجەکان جیاواز بوو: چیدی مەسەلەکە ئەوە نەبوو کە “مەزهەبێکی فەرمانڕەوا” واتە مەزهەبی کاسۆلیکی، بسەپێنرێت. ئازای بیروڕا یان بڕوای دینی بۆ یەکجار بە ماف بناسرێت، کە لە مافی دەربڕینی جیا نەدەبۆوە. جگەلەمەش ڕاگەیاندنی 1793 ئەو خەسڵەتەی هەبوو مافی کۆمەڵایەتی و لەوانە مافی هاوکاری کۆمەڵایەتی و مافی خوێندن و فێربوونی دەهێنایە پێشێ. ڕاگەیاندنی 1848 بە ڕاشکاوی باسی مافی درووستکردنی کۆمەڵە و مافی کارکردن دەکات. و ڕاگەیاندنی 1966 بنەما سیاسی، ئابوری، کۆمەڵایەتی و هەروەها یەکسانی ژن و پیاو دەسەلمێنێت. مافەکانی وەک یەکێتیەکانی کرێکاران، مافی مانگرتن لە دیاریکردنی هەلومەرجی کار، مافی هەبوونی کار و مافی دابینکردنی تەندروستی و هاوکاری کۆمەڵایەتیش لەو ڕاگەیاندنەدا دەربڕا. ئاراستەی گشتی ئەم بزووتنەوەیە ئەوەیە وێنای مرۆڤی کەمتازۆر تەنیا و ئەبستراکت، جێگەی خۆی دەدا بە مرۆڤێکی بابەتی و کۆمەڵایەتی. مافی گروپەکان هەنگاو بەهەنگاو لەگەڵ مافە فەردەیکاندا لەدایک دەبێت.

ڕاگەیاندنی ساڵی 1948 ئازادی بیرکردنەوە و باوەڕ و مەزهەب و دینیشی بۆ ئەو مافانە زیاد کرد. قەبوڵکردنی مافی باڵاتربوونی ویژدانی تاکەکەکسی و هەروەها ناوەڕوکی بەیانەکە کە ڕووی لە کەسە، شایانی سەرنجدانە. پاشان مادەکانی 18 و 19ی ڕاگەیاندنەکە ووشەی “بیروڕا”ی بۆ ووشەی “بیرکردنەوە” زیاد کردووە و بەمشێوەیە ناسینی خوداناسینیشی هێناوەتە پێشێ. لە پێناسکردنی ئازادیدا ڕێگەکانی پراکتیک کردنیشی لەبەرچاو گیراوە: مافی ئاشکرا کردن و فێربوونی بیرکردنەوەکان، لەوانە بۆ ئەو کەسانەی پەیڕەوی لێناکەن، بە ڕاشکاوی ڕادەگەیەنێت. بەمشێوەیە مافی جێبەجێکردنی ئاشکرای ڕێباز و مەزهەب بە تایبەتی گۆڕینی قەبوڵ دەکرێت: نکولێکردن لە دین یان ئیلحاد بە تەفسیرێک ڕەوایەتی پەیدا دەکات. مادەی 19 ڕاگەیاندنەکە مافی ئاگاداربوون، مافی لێکۆڵینەوە، مافی قەبوڵکردن و بڵاوکردنەوەی بیرەکان داوا دەکات، نەک تەنیا ئازادی دەربڕین، بەڵکو پێشنیاری ئاشکراکردن لەبەردەم هەموو جۆرە شاردنەوەیەکدا دەکات. خەسڵەتی گشتی و گەردوونی ئەم مافانە (کە سنوورەکان نابێت ڕێگر بن لێی)، هاوکاتە لەگەڵ لابردنی ئەو سنووردارێتیانەی کە لەبەرامبەری ئازادی بیروڕادا لە ڕاگەیاندنی پێشوودا دانراوە. ڕاگەیاندنی 1948 تەنیا لە مادەی 29دا بەمەرجی سنووردارێتی ئازادی دەربڕین ڕاشکاوە. (بەندی 2: “هەموو کەس لە بەکارهێنانی مافەکانی خۆیدا و بۆ سوودوەرگرتن لە ئازادیەکانی خۆی، تەنیا ملکەچی ئەو سنووردارێتیانەیە کە یاسا بەمەبەستی دابینکردن ئەگەری قەبوڵکردن و ڕەچاوی مافەکان و ئازادیەکانی کەسانی دی، بەمەبەستی بەکارهێنانی زەرورەتە ئەخلاقیە پەسەندکراوەکان، ئاسایشی گشتی و خۆشگوزەرانی هەمووان لە کۆمەڵگایەکی دیموکراتدا دایناوە”). ئازادی بیروڕا و دەربڕین تەنیا بۆ جۆرێکی تایبەتی حکومەت، واتە حکومەتێکی دیموکراسی پێناس کراوە و چەمکی لێکبوردن بە ڕاشکاوی لەمادەی 26دا بەکار هاتووە: ” فێرکاری و پەروەردە دەبێت (..) لێکتێگەیشتن، لێکبوردن و هاوڕێیەتی نێوان هەموو گەلەکان، و هەموو گروپە نەژادی و مەزهەبیەکان ڕەواج پێبدات”. دەبێت لێکبوردن فێری هەموو مرۆڤەکان بکرێت، چونکە ئەرکی یەک بەیەکی تاکەکانە، و پەیوەندیەکی ڕاستەوخۆی بە ئازادی هەمووانەوە هەیە.

لە کۆتایدا ئاماژە بۆ ژمارەیەک پەیمان و ڕاگەیاندن دەکەم کە لەساڵی 1966وە تا ساڵی 1981 چەمکی یاسایی ئازادی بیروڕاکان و هەروەها ئازادی دەربڕینیان ڕێفۆرم و کامڵ کردووە. پەیمانی نێودەوڵەتی سەبارەت بە مافە مەدەنی و سیاسیەکان کە لەساڵی 1966دا پێشنیار کرا و لە ساڵی 1976دا دەنگی بۆدرا، ئازادی هەڵبژاردنی مەزهەبی بۆ هەمووان ڕاگەیاند. ئەوەمان بە بیر بێت کە مەبەست لەمە ئازادی (چونە) ناو مەزهەبێکی تازەیە و (دەرچوون)لێی پێشبینی نەکراوە. ڕێکەوتننامە سەبارەت بە سڕینەوەی سەرجەم شێوەکانی نالێکبوردن و چەوساندنەوەی مەزهەبی یان بیروڕای 1972، تەنیا وەک ڕاگەیاندنێک ناسرا کە لە ڕووی یاساییەوە ناچاری نیە. ڕاگەیاندنی 1981 دژی نالێکبوردن وا دەڵێت: ” هەموو کەس خاوەن ئازادی بیرکردنەوە، بیروڕا و مەزهەبە. ئەم مافە ئازادی بڕواهێنان بە هەر مەزهەب یان بیروڕایەک بە هەڵبژاردنی خۆی و هەروەها ئازادی ئاشکراکردنی مەزهەب یان بیروڕا دەگرێتەوە”. مەسەلەکە ئەمجارە تەنیا باوەڕهێنان بە مەزهەبێک، واتە ئازادی چوونە ناو یان چوونە دەرەوە لە مەزهەبێک نیە. لە بەندی دووهەمی مادەی یەکەمدا تەنیا بە مەحوکمکردنی ناچارکردن واز دەهێنرێت، ئایا ئازادی هەڵبژاردنی مەزهەبێک ئەگەری گۆڕانی ئەو مەزهەبەش ناگرێتەوە؟.

دەق:

ڕاگەیاندنی ساڵی 1789

مادەی 10: هیچ کەس نابێت لەبەر بیروڕا و تەنانەت بیروڕای مەزهەبی و دینی خۆی، نیگەرانی هەبێت. بەو مەرجەی دەرخستنی ئەو بیروڕایە ئاسایشی گشتی جێگیر بەهۆی یاساوە نەخاتە مەترسیەوە.

مادەی11: ئاڵوگۆڕی ئازادانەی بیروڕا و بیرکردنەوەکان لەمافە گرانبەهاکانی مرۆڤە. لێرەوە هەموو هاوڵاتیەکە دەتوانێت ئازادانە قسە بکات، بنوسێت و بڵاوبکاتەوە، جگە لەو حاڵەتانەی دەبێت وەڵامدارەوەی زیادەڕەوی لەم ئازادیە بێت کە یاسا دیاریکردووە.

ڕاگەیاندنی 1794

مادەی7. مافی ئاشکراکردنی بیرکردنەوە و بیروڕاکان چ لە ڕێگەی چاپەمەنی و چ لەهەر ڕێگەیەکی ترەوە بێت، مافی درووستکردنی کۆمەڵە و ڕێکخراوی ئاشتیخواز، مافی جێبەجێکردنی ئازادانەی ڕێوڕەسمەکان نابێت قەدەغە بکرێت. زەرورەتی ڕاگەیاندنی ئەم مافانە دەرئەنجامی بوونی ستەمکاری یان یادەوەری ڕابردووە نزیکەکانە.

ڕاگەیاندنی 1948

مادەی 18. هەموو مرۆڤێک مافی ئازادی بیرکردنەوە، باوەڕ، بیروڕا و دینی هەیە. ئەم مافە ئازادی گۆڕینی دین و مەزهەب یان بیروڕا و هەروەها ئازادی ئاشکراکردنی مەزهەب یان بیروڕا بە تەنیا یان بە کۆمەڵ، لەبەردەم هەمووان یان بەشێوەی تایبەتی، لەڕێگەی پەروەردە و بەکارهێنانی مەزهەب و جێبەجێکردنی ڕێورەسمەکانیش دەگرێتەوە.

مادەی 19. هەموو مرۆڤێک مافی ئازادی بیروڕا و دەربڕینی هەیە، و ئەم ئەم مافەش نیگەران نەبوون لە بیروڕاکان و هەروەها مافی ڵێکۆڵینەوە، وەرگرتن و بڵاوکردنەوەی هەواڵ و بیرکردنەوەکان بەهەموو ئامزازێکی دەربڕین، بە بێ سەرنجدان لە سنوورەکان دەگرێتەوە.[1]

سەرچاوە:

ژولی سادا- ژاندرون: تساهل در تاریخ اندیشە غرب. ترجمە: عباس باقری. تهران، نشر نی. 1378
This item has been written in (کوردیی ناوەڕاست) language, click on icon to open the item in the original language!
ئەم بابەتە بەزمانی (کوردیی ناوەڕاست) نووسراوە، کلیک لە ئایکۆنی بکە بۆ کردنەوەی بابەتەکە بەو زمانەی کە پێی نووسراوە!
This item has been viewed 1,329 times
HashTag
Sources
[1] Website | کوردیی ناوەڕاست | sardam.org
Linked items: 1
Group: Articles
Cities: Sulaimaniyah
Content category: Human Right
Country - Province: South Kurdistan
Document Type: Translation
Language - Dialect: Kurdish - Sorani
Original Language: Persian
Technical Metadata
Item Quality: 94%
94%
Added by ( Zryan Ali ) on 09-04-2021
This article has been reviewed and released by ( Hawreh Bakhawan ) on 09-04-2021
This item recently updated by ( Zryan Ali ) on: 31-07-2022
URL
This item according to Kurdipedia's Standards is not finalized yet!
This item has been viewed 1,329 times
Attached files - Version
Type Version Editor Name
Photo file 1.0.248 KB 31-07-2022 Zryan AliZ.A.
Photo file 1.0.1225 KB 09-04-2021 Zryan AliZ.A.
Kurdipedia is the largest multilingual sources for Kurdish information!
Articles
Apologia for a Kurdish State
Image and Description
Picture of Kurdish school children, Halabja in south Kurdistan 1965
Library
A stranger in my homeland The politics of belonging among young people with Kurdish backgrounds in Sweden
Biography
Rez Gardi
Biography
HIWA SALAM KHLID
Archaeological places
Mosque (Salah al-Din al-Ayyubi) in the city of Faraqin
Biography
Havin Al-Sindy
Biography
Abdullah Zeydan
Biography
Issam Aziz Sharif
Archaeological places
Shemzinan Bridge
Articles
Between Security and Liberalization: Decoding Turkey’s Struggle with the PKK
Biography
Shilan Fuad Hussain
Image and Description
The Kurdish Quarter, which is located at the bottom of Mount Canaan in Safed, Palestine in 1946
Articles
There’s Always a Next Time to Betray the Kurds
Library
Youth Perspective in the Kurdistan Region - 2023
Library
The Role of the Kurds in U.S. Foreign Policy
Library
The Kurdish National Liberation Movement since 1975 : success or failure
Biography
Sirwan Mahmood Rasheed
Image and Description
A Kurdish army in Istanbul to participate in the Battle of the Dardanelles in 1918
Biography
Jasmin Moghbeli
Archaeological places
The tomb of the historian Marduk Kurdistani
Articles
Relations With Iraq's Kurds: Toward A Working Partnership
Image and Description
Kurdish Jews from Mahabad (Saujbulak), Kurdistan, 1910
Image and Description
AN EXAMPLE OF BAATHS SOCIALISM AND DEMOCRACY IN KURDISTAN OF IRAQ
Biography
Kamaran Palani
Archaeological places
Cendera Bridge
Biography
Bibi Maryam Bakhtiari
Library
THE RIGHT TO SELF-DETERMINATION: THE KURDISH CASE IN IRAQ AND TURKEY
Archaeological places
Hassoun Caves
Articles
Characterization of the violence between Türkiye and the PKK

Actual
Library
Social Ecology
27-06-2024
Hazhar Kamala
Social Ecology
Library
Ninewa: Initiative Mapping of Sustainable Returns & Stabilization Efforts
28-06-2024
Hazhar Kamala
Ninewa: Initiative Mapping of Sustainable Returns & Stabilization Efforts
Library
Between Dreams and Reality: Understanding Perceptions Towards an Independent Kurdistan
08-07-2024
Hazhar Kamala
Between Dreams and Reality: Understanding Perceptions Towards an Independent Kurdistan
Library
Genocide against Christians in the Middle East
16-07-2024
Hazhar Kamala
Genocide against Christians in the Middle East
Library
THE REMNANTS O MITHRAISM IN HATRA ANDIRAI KURDISTAN, AND ITS TRACES IN YAZIDISM
25-07-2024
Rapar Osman Uzery
THE REMNANTS O MITHRAISM IN HATRA ANDIRAI KURDISTAN, AND ITS TRACES IN YAZIDISM
New Item
Library
A stranger in my homeland The politics of belonging among young people with Kurdish backgrounds in Sweden
27-07-2024
Hazhar Kamala
Library
The Role of the Kurds in U.S. Foreign Policy
25-07-2024
Hazhar Kamala
Library
The Kurdish National Liberation Movement since 1975 : success or failure
25-07-2024
Hazhar Kamala
Library
THE RIGHT TO SELF-DETERMINATION: THE KURDISH CASE IN IRAQ AND TURKEY
23-07-2024
Hazhar Kamala
Biography
Rez Gardi
23-07-2024
Hazhar Kamala
Library
Youth Perspective in the Kurdistan Region - 2023
22-07-2024
Hazhar Kamala
Library
Election Survey
22-07-2024
Hazhar Kamala
Biography
Issam Aziz Sharif
21-07-2024
Hazhar Kamala
Library
The effect of PKK/PJAK on Turkish-Iranian relations (1979-2015)
20-07-2024
Hazhar Kamala
Library
Combating International Terrorism: Turkey’s Added Value
20-07-2024
Hazhar Kamala
Statistics
Articles 527,598
Images 106,823
Books 19,812
Related files 99,845
Video 1,455
Language
کوردیی ناوەڕاست 
301,803
Kurmancî - Kurdîy Serû 
88,810
هەورامی 
65,787
عربي 
29,011
کرمانجی - کوردیی سەروو 
16,555
فارسی 
8,702
English 
7,180
Türkçe 
3,576
Deutsch 
1,461
Pусский 
1,123
Française 
321
Nederlands 
130
Zazakî 
85
Svenska 
56
Հայերեն 
44
Español 
39
Italiano 
39
لەکی 
37
Azərbaycanca 
20
日本人 
18
עברית 
14
Norsk 
14
Ελληνική 
13
中国的 
11
Group
English
Biography 
3,142
Library 
1,795
Articles 
1,691
Documents 
174
Image and Description 
77
Martyrs 
63
Publications 
49
Archaeological places 
44
Parties & Organizations 
36
Maps 
26
Genocide 
21
Clan - the tribe - the sect 
18
Artworks 
17
Places 
9
Statistics and Surveys 
5
Miscellaneous 
4
Quotes and Phrases 
2
Video 
2
Offices 
2
Environment of Kurdistan 
1
Poem 
1
Womens Issues 
1
Dates & Events 
1
Repository
MP3 
311
PDF 
30,011
MP4 
2,359
IMG 
194,968
Content search
Kurdipedia is the largest multilingual sources for Kurdish information!
Articles
Apologia for a Kurdish State
Image and Description
Picture of Kurdish school children, Halabja in south Kurdistan 1965
Library
A stranger in my homeland The politics of belonging among young people with Kurdish backgrounds in Sweden
Biography
Rez Gardi
Biography
HIWA SALAM KHLID
Archaeological places
Mosque (Salah al-Din al-Ayyubi) in the city of Faraqin
Biography
Havin Al-Sindy
Biography
Abdullah Zeydan
Biography
Issam Aziz Sharif
Archaeological places
Shemzinan Bridge
Articles
Between Security and Liberalization: Decoding Turkey’s Struggle with the PKK
Biography
Shilan Fuad Hussain
Image and Description
The Kurdish Quarter, which is located at the bottom of Mount Canaan in Safed, Palestine in 1946
Articles
There’s Always a Next Time to Betray the Kurds
Library
Youth Perspective in the Kurdistan Region - 2023
Library
The Role of the Kurds in U.S. Foreign Policy
Library
The Kurdish National Liberation Movement since 1975 : success or failure
Biography
Sirwan Mahmood Rasheed
Image and Description
A Kurdish army in Istanbul to participate in the Battle of the Dardanelles in 1918
Biography
Jasmin Moghbeli
Archaeological places
The tomb of the historian Marduk Kurdistani
Articles
Relations With Iraq's Kurds: Toward A Working Partnership
Image and Description
Kurdish Jews from Mahabad (Saujbulak), Kurdistan, 1910
Image and Description
AN EXAMPLE OF BAATHS SOCIALISM AND DEMOCRACY IN KURDISTAN OF IRAQ
Biography
Kamaran Palani
Archaeological places
Cendera Bridge
Biography
Bibi Maryam Bakhtiari
Library
THE RIGHT TO SELF-DETERMINATION: THE KURDISH CASE IN IRAQ AND TURKEY
Archaeological places
Hassoun Caves
Articles
Characterization of the violence between Türkiye and the PKK
Folders
Articles - Content category - Kurdish Issue Articles - Content category - Investigation Articles - Content category - Politic Articles - Document Type - Original language Articles - Publication Type - Born-digital Articles - Language - Dialect - English Articles - Country - Province - West Kurdistan Articles - Party - Syrian Democratic Forces - SDF Articles - Content category - Women Biography - People type - Journalist

Kurdipedia.org (2008 - 2024) version: 15.67
| Contact | CSS3 | HTML5

| Page generation time: 13.75 second(s)!