Ji pirtыka “Кzdiyatо, Fermanкn res, Mоrzikк Zaza” ya ne nesirbыyо
Berbang bы. Koma sоyara, siverya quntara зоyк ra hevraz dibыn. Pкsyк sоyarк hespк kumeyt dimesya. Ew gкncekо qemerо, bedewо, bi зek-rihalк serekesоryк bы. Mirov hewas dikir sоyar, hespк bin, xemla wо mкzekira. Kom pir nо bыn, heft-heyst sоyar bыn.
Niskкva, ji alyк gкlоо din, dengк зeka ы hкwarza mirovan hat. Xortekо cilк qelisо lк ji newalк derket ы berbi wan bezya.
-Gund da sere. Cerdevana avоtine li ser gndк me, talan dibin.
-Зawa?-sоyara ecкvmayо li xort nкhкrоn,-ne оro cinyazк lawк H.Beg tesmоlо axк dikin. Em hatine hewaryк.
-Erк,-xort bi eґcele got ы li wan nesekinо, berbi alyк gкlоyо din bezо,-cerdevana kerк pezк bavк min dane li ber xwe , dibin. Зika зi anоne serк bavк min?
Sоyaran зevк hev nкhкrоn, lawк H.Begк кla Takorоya wefat bыbы. Sоar diзыne hewaryк.
-Cerdevan nкzоkin. Serokкn wan wк li serк topin. Haj xwe hebin,-xort dыrva li sоyara kire gazо ы li nava zinara da unda bы.
Sоyarк hespк kumeyt berк hespк xwe guhest ы komк, mоna bayк bobelоskк li pey sоyar ber bi alyк xort nоsan dabы зыn. Derketine li ser hкsya pist gund. Li ser gоrк pкsber serokк cerdevana, du hevalк xwe va sekinо bыn. Navbera wan da newal bы. Pista cerdevana wan da, dыrva sipartin didane sоyarкn hevalкn xwe yкn heywanк xelqк ji guhera derdixistin, dajotin…
Sоyarк gкnc cerdevan nas kirin. Tahar Xan ы koma wо bыn. Зend meh pкsda bы. Serokк qeza Bкrkiryк: Cewze padsa, meznк esоrкn Kurdan, yк wк heremк, tev teglоfо merkeza qezayк: Sera Mexоna kiribы. Elamо wan kir, ku ji derк jorк (ji Sultan) qirar hatоye, gotо ji kurdan komк hemоdyк bкne demezirandin. Got, ku dewleta Osmanyк ber tu tistо nanihкre, wк her alоkaryк bide wan, her mecalк wan ra sazke, tek ew wan alaya zы зкkin. Wк зeka bide, ji xerc-xeraca aza bike, serokк rewa, зоn ы nоsana Osmanyк bistоnin.
Serekesоra tк derxistin, ku demezirandina alayкn usa hema seva esоrкn Kurdan qezyane mezinin. Kurdкn sоlihkirо ra wк mecalк vebe heyf ы xыnк xweye kevn ы nы ji hev hildin. Esоr ы malbetкn bikevin pкsоra hev. Xыnк mоna зema bikse. Tifaq ы aramya heremк wк biteribe. Ewк nikaribin ew dostanо ы pismamtоya li nav esоra da зкbыyо xweyо kin. Rojкn giran ji bo gel ы xeiqкn ne musulman dest pк dibыn. Gelкn, ku qezayк da mоna bira bi edil dijоtin wк rabin dijо hev. Ermenо, Asыrо ы Кzdоyк dest pоya herin.
Meznкn esоran Cewze pasa ra gotin, ku wext bide wan, ew giregirк кlкn xwe bisкwirin ы pasк bersоva wо bidin.
Cewze pasa xeysetк Serekesоґrкn Kurdan rind zanibы, ku serokeґsоr xwe qirarк didin. Ew bersоva axa-bega danк ewо зawa оnkarkirina daxweza dewletк qebыl kir. Bi hкrs ы kоn got:
-Ez dixwezim hыn wan alaya demezirоnin ы serokatyк lк bikin, yan na mirov hene, lava dikin, lingк min paз dikin.
Rastо jо dema ji cem Cewze pasк derketin, komкn Kurda li hewsк da sekinо bыn. Li nav wan da koma Tahar xan jо hebы. Ew birazоyк Axк кla H.bы. Зend sal bы dijminatya Axayк apк xwe dikir. Wо ы apк hevra xeber nedidan. Xiravyк ы qacaxзоtyк va mijыl bы.
Ы ewк, ku cerd-talan, dzyк, qaзaxзоtyк va mijыl bыn, mкrkuj bыn, ji alyк dewletк va pistgirtin, зek, hukum standibыn, dora xwe mirovкn gorо xwe civandibыn, li ser serк evdк wк heremк bыbыne bela. Davоtine li ser gunda, pez-dewarк xelqк dajotin, xwe ra dibirin, xelq talan dikirin, jin direvandin, kк wan xwes nedhat dikustin. Navbera wan ы xizmкn wan da seva doseka serokesоrtоyк serekо ne elamkirо diзы. Dewletк pistgirya wan dikir. Wк rojк кla Takorоya bыbы hedefa wо serokekо alaya hemоdyк: Tahar xan, kоjanо ra digotin Mоr Penc. Xan li nav qezayк da bыbы sыrк qetil ы xыnк. Navbera wо ы Begк Takorya da wextekк xiravо зк bыbы. Xan bihоstibы, ku lawк Beg mirye, кl li nav sоnк dane, rikana va, niskкva li ser gundк wо da gitibы. Dixwest talanк Beg bive, nehкla Beg cinyazк miryк xwe hilde, Beg li nav кl ы esоra da nuxsan ke, heyfa xwe hilde. Cewze pasa jо Begк Takorya hiz ne dikir. Xanк bы, ku tilya pasк jо li nev cerda wк rojк da hebы.
-Tahar xan, Tahar xan, were bк xыn ji vir here.Bihкle bira Beg cinyazк lawк xwe hilde. Ev kira tu оro dikо mкranо nоne.
Xan pas da zivirо, sоyar nas kirin:
-Hey Cangoyк lawк Xetоv, ez serк Sоxadоkк te kim, ji pey Takorоya ra dora teye. Оcar lasк Xetоvк bavк teyк bin pоyк hespк min da bipelзiqe,-Xan got ы demanзa ber xwe ra derxist ,rastо sоyara kir…
-De emк niha binhкrin, lasк bavк kкyк, bikeve bin pоyк kк,-sоyarк gкnc got ы mecal neda Xan. Qirзоna demanзa wо ra demenзa Xan ji dкst pekya ы Xanк birоndar nixirо erdк. Sоyara hevra gule resandine koma Xan ы hicыm kirin. Hevalк Xan, serokк xweyо birоndar li wur ketо bкxweyо hоstin, xwe avоtine ser pistкn hespкn xwe, revyan.
Sоyarк me ketine pey cerdevana. Qerebalix kete li nav cerdevana ы gund…Dema cerdevana derheqa ketina serokк xwe da bihоstin, revоn . Talan ы heywanк xelqк vgerandin. Heta nоvro her tist edilо, seqirо…Lasк Xanо bкxweyо wк palк ma.
Begк Takorya enya pismamк xweyо gкnc ramыsa:
-Sоrк te li te helal be, birazya. Ez bкyо mala Xetоv Axк nebim. Te navк mala Takorоya xilaz kir. Hesavkin оro lawк min nemirye.
Usa dest bi efseneya Changоr Axк, axayк кla Zuqurya, yк dewо, Changоr axayк Кzdо bы…
***
Changîr Axa Changоr Axa sala 1874-a li gundк Зibыxlоyк, qeza Bкrgiryк, wоlayкta Wanк ji dоya xwe bыye. Bavк wо: Xetiv Axa wк heremк da serokesоrekо pir zengоn ы bi nav deng bыye. Derheqa zкr, milk ы mal, hebыna wо da, heta niha jо, li nava Кzdоyкn Ermenistanк da tistк ecкv gilо dikin. Axa evdekо aqil, edil ы dыreser bыye. Ewо dema xwe da кl dыrо ser-dewa ы qezya xweyо kirye. Navbera wо, axa-begкn esоrк, zengоn ы serokкn Ermenya, Asыrya pir xwes bыye. Saya hebыna pir, xeysetк milahоm, maqыltоyк, teva qedirк wо zanibыye, pк sкwirоne, ew xwe ra зawa mirovekо mezin, sоretkar, rоspо hesibandine. Dibкjin deynк wо li ser teva hebы. Wо tucar selef ji kesо nedistand. Кl ы кsоrкn wan der dora, teva ji wо nan dikirоn.
Wк qezayк da 5 gundк Kurdкn кzdо hebыn: Зоbыxlо, Heselы, Welecanо, Semsedоn ы Selоm Beg. Gund mezin bыne.
Mala Axк li Зоbыxlyк bыye. Gelek malкn Кzdоyк wк кlк jо li gundкn Kurdкn musulman, Ermenya ы Asыrya da jоtine.
Sala 1985-a kurapekо Changоr Axк, Evdoyк Miho, ku wк demк nкzkaya 90 salо bы, li gundк Hemzelыyк, nehya Masоsк, Ermenistanк da dima, min ra wa gilо kir: „Min ji pкsya bihоstоye, digotin kal-bavк me ji alyк Dоyarbekirк, Cizоrк hatine. Wк demк Кzdо li wur pir bыne. Wextekк ser зк dibe. Dewleta Osmanyк ы Musulmanо davкjine ser Кzdоyan. Fermanк li Кzdоyan radikin. Кla meye Zuqurya jо tк qirк, yк mayоn jо, cо ы warк kal bavan dihкlin, direvine li ser hidыdкn Ecem, nкzkaya gola Wanк. Li wк deverк jо Кzdо hebыne. Navbera кla me ы malmezina Кzdоyк wur-mala Simк Зeto da mirovatо hebыye. Ewil direvine gundк Simк Зeto, pasк xwera ew gundк jorgotо ava dikin, dikevnк.“
Malmezina zuqurya mala Bisar bыye. Bisar mкrekо mкrxasо xurt bыye. Ew kalkк Xetоv Axayо helale. Bisar tevо зend hevalкn xwe ji dewleta Osmanyк direvne Оranк. Hukumata Sahк Оranк wana digirin ы bi xwestina Osmanya darda dikin.
Bi texmоna Evdoyк Mihк, ew yek navbera salкn 1820-1830 qewimye. Dibe serк Erenzк yan yк dema Sкx Mоrza, yan jо pevзыneke din da ew кl revyane.
Ji pay Bisar ra lawк wо Cango pкsоkкsya кla Zuqurya dike. Ew alyк Tirka va tevо serк dijо Rыsa dibe. Bi mкrxwesya xwe berbiзev dikeve. Navк midыryк didinк, jкra dibкjin Midыr Axa. Ji Midыr Axa da jо dest bi axatya wк malк dibe.
Nav ы dengк Midыr axayк Кzdо demeke kin da li nav leskerкn tirk ы кlкn Kurdan da bela dibe. Saya wо tifaq ы yekоtо li nav axa begкn wк herкmк yк Kurd da xurt dibe. Altindatya wо serо dikeve ser navк Kurdan. Ew yekоtо ы tifaqa Kurdan ji seroketya wоalкtк ы serekleskerya Tirka xwes nayкn. Gazо 15-20 zilamкn Kurda yк tevо wо serо bыbыn dikin, giva зоn ы ritmкn leskeryк bidine wan. Midыr Axa jо nav wan da bыye. Dema nanxwerinк, bi nemamtо jerк dikine nav xwerina Midыr, dikujin. Dixwezin wк qetilк bikine ustоyк wan zilamкn Kurd, ku dijminatyк bikine navbera кlкn kurdan. Lк Kurd nкta wan rind tк derdixin ы ji nakokyкn navxweyо dыr dimоnin.
Ji pey Midыr Axк ra, lawк wоyо mezin Xetоv axa radibe. Mezinкn Kurdкn wк heremк seva xatirк bavк, gelekо qedrк Xetоv axк digrin ы alоkarya wо dikin.
Rоspоya gilо dikirin, ku berо Xetiv Axк halк Кzdоyк wо warо yк aborо tim xirav bыye, timк li nav destengоyк ы hejaryк da bыne. Ew srekesоrк кla xwe yк ewlin bы, ku pey зek-sоlih, ser-dewa neзы.
Merivekо edil bы, dыreser, guhdarya xwe dida li ser milk ы mal. Rind zimanк xwelyк zanibы. Karк xwe li tev neyarк xwe jо bi edlayо derbaz dikir. Dinhкrо esоrк Kurda guh nadine bкcerkirina xwelyк, зandinyк ,zivоstana tim dikevn halк nangiranyк, birзоbыnк.
Zevоke wо ya mezin hebыye. Li nav esоrкn Kurda da gilо-gutin bela dibin giva Xetоv Axa wur da xizneke zкra ya mezin dоtye. Loma jо demeke kin da usa zengоn bыye. Lк rastо ewe, seva avdana wк zevyк bendavekк зк dike. Avк berfhelк ы kanya wк bendavк da top dike ы havоnк zevyк pк av dide. Sala ewlin ekinekо ecкv pir ji zevyк tк. Wк sale qulixayо bыye. Dibe nangiranо, xelayо. Bahк nкn pir giran dibe. Xetоv Axa nanк xwe yekк bi deha difrose, kareke pir mezin distоne, Pкra jо emrк bi hezara evdan ji xelayк xilaz dike, qencоya wо dikeve li ser axa, begк esоrк, gelк heremк yк feqоr. Di nava зend sala da dibe zengоnк wоlayкta Wanк, yк herо dewlemend.
***
Gilо dikin, ku Xetоv axayо pir tima bыye, lк ku sirк hatоye, ew hebыn xwe daye ji bo xweyоkirina xоret-tifaqa kurdeyatyк ы xweyоkirina dоnк кzdоyatyк. Gor bоranоna, di dema wо da tifaqa esоrкn wк heremк xurt bыye. Mоna malekк bыne. Ew tifaq ы yekоtо serokya heremк ya osmanyк xwes nehatye. Xwestine agirк cudetya dоn tev rakin, aramya nava кlкn Kurdan da biteribоnin, Kurdкn musulman ы кzdо rakin dijо hev. Fermanк li Кzdоya radikin. Dixwezin кsоrкn Kurdкn musulman jо biksоnin nav wк dewa qirкj. Gazо axa-begкn кsоrк ы giregirкn Кzdоyan dikin, wк cawк didin wan.
Vк carк seva xatirк Xetоv axк bыye, yan ji bo tifaq ы yekоtоya gel axa-begк кsоrк, dоndarкn kurd nakevne li nav wк lоstika dijmin. Ne qencоyк xeber didin, ne xiravyк. Кzdо ы serokatya Wоyalкtк disekinin dijо hev. Hukumdarк heremк culet nake bi destк zorк, qirkirnк, Кzdоyan mecbыrо qulibandinк bikin, ditirsin Kurdк musulman rabin pista Кzdоyan. Ezdоya ra dibкjin giva Mоrк Sкxa tev Кzdоyкn Lalisк ы Sengalк qulibоne ы bang li hemы Кzdоyan kirine biqulibin, Musulmanyк hildin. Кzdо bawar nakin
Serok dibкjin, eger hыn bawar nakin, sк mкra li nav xwe da kivskin, emк kоsо dewletк wan bisоnin cem Mоrк Sкxa, bira herin, bi зevк xwe bivоnin,bi guhк xwe bibihоn, bкn we ra bкjin. Кzdо sк mкrк serwext dibijкrin, disоnin. Nоvк rк da, li bajarк Sоvazк, wana digrin. Yek destк cenderma derdikeve direve, herdк din davкjine hebsк.
Dibкjne wan: „Yan hыnк musulman bin, vegerin, Кzdоyan bixapоnin, yan emк we bikujin. Bi gotina gotya yek rы va musulman dibe, lк yк din: Pоr Hacо, dikin, nakin xwestina wan qebыl nake, musulman nabe. Go, sыr avоtine stыyк wо, serо ji cendek qetya bы, hele,hela wо bы, digot: “Hole, hola Sultan Кzdоyк sore…“
Ewк ji dest cenderma revya bыye hewarк dibe Кzdоyкn Sengalк, evan tкn, lasк Pоr ji dоwanк distоnin, dibin cem xwe, goristana Кzdоyan da tesmоlо axк dikin.
Yк rыva musulmanо qebыl kiribye jо vedigere mala xwe. Rastоyк Кzdоyan ra dibкje, lк lawк wо bin hukumк Кzdоyan da, jerк dikine nav зayк, didine bavк xwe, dukujin.
Di wк navberк da Xetоv axa li mala xwe da rehet rыnanк. Li Wanк xкrxweza divоne. Rоya mala Welоyк qezayк li ber xwe dide vekirin. Radibe diзe mala Welо. Go. Axк zimanк tirkо rind zanibye. Go lawк Welо 4-5 salо bы. Zarokк dide li ser зoka xwe, jкra mijыl dibe. Fоnoyк serк kurik hildide ы ha lawik ra laqirdоya dike, lк hiz dike, ha zкra dike fоno. Usa heta fоno tijt zкr dibe. Welо, pоreka xwe va ecкvmayо Axayк кzdо dinhкrin. Pоreka Welо dibкje Welоyк mкrк xwe: “Ji vir ha da Xetоv axa birayк mine. Gerekк qedrк Axк nekevо, xizmeta wо bikо…“
Go, li nava Zuqurya da sоn ы girо bы. Hоvyк bыne зika kengк leskerк Osmanyк wк bavкje li ser gundкn wan, xelqк bibirin, qirkin. Gava ew cwamкrк rкva bi rыva qulibо bы, vedigere, her tistо bi rastо Кzdоyan ra gilо dike, lawк wо bavк xwe jerdadayо dikin, dikujin, Кzdо кdо gumana xwe dibirin.
Lк hema goristanк da, dema cоnyazк ewк qulibо tesmоlо axк dikin, qirara Welо зawa mizgоnо, ji Wanк tк, ku dewleta Osmanyк li Кzdоyan hatye remк. Ferman betal kirine.
Sayо dikeve li nav xelqк…
Heta naha jо Кzdоyк wк кlк dibкjin: “Xetоv axк dоn bi zкra kirо…”
***
Ses lawк Xetоv axк hebыne: Tкmыr axa, Changоr axa, Resоd axa, Huznо axa, Sihоd axa, Nыrо axa. Hк zarotyк da, li nava zarokкn Axк da Changоr bi culet, hunur ы zоrekya xwe berbiзev dikeve. Wк heremк da sоyar ы nоsandarк sivкta wо tune bыne. Go,tirs, xof nizan bы. Zulm ы zordestо, neheqо, koletо temыl nedikir. Xeyset va safо bы, derew nzanbы, rastgo bы, helal ы rem bы. Sevкn zivistanк yк dirкj, dоwana bavк xwe da li nava зоrokbкj ы rоspyкn кlк da rыdinist, ji wan derheqa mкrxwesо ы qehremanya kal-bavan da dibоhоst, dixwest mоna wan be. Hevalhiz bы. Go, hevalкn wо pir bыn, lк dijmin jо kкm nоbыn.
Rojкn dijwar dihatin. Xetоv axayк rоspо texmоn dikir, ku hewldanкn dewletкye nы, li nava Kurda da demezirandina alayкn Hemоdоye, qencоyк xwe ra naynin, wк jоyana кl-esоran li hev xe, serekesоrкn dostк wоyк nikaribin tifaq ы aramya nava herкmк xweyоkin. Halк Кzdоya wк xirav be. Difikirо, ku kulmeke zor pкwоste, ku кla wо ji wк zulmк biparкze. Ji bo mezinayк li кlк bike, li nav lawкn xwe da hisк wо Changоr dibire.
Bоranоna da tк gotin, ku Xetоv axa кdо bethal nexwes bы, li ber mirinк, bi destк Sekir Efendоyк Tirkо katibк xwe, 46 hezar zкr, bкhesab mal ы milk tesmоlо lawк xwe: Changоr axк dike ы temоyк wa didк: ”Lawo, ez tк derdixim, ku rojne giran hоvya Кzdоya ne. Hebыn pire. Li ber nenihкre. Malк dinк qirкja desta ne. Зek-sоliha, hespa bikire, sоyarкn xweye зekdar hazirke. Кla xwe pк xweyоke…”
Pey mirina bavк ra ( bi texmоna sedк wan bыyara, Xetоv Axa li navbera salк 1904-1906-a da зыye ser dilovanya xwe) Changоr axa diзe bajarк Wanк bi destк Ermenya ji nav dewleta Rыs зeka dide kirоn ы anоn. Kerо pez disоne bajarк Helebк, difrosin, ji wura hespк bas dikirin, tоnin. Wк demк wо karibye 300-350 sоyarк rind sоlihkirо, yк xurt derxe meydana sкr.
Demezirandina alayкn Hemоdyк yekоtо ы tifaqa beglikкn Kurdan wкran dike. Esоr li hev dikevin. Kes kesо nas nake. Hukum ji destк serekesоrкn berк dertк. Qaзax, cerdevan ы serhisk bi pistgirtn ы hкlandayоna hukumdarкn Osmanyк dibine xweyк зek, qewat, hukum ы оradк. Sыrк wan зep-rast dibire.
Esоreke li rex Кzdоyan, esоra cоnare dost, esоra Cifer beg, ku berк ew ы Кzdо mоna malekк bыn, hevra bira ы tifaq bыn, xwe ser hev didane kustin, hev dikeve. Dutоretо dikev nav xelqк. Berayк Begо biзыk: K .beg, wekо doseka mezinatya кlк ji birayк xwe bistоne, dibe serokк alayоke Hemоdоyan, kоna xwe dikute hin birк xwe, him jо Кzdоyan. Hema wк demк lawк Cefer beg ji xwendina bajarк Stembolк vedigere. K. beg li bajarк Wanк rastо birazyк xwe tк. Birazо haj nakokyкn li nav кlк da nоbоye. Ap birazо dibe ku tev xwerinк buxun. Wura, зaxк xwerinк ap jerк dide lawк birк xwe ы dikuje. Bav, dema cawa mirina lawк xwe dibоhо, dilк wо diteqe, ew jо dimire. Кl dibe du para. Pоreka Cefer .beg ы tоyк xwe dikevne pкsоra hev, du-sк sala xelqк wк кlк dibin dы para ы hev qir dikln, koka hev tоnin.
Zоyaneke pir giran digоhоje Sedыn begк Dirbas Xanк Semsikо ы H.begк Takorо. Sadыn beg кla xwe va derbazо Оranк dibe. Van herd bega jо xwe ser Кzdоya dikustin.
Alayкn Hemоdyк dibin bela serк xelqкn ne Musulman. Dem ы qewimandin zы tкn guhestin. Changоr axa tк derdixe, ku li wur mayоn кdо Кzdоya ra dest nade. Pкsyк difikire кla xwe derbazо Iranк ke, lк pasк serwext dibe, ku Оran jо Кzdоya ra rоya xilazbыnк nоne, berк xwe dide dewleta Rыs. Komкn Ermenya yк sоyasо ы зekdar ra dibe nas, rastо serokкn wane naskirо tк. Hela sala 1904-a li gundк Ermenya yк Hezeranк rastо serokekо heja Ermenya ya azadaryк, yк bi nav ы deng Andiranоk pasa tк. Wк demк Axa dergоstо bыye. Pasк Ermenо hazirya xwe elam dike, bive serdewatоyк Axк.
Ji wк demк da navbera wan herdu qerehmanкn efseneyо da dostanоke bк qelpо ы helal зк dibe.
Pasк ew dostanо ы pismamtоa wan li nava кgir ra derbaz bы, li nav dew ы dozкn xыnrкj da hate cкribandin ы heta dewyк jо tu xumamк xwe navоte ser wк helalyк ы biratyк.
Changоr axa wan sala pкwendоyan tev leskerкn Rыs jо зк dike. Timк qasida disоne cem wan ы hazirya xwe ya alоkaryк ы amintоyк wan ra elam dike. Wekо amintо ы bawarya wan qazancke, birayк xwe Resоt axк dizоva disоne, ku li nav leskerк Rыs da qulixke.
Gilо dikin, ku Resоt axa bi mкranо ы qehremanya xwe ji Changоr axк danedixist. Sala 1912-a, serekо da tк kustin.
***
Nоvк sevк bы. Ji qalmeqalm ы hкwarzк Changоr axa hisyar bы. Tк derxist, ku hicыmо li ser gund kirine.
Almasta pоreka wо jо кdо li ser pоya bы. Go Almast xatun him pir beew bы, him jо jineke jкhatye mкranо bы. Zarok digiryan. Axa cilк xwe zы avоte li ser milк xwe, da tivingк. Mala Axк ji derva va didane li ber gula. Bы xusоna sыsк cema pencerк oda, ku Axa ы Almast xatыn lк bыn, ji fisekкn demanзan sikestin, hыr xwes bыn, pekyane li nav odк. Mecal nedidan ne nкzоkо pencerк bin, ne jо derkekevin li derva. Dihate xanк, ku mala wо dorpкз kiribыn. ”Nobedar kune? Зima elamо min nekirine,-Axa fikirо.” Ew кdо demeke dirкj bы, ku Кzdоyan sev-roj gundк. xwe bi nobedarоyк diparastin.
-Cango, dora te hatye girtin, dewya te hatye, tesmоl be! Yan na emк gund wкran kin, te, mala te, te zarokкn te va biseitоnin.
Axa dengк serokekо cerdbasyкn hemоdо: Xalit beg nas kir, lк tк negоhоst deng kо alо da hat.
-Tu tesmоl be, em destк xwe nadine gund, neferк te,-ew deng dubare bы.
-Зeka agir nekin, ezк cilк xwe xwekim, derkevim, tesmоl bim,-ji hundur Axк cawa wо da.
-Зeka agir nekin, bira Axa оsev ji kincк xwe xweke,-Xalit beg bi qerf ы ken gote hevalкn xwe…Dengк kenк wan bilind hat.
Axa кdо zanibы deng ji kо alо tк. Fesal nкzоkо pencerк bы, terya sevк da alyк deng nкhкrо. Li nav severesк, dыrva зend res dihatin xanк. Bi desta jin da femkirinк, ku ew jо nкzоkо pencerк bibe. Niskкva ji tivingкn Axк ы Xatыna pоrka wо agir li ser ewк li nav severesк da dihatine xanк barоn… Bы qerebalix ы qыje-qыja wan. Axк tк derxist, ku gоhоstine meremк xwe.
-Almast lкxe, em mecalк nedine wan li ser xweda bкn.
Agir-alav bы herda li ser meznкn cerdevana da dibarandin.
Ser heta berbangк kisand. Berbangк, bкyо bigоhоjne tu encamо, talanзоya lasк kustоyк xwe wк navк hоstin, revyan. Eyan bы, ku tevо alaya Hemоdоyan usan jо leskerкn Osmanyк yк qedоmо hicыmо li ser gundк Axк kirine. Nobedar hatibыn kustin. Ji Кzdоyan 9-10 kustо ы birоndar hebыn, nav wan da kal-pоr ы zarok jо hebыn. Kustо ji Hemоdоyan ы leskera jо hindik nо bыn. Li nav lasan da lasк serokк alaya Hemоdyк Xalit Beg ы zapitekо ordоya Osmanyк yк ritim bilind jо hebыn.
Gundоya nоsanкn Begо Hemоdоyк ы зоn ы nоsanк zapit, ы kumк zapit yк Osmanyк hev va dirыtin, li serк rоya gund darekк va darda kirin, ku зыyо-hatо, tыyо li ser wan kin ы carke din kes qesta talan ы qirkirina Кzdоyan neke.
Sibetirк, serokesоrкn cоnar: Sedыbn begк Semsikо, Huseyn begк Takorо, Necоfe begк Muqirо, Cefer begк Sкwо sоarкn xwe va tкn hewara Кzdоyan.
Heзar serekesоr sоyarкn xwe va pкsya Changоr axк ы sоyarк wо dikevin, diзine Sera Mexоna li wur serokк mexоna (Asыrya) jо xwera hildidin ы tev diзin cem Meznк qezayк: Cewze pasayк.osmanо sikyat.
Pasa qet naxweze sikyatк wan bibihо, bi ten dey li Changоr axк dike:
-Cango, ew tu xweyк xwe ы зend serya yо, ku mezinekо Hemоdyк, qehermanekо qeza me ы zapitekо dewleta Osmanyк bikujо?
Axa bi culet cawa wо dide:
-Wan sev ser gundк me da girtin, wan xwestin gund gоskо qirkin, neferк me bikujin. Me jо xwe parast…Ы bira pasa jо bizanbe, sibк jо yкn qesta gundкn Кzdоyan,talan ы kustinan bikin, sax venagerin. Her kes lawк bavк xwe ye.
Pasa gazо zapita dike, ku Axк bigrin. Axa demenзa xwe derdixe, ku xwe xweyоke. Heзar serekesr ы serokк Asыrya redibin pista Changоr axк.
-Usane hыn xоreta Кzdоya diksоnin, we dоndijminatо bоra kirye? Hыn kafira xweyо dikin?-pasa dey li wan dike,-кdо hыn зi Musulmain…
-Em esоrin, kurк bavк hevin. Esоr bavк esоrк ye. Оro jо emк xоreta lawк Xetоv axк biksоnin, sibк jо, serк me ы кlк me wк oxirк da ne.
Pasa dinhкre, ku dora qesra wо, komкn sоyarкn kurdaye sоlihkrо hazir sekinоne, eger Axк Кzdо bigire, serekо giranк li wura зкbe, dibe ew jо nikaribe serк xwe xilaz bike, ji xwesteka xwe pasda vedikse ы bi rыvоtо wan ra dibкje:
-Vк carк ez didime xatirк we…
Ji pey wк bыyarк ra hukumata qezayк kоna xwe dikutine Кzdоyan. Qewatкn beglikкn cоnar jо diskкn. Li nav wan da ewqas dijminatо, neyartо, nakokо зк dibin, ku hal li wan da namоne, nikarоn alоkarya Кzdоyan bikin, heremк da yekоtо ы tifaqa berк xweyо kin. Sкwrк didine Changоr axк, ku кla xwe birevоne yan Оranк, yan Rыsyayк, heta dinya diedile…
Wо dema lihevketо ya aloz birayк Axк-Tкmыr nexwes bыye, diзe ber rema Xwedк. Axa-begкn esоrк, Ermenо, Asыrо, Кzdоyкn qeza Зuxuryк tкne hewaryк. Hemоdyan ы Cewze pasa jо pк dihesin. Dixwezin Changоr axк nuxsan bikin, navк wо li nav wк heremк da bavкjin, ji bo wк demк navк Changоr axк pir bilind bыbы. Leskerкn Osmanyк ы Hemоdyan pir ji зekdarк wо ditirsyan.
Cinyazк birк digоhоne goristanк, ku vesкrin, Hemоdо dora wan digirin. Dixwezin meyt ji wan bistоnin. Axa, mecbыr cinyazк birк hоvya hazira dihкle, Kafir Hirзo ( navк hespк wо) sоyar dibe, mкrxwesк xwe dide pey xwe, Hemоdya ra dikevne sкr. Sкr da зend mкrк Hemоdоyan tкne kustin, yк din jо dihкlin, direvin.
Vedigere, meytк birayк xwe tesmоlо axк dike ы Кzdоyan ra dibкje:
-Кdо ev der me ra dest nade, barki em herin.
***
Кla Zuqurya bar dike tкn qeza Зuxuryк. Wк demк li wura heyst gundк Кzdоyan hebыn: Dкrcemeda mezin, Dкrcemeda biзыk, Ыtк, Remqule, Tыtek, Taзkastan, Yarim Зa, Qeleca. Malmezina wan mala Simк Зeto bыye.
Rоspоyк ji кla Simк Зeto, ku niha (sala 1989 an ez wan ra rыnistime) Ermenistanк da dijоn min ra gilо kirin, ku кla wan digоhоje mala Kok axa..
Gilо dikirin, go wextekк tek li desta Ebexк da (ev herem dikeve hidыdк Оranк ы Osmayк) 366 gundкn Кzdоya hebыne. Kela mala Kok axa ya kevirо hebыye. Кzdо him pir bыne, hm jо xurt bыne. Navbera wan ы Sultanк Osmanyк xwes bыye. Osmanyк ew hesb kirine dergekо pola navbera xwe ы Оranк da.
Wextekо yekо Musulman keзeke mala axк, (navк wк Zerоf xatыn bыye) direvоnin. Seva wк di navbea Кzdоyan ы Musulmanan da serekо pir giranо xыnrкj diqewime. Ew ser heta niha jо li nava Кzdоyкn Ermenistanк da tк gotin, ы navkirin „Serк Zerоf Xatыnк…“ Serк ji bo revandina jinк dibe serк seva dоn. Ji heзar alya Musulman radibin, li hev dicivin ы tкne li ser Кzdоyкn wк кlк . Wura qira Кzdоya tк. Gelek, ji tirsa diqulibin, hinek direvne Оranк. Mala Kok axa jо direve Iranк. Dewleta Оranк jо li wan dixe, yк tкn kustin, ewк mayоn jо direvine Ermenistanк, dewleta Rыs. Berpala зоyayк Elegezк, gundк Mоrekк yк vala didine wan…Ji wк кla rengоn ancax 30-40 meriv xilaz dibin. Gundк Mоrekк dikeve bakыrк зоyayк Elegezк, gundekо pir xwesо ы bedewe. Heta niha ji peyhatоyк wк malк wо gundо da hene. Xwe ra dibкjin qebоla Mehemdоya.
Dema serк „Zerоf Xatыnк“ зend gndкn wк кlк, bi serokatya Зeto derbazо Оranк dibin. Зeto jо mкrekо culetо xurt bыye. Ji pey demekк ra, dema ew serк birakujyк кdо dewо lк hatibо, navbera Зeto ы giregiк herema ew jк revya bыn dоsa xwes dibe, ji Оranк vedigerin, gundкn jor gotо sкn dikin. Pey Зeto ra lawк wо Simo serokatyк Кzdоyкn herema xwe dike.
Simo evdekо pir aqil bыye. Pкnc lawк wо hebыne: Xisam, Tefыr, Cimsоd ,Оdat ы Emer. Gilо dikin, ku lawк Simo tev jо xwendо bыne ы zapitya dewletк kirine. Giska jо karne pir kкrhatо kirine ji bo tifaqa кl ы esоrкn wк heremк ы xweyоkirina Кzdоyatya xwe. Qedirк wк malbetк li nav кsоrкn heremк da mezin bыye.
Pey Simo ra Tefыr axa dewsa bavк digire. Changоr axa him zevк wк malк bыye, him xwerzоyк wan. Dayka wо, jine Xetоv axк, ya mezin: Gulо, keзa mala Simк Зeto bыye. Almasta pоreka Changоr axк jо keзa Tefыr axк, yan nebya Simк Зeto bыye.
Mala Changоr axк gundк Dкrcemeda Mezin da cо dibin. Xelqк din jо li nava gundкn Кzdоya da bela dibin.
Кla Changоr axa Zuqurо bыne, Mendika, Mendesora, Berava. Qeza Зuxuryк da jо ev berekк Кzdоya hebыne: Resa, Bыdka, Mendika, Kurtika, Desinya, Divana, Mameresa, Зuxresa, Recefa, Mendesora, Qazana..
Pоrк wan Omerxana bыne, sкxк wan jо Semsanо bыne.
Mкrкn Зuxurк jо tevо зekdarкn Axк dibin, hesavк sоyarк wо zкde dibe. Nivоskarк Kurdо eyan Ahmedк Mоrazо jо diзe digоhоje Changоr axк. Him katibк Axк bыye, him dengbкjк wо.
Li vira Axa tevgirкdanк xwe tev leskerкn Rыs ы serokкn Ermenya xurt dike, dоsa pismamtоa xwe tev axa-begкn esоrк berdewam dike. Lк alayкn hemоdоya, tevо зend beglikкn wк heremк yк talanзо, bi pistgirtina lesker ы hukumdarкn Osmanyк rehetyк nadine xelqкn Кzdо, li ser gunda da digrin, talan dibin, mкra dikujin.
Vira dоsa rastо qehremaк Ermenyan Andiranоk pasa tк. Andiranоk topekк pкskкsо alaya wо dike.
Topзо jо Tatosк Ermenо bыye, hevalк Axк yк zarotyк, lawк dostк wan.
Зend alayкn Hemоdоyan, bi pistgirya leskerкn ordоya Osmanyк ы hinek esоrкn Kurdan hicыmо li ser gundкn Кzdоyкn wк heremк dikin, dixwezin dewyк wк qewatк bоnin ы talanк wan xwe ra bivin. Ew ser eyane ы tк navkirin : SERК DКRCEMEDК. Hкzкn Ermenya yк зekdar tкne hewara Кdоyan. Dibe serк mirin-jоyоnк. Sоyarк Axк yк cкribandо bi mкranо ser dikin. Dijmin bi sosretо meydana sкr dihкle direve. Gilо dikin, dibкjin Changоr axa timк li pкsyк bы, dibкn giva gule lк nediketin. Kafir Hirзo binda mоna teyra difirya. Tirsa wо ketibы li ser dijmin, gava navк wо dibоhоstin, bк hemdо xwe radibыn, direvyan.
Nav ы dengк Axк ji pey serк Dкrcemedк ra mezintir bы… Kilama li ser serк Dкrcemedк heta niha jо li nava Кzdоyкn Ermenistanк da tк gotin.
Кzdо tк derdixin, ku dewleta Osmanyк berк sыrк xwe daye wan, musulmanо jо rakirye dijо wan, hazir dibin qira wan jо tevо Ermenya bоnin, dоsa rоya revк didine ber xwe…
***
Axlкve bы, rojeke silо-silope, berf ы baren tev dibaryan, der-dora sepк berfк bыn, avкn berfhelк dikisyan. Heryк ы зamыrк davоte зokк mкriv. Sureke sile sar bы, ba dihat. Cilк sil canк mкriv va dizeliqоn. Karwanк hкsоrк Ermenyan ы Кzdоyan rоya nava зоya ra diksya. Hore-hora sivan-gavana bы, kerк pкz ы garanкn dкwкr dajotin. Erebк ga yк barkirо li pey hev ketibыn rкzк, diksyan, ga, hesp, kerк barkirо jо pey ereba dimesyan. Li ser bara jin, zar, kal, pоr, nexwes, berx ы golikк virnik jо hebыn. Yкn peya diзыn jо yan zarok hemкz kiribыn, yan jо tistek dabыne pista xwe. Karwan mezin ы dirкj bы. Ji wan bawarkо 15-20 hezar Кzdо bыn. Changоr axa sоyarкn xwe va, li dora karwan diзыn-dihatin, alо xelqк westyayо dikirinы, erebкn diketin heryк lк dicivyan derdixistin, hкlan didane xelqк, ku bilezоnin.
Gоhоstine devк gelоkо. Rк pala gкlоra dikisya. Rкke zirav bы. Mecala hatin-зыyоnк kкm bы. Gotin ew gelyк Zоla ye. Ba gкlо ne digirt, telde bы. Hewa xeiqк xws dihat. Pкsya karvan ketibы gкlо, lк dewо hela dыr bы. Nоskкva leskerк Osmanyк ы sоyarкn axayкn wк heremк li ser karvan da girtin.
Bы qerebalix ы hкwarza xelqк li hev ketin. Rоya serkirinк tune bы. Xelq diketine dest-pоyк hev, birоndar dibыn, dihatin kustin. Agir bы li ser xelqк belengaz da dibarya. Lasк kusrоya diketin ser hev, nale-nala birоndara bы. Zarok bкxweyо digiryan. Changоr axa li pкsya karvan diзы. Erebк, ku hebыn, zar ы neferк wо barkirо bыn, li pey karvan dihatin. Ketibы cоkо hasк, mecal tune bы xwe hema neferк xwe ra bigоhanda. Sоyarк wо jо tev ji hev bela bыbыn, neferкn xwe va mijыl bыn. Kes hоvya hucыmkirneke usa ya niskкva nо bы.
Cengo, te digot kes min nikare, wele ezк оro talanк te bivim, sibк jо dora serк teye. Ez gerekк serк te jкkim ы bivime Stembolк.
Axк ew deng nas kir. Dengк Q.axayк wк heremк bы. Ew demek bы wо mecal Кzdоya birо bы. Changоr axк kir-nekir nikaribы jкra ziman bidоta.
Ser pir nekisand. Зekdarкn Кzdоya ы komкn Ermenya li ber dijmiк pir teyax nekirin, veksyane gкlо. Pez, dewar, erebe ы heywanк barkirо, destк dijmin da man. Caw dane Changоr axк, ku Q. axк talanк wо, ga ы erebк wо, heta pоrekк wо jо ji xwe ra birin. Axк da lingк hespк, ewо jо tк dernexist, зawa, li nava qeya zinarкn hasк ra xwe gоhande kelк gкlо.
Xortekо Ermenо, navк wо Mоsak bыye, dinhкre Changоr axa tenк dajo pкsa eskrк giran, ew jо xwe digоhоne Axк. Herd xwe davкjne ber zinara ы pкsya talan ы talanзоyan digirin. Кmekк ser dikin. Ew dudu, yк dijо wan pir, fisekк wan jо kкm.
Mоsak dibкje: „Axa, ew pirin, fisekк me xilaz bыne. Emк bкne kustin. Зi bыye, bыye, were em vegerin.“
Axa dibк: “ Lawo, cenima malк dinк. Ez ber malк dinк nakevim. Ez ber serк xwe jо nakevim. Ew namыsa min dibin. Namыs nayк kirоn. Li vк rк da mirin heye pasda зыyоn tune. Yan ezк namыsa xwe ji wan bistоnim, yan bкm kustin.
Fisekк Axк xilaz dibin. Зar fisek cem Mоsak dimоnin. Xortк ermenоо sоrhelal fisekк xwe dide Axк ы dibкje: „Ez bкm kustin, tist nake, lк tu bкyо kustin, wк bкjin Changоr axa hatye kustin, xelqк bкguman be, dijminк devxыn be, qira hкsоrк meyк bк…“
Mоsak tк kustin. Axa tenк dimоne. Bi sк fiseka sк leskerк Osmanyк birоndar dike. Dinhкre birek sоyar berbi wо dajon. Pкsyк sоyarekо leskerк Osmanyeyо ritim bilind bыye. Bi fiseka dewyк Axa nоsana enya wо digire.
-Emrк xwe da, cara ewlin min nоsanк nexist,-Axa pasк bоr tоne, — kustina wо xortк Ermenо yк sоrhelal pir li ser min hukum kiribы. Fseka min dewsa enya sоyar keve, enya hespк ket. Sоyar ы hesp tev nixirоn erdк. Sоyara hesp hоstin serokк xwe hildan ы revоn.
Ereba jо tevо talкn dajon, dibin. Axa , destevala dixweze xwe ereba ra bigоhоne, lк parava dengк pоreka xweye mezin: Almast xatыnк dibоhо. Dinhкre herd pоrekк wо ы xыska wо, xwe ji erebк avоtine, li nav zinarк nкzоkо wо da xwe vesartine.
Axa meytк Mоsak hildide, tev hersк pоreka, li nav zinara ra peyayо gкlо dibin.
Alayк Hemоdоyк ы leskerк Osmanyк dora gкlо digirin, nahкlin kes ji gкlо derк. Hкsоr dikine sikefta, yк dstк wan dar digre, xwe davкjine ber zinarкn hasк ы deh roja serк mirin-jоyanк dimesоnin.
Hкsоr dikeve halк giran. Nan, xwerin, зek, cil, sewat, pez, dewar gisk talanзоya biribыn. Xwerin xilaz dibe, fisek xilaz dibin, sewat tune. Nikarin hewarк leskerк Rыs ы зekdarк кrmenya jо daxin. Dijmin wк yekк tк derdixe, dixweze usa koka wan bоnin .Go rojк bi seda evd dimirin, mecal tune bы cinyaz tesmоlо axк kirana.
Dinhкrin зare nemaye, hкsоrк dest wan da tev qirbe, зend zilamк xurt ji gкlо dertкn, dixwezin niskкva lкxin, dorpкзa dijmin biqelкsin, hewarк зekdarк Ermenya ы leskerк Rыsa daxin. Navк wan mкrxasa ev bыne: Mihoyк Qaso, Egоtк Sadiq, Resоtк Sadiq, Dedoyк Zuqurо, Morofк Ecem, Bavoyк Kirtikо ы Tatosк Ermenо. (Зend Ermenyк din jо li nav komк da hebыne, navк wan hatye bоrkirin).
Navbera wan ы leskerкn Osmanyк ы Hemоdyan da serekо berk dibe. Bavo tк kustin. Yк din birоndar dobin, tek Mihoyк Qaso dimоne. Ew jо dikeve cоkо hasк, ser dike, nahкle dijmin nкzоkо birоndara bin. Komek fоdayк Ermenya wur ra derbaz dibin. Li wan dihisin. Caw digоhоje Andiranоk pasa. Evan tev leskerк Rыsa tкn hewarк. Berо Hemоdyan ы Osmanyan didin.
Gelyк Zоla bы goristana bi hezara evdкn Ermenо ы Кzdоyкn bк sыc ы gune…
***
Кla halketо, talankirо xwe digоhоne Qersк, diзine nav Кzdоyкn wura. Кla Sоpkan. Dikevne gundкn Ыlоkendк, Soxtulyк ы зend gundкn valaye din. Zilamкn Кzdоyкn Qersк yк mкrxwes jо li dora xwesmкrк xweyо hizkirо dicivin. Hesavк sоyarк wо mezin dibe. Rastо serokкn Ermenyan, serleskerкn Rыsan tк. Di gel Andiranоk pasa diзine gundк Eslanlыyк li navзeya Surmelyк mкvanya meznк temamya Kurdкn Кzdо yкn Rыsyayк Ыsiv begк Hesen Axa. Tifaqa xwe зк dikin,ku tev dijо Osmanyan serkin ы xelkкn xwe biparкzin.
Wк demк qezyake biзыk da lingк Changоr axк diskк. Зend meha dikeve nivоnк. Кla wо ya ku gelyк Zоla da talan kiribыn dikeve halк aborоyо pir xirav, nava birзоbыn ы xelayк. Halк Кzdоyк wura jо xwes nо bye. Xelayо, nexwesо derк Кzdоyan digirin. Ji pey cebirandina ling ra, Axa dinhкre xelqк wо wк ji xelayк qir bin, weke 50 sоyarо dide ser xwe ы sevekк berк xwe dide wо Axayк esоrк, yк gelyк Zоla da talanк Кla wо biribы.
Ew Axa direve. Changоr axa jо dest nade neferк wо, lк mal, hebыn, pez, dewar, hesp, heta guhdirкjк wо jо tup dike, tоne, xelqк кlк bela dike.
Di demeke kin da dengк Axк li nav Кzdо ы Ermenyк wк heremк da jо bela dibe. Heta ji Кzdоyкn gundкn berpala зоyayк Elegezк jо, ku rоya rojekк-duda ji wan dыr bыn, tкn, tevо зekdarк wо dibin. Derheqa mкrxwesya wо da dengbкj kilama dihыnin.
Sоyarк wо, sоyarк Ыsiv begк ra tevayо, tev leskerкn Rыs ы зekdarкn Ermenyan serк li ser kela Qersк ы Sarоqamоsк da dijо Osmanyan mкranya nкbоnayо dikin. Di derheqa mкranya Кzdоyan, ya wо serо da Ermenya jо pir nivоsye.
Ji bo hunur, culet, sureta serleskeryк, mкrxwesyк Changоr axa hкjayо rewa dewleta Rыsa ya here bilind dibe.
-Xeysetк Axк bы, Kafir Hirзo sоyar, li nava serк gur da pкsya sоyara be, bi culet xwe bavкje li nav agirк herо gur,-зekdarкn wо bоr tanоn,-em jо li pey wо diзыn, ы cоyк lapо dijwar da jо altindarо ya me bы. Gule ji wо ditirsyan, gule lк nediketin
Tк bкjо felekк berк xwe ji Кzdоyan guhesti bы, wan ra nedikenya, rojкn xirav pey hev dihatin.
Sorisa karkir ы gundоyкn Rыs, sala 1917-an Оmpкratorya Rыs jо ser ы binо hev kir. Textк pasкyо (qaysirо) dewrana hilwesya. Welat kete devк anarxоya, bкqanыnyк, ser ы dewa. Leskerк Rыs ew herem terk kirin, kisyan, зыn welatк xwe.
Leskerк Osmanyк ra dоsa mecal зк bы, bikevne wan sкn ы gundan, karк xweyо res bikin. Xelqк heremк ы leskerк Osmanyк rы bi rы man. Sala 1918-an hкzкnTirkan, tevо alayкn hemоdкyan Qers zevt kirin, ы bi leskerкn giran зar alya va ber bi Alкksandirapolк (Gumurо), Serderabadк, Qerekilоsк ы Bas Aparanк mesyan. Li ser rоya xwe qetil ы zulm dikirin, gund talan dikirin, disewitandin, mкr hкsоr digirtin, disandine,kыraya wlatк xwe. Kоna wan ы hemоdyan li ser Кzdоyan pirtir bы.
Кzdо jо tev hкsоrк Ermenyan gund ы werк xwe terk dikirin, direvyan ku xwe bavкjine alyк Erezо din. Gilо dikin, ku wan rojan, li rыyк ava зemк Erez, bi lasкn hкsоrк Ermenya ы Кzdоya usa girtibы, ku av nedihate xanк. Dк ewledк xwe davоt. Bira hewara biк nediзы. Sыrк Roma res зep-rast dibirо. Mal ы hebыna xelqк gisk talan kirin, birin. Nakokyкn dema sкr da navbera kurdкn Musulman ы Кzdоya da зкbыyо, halк Кzdоyan xiravtir kiribыn.
Pareke hкsоrк Ermenya ы Кzdоyan ji Оdirк, di pira Qereqelк ra, bi alоkarya sоyarкn Ghangоr axк ы Ыsiv begк derbazо alyк Erezо din bыn ы bi topa Tatosк Ermenо, ku Andiranоk pasк, sal berк pкskкsо Axк kiribы, wк pira li ser зemк Erez diteqоnin. Wк heremк da ew pira ya tek tenк bы ku herd qeraxк зкm digоhande hev. Pirк diteqоnin, ku tirk nikaeibin wur ra qewatкn xwe bigоhоne hev ы alоkarye bidine leskerк xwe yк wо qeraxк зкm.
Alayкn Osmanyк jо alyк зemо din, li ber gundк Serderabк qewatк xwe gоhandibыn hev, dixwestin mecala hicыmkirinк bidоtana, ku carekк va зeperкn qewatкn зekdarк Ermenyan biqelastana ы biketana bajarк Yкrкvanк.
Axa, qewatкn Кzdоya va зa digоhоje wur, dinhкre зekdarк Кrmenyan betal sekinоne. Dipirse: „Ev зi hewale, зima ser nakin?“ Dibкjin: „Hukum tune. Serokоyк hк qirar nedaye!“ Axa xeysetк leskerк Osmanyк ы alyк wanо qels zanibы. Zanibы ku ew sevк severes nikarin serkin. Sibe зawa hat ewк hicыm kin. Qewata wan pire, Ermenо dijwar karibin, pкsya wо leskerк giran bigire.
Gumana wо li ser sоyarк wо hebыye. Зekdarк wо teva zanibыne serк mirin-jоyоnк ye, hкsоrк wan kete destк Osmanyan ы Hemоdyan yek jк xilaz nabe. Bкy qirara qumandarya Ermenyan, Axa bi 300-350 sоyara va, wк seva severese bi baran, niskкva hicыmо li ser lкskerк dijminо giran dike.Dijmin niskкva tк. Ji tirsк зarзev dibin. Kes kesо nas nake, li hev asк dibin, hev qir dikin. Wк sevк qira leskerк Tirkan tк, pasda direvin.
Niha li dewsa gundк Serderabк bajare. Dema Sovкtк jкra digotin Hoktкmbкryan. Ji bo bоranоna serк Sardarabadк wura Mыzкyыm зк kirine. Navк wк: „Mыzкya serк Serderabadк“ ye. Hema li sivdera ewlin da, зa mirov dikeve hundur, sыretekо mezin dоwarк pкjber va darda ye. Sыret yк Changоr axк ы sоyarк wоne.
Leskerк Osmanyк li ber Serderabк bi sosretо diskкn, lк ji meremк xwe pasda venaksin. Armanca wan bы li ser Ermenistanк ra bigоhоjne bajarк Bekыyк, bivine xweyк wо wrк niftк (pкtrolк) yк dewlemend. Vк carк alyк Gumuryк-Alкksandirapolк ra кrоs dikin, ku Bas-Aparanк va bikevne Yкrкvanк. Gundкn Кzdоyan, yк berpala зоyayк Elegezк jо li ser wк rк ne. Qewatкn Ermenya li ber кrоsкn tirkan teyax nakin. Leskerкn Tirk ы Alayкn hemоdоyan bк asteng tкn dikevne gundкn Кzdоyan yк berpala зоyayк Elegezк. Кzdо bi nan ы xwк derdikevin pкsya wan… Lк nan ы xкya Кzdоyan bi xыna qasidкn ew nan xwк bir bыn, sor dibe. Кzdоyкn ku, devedevо qurnek berк, ji werкn kal ы bavкn xwe, ji ber zulma wan revya bыne wura, dоsa rы bi rы ber neyarк berк disekinin. Gundоyкn зend gundan, neferк xwe ji wur direvоnin. Lк ji gundкn din xelq nareve. Hкsоrкn Кzdоyan yк ji gundкn Qersк revyayо jо tevо xelqк cо dikevin destк zulmkarкn „Roma res“.
Leskerкn Tirkan ы alayкn Hemоdоya qewatкn xwe gundкn Кzdоyan da dicivоnin, ku pкsda hukum kin. Зekdarкn Ermenyan li navbera gundк Кzdоyayо Mоrekк ы gundк Ermenya: Aparanк pкsya wan dibirin.
Sedк wan rojan bi saw bыyaran bоr tоnin.
Axlкve bыye. Li Elegezк jо axlкve dirкje, bi silо ы silope, sur-serma, berf ы barane. Go mirov kо alо dinhкrо li nav berf ы heryк da lasк evda bыn. Dijmin ber tu tistо nedinhкrо, zar, jin, kal, pоr tev davоtine devк sыr, namыsa xelqк ra dilоstin. Mal ы hebыna xelqк, erebкn wan bar dikirin ы berк wan didane kыraya Tirkоyayк. Bi seda mкrк wan gundan, bi erebкn wan hebыna xelkк bar dikirin ы berк wan didane kыraya Tirkyк.Ji wan kes venegerya. Зi hate serк wan ne eyane.
Tek ji gundк Camыsvana mezin (Elegeza niha) 60-70 mкr sevekк da serjк kirin. Newala navbera gundкn Camыsvana biзыk ы Pampa Kurdan bы goristana bi sedan mкrкn Кzdоyan.
Kоna wan berbi Кzdоyan ewqas mezin bы, ku heta, kevir ы kumeytкn li ser goran jо sikкnandin, xirav kirin.
Niha li nav gundк Qundesazк ( Rоya Teze ) goristana kevne. Mirov kare li wur bivоne, ku Кzdоyкn Serhedк sedsalкn derbazbыyо da li ser gorк mirya зi зкkirine. Li ser mкrкn navdar, kivs, rкvabir kumeyt зк kirine, li ser sоyara, mкrк mкrxas: hesp, ser kevanya, dergыsa: bкsоk зк kirine. Leskerкn Romк hesp skкnandine, kumeyt xirav kirine, hilsandine.Ew goristana gundк Qundesazк bыye bоranоna wan rojкn zulm ы qan.
Cawa wк qetlemк digоhоje Changоr axк jо. Wк demк hesavк sоyarк wо digоhоje 1500-о. .Ji altindarya Serderebк ruhdarbыyо Axa berк зekdarк xwe dide Bas Aparanк, Elegezк. Di nav sоyarк wо da usan jо gelek Кzdоyкn ji wan gundкn Elegezк hebыn. Ew li wan deran rind beled bыne ы li rоya kese ra,li ser girкn Qezneferк ra dikevne gundк Ermenya Tanegermesк. Eva gunda li ber pкsenya sкr da bы.

Rast gotо, komкn Кzdоyкn wura jо, dema zulm ы zora eskerк Romк dоtibыn, ew jо rabыbыn tevо hкzкn Ermenya bыbыn ы dijо Osmanyan ketibыn nav sкr. Bi serokya mкrкn wк кlк yк xurt Кmerоkк Sыmo, Celоlк Nado,Mehmedк Nado ы hinekкn din, komкn mоna partоzana hatibыn зк kirin, sevк li ser dijmin da digirtin, zоyana mezin didanк. Osmanyкn, ku bi hкsanо gоhоstibыn gundкn Кzdоyan, li ber qewatкn nee’yan sekinо bыn. Qewatкn Ermenya jо bi serokatya Dro* li navbera gundкn Mоrekк ы Aparanк pкsya wan girtibыn. Ermenо biзыk-mezin rabыbыn. Alyк Tirkava hildana gundк Bas- Aparanк Ermenya ra halк tunekirinк bы.
Qumandartоya Tirka, ku rind haj qewata Changоr axa hebыn, gava dibоhоn derheqa hatina Axк da tirs ы xof dikeve dilк wan, texmоn dikin, ku wк wura jо bidine der, dixwezin Dro bixapоnin, ser bisekinоnin heta qewatкn mezine nы tкn digоhоjne wan. Qasidк xwe bi beyraqкn spо disоnine cem Diro.
Wк demк li bajarк Batimк navbera Tirka ы Ermenya da hevraxeberdanк li hev hatinк diзыn. Qasidк Tirkan Diro ra dibкjin, ku giva wan ji Batimк caw standоye herd alya hev kirine, hevra peymen qol kirine, pкwоstоya sкr ы xыnrкtinк tune, (rastyк da tu lihevkirin tine bы). Diro wan ra qayоl dibe.
Ji gundкn Кzdоyan cawк xirav digоhоjine Axк. Changоr axa ы Diro radibine hev. Hinek зekdarкn Ermenya radibin pista Axк. Bкy hukumк Diro, niskкva, hicыmо ser leskerк Osmanyк dikin. Rev li dijmin dikeve. Зekкn xweye giran, birоndarк xwe dihкlin, direvin.
Xelqк wan gundan bi sabыn mкrxwesк xwe qebыl dikin. Axa dinhкre hewa wur ы qewlк jоyanк wek yк welatк wi Bкrkiryк ne, xelqe кla xwe belayо wan gunda dike. Ew jо neferк xwe va li gundк Cercerоsк da cо dibe (niha wо gundо ra dibкjin Dкrik).
Dewleta Ermenya ya nы ava bыyо ji nakokyкn der ы hundir teyax nake. Bкtifaqо ы dutоretо dikeve li nav serokatо ы зekdarкn Ermenya. Komкn talanзо зк dlbin. Leskerк Bolsкvоkкn Rыs jо bakыr va tкn. Ermenistan dikeve halк aborо ы sоyasоyо xirav. Gelek serok ы зekdarкn Ermenya yк bi nav ы deng ji Ermenistanк direvin.
Sedк wan roja, lawк apк Axк Evdoyк Miho, ku wк demк pistmкrк wо bыye jо sala 1989-a wa min ra gilо kir: “Sala 1919 a em gundк Cercerоsк da cо bыbыn. Rojekк Axк gazо min kir got, ku em gerekк hazirbin, sibк zы, sev da emк herne bajarк Кзmоadzоnк*, Andiranоk pasк ew teglоfо bal xwe kirye.” Neh-deh sоyara va em зыne wо bajarо. Andiranоk pasa, serok ы keseyкn Ermenya yк mezin va, pкsya me da hatin. Axa gelekо rind qebыl kirin. Em li hewsa Dкrк da man. Pкsya Axк ketin, birine hundur. Hewsк da me ra nan, xwerin anоn. Axк ra qedirekо layоq kirin. Pasк Axa ы Andiranоk pasa, demeke dirкj tek bыn axivоn. Deste cilк we demк yк here bas jо pкskкs dane Axк. Em vegeryan. Rк da Axa medekirо bы, got, Andiranоk, зekdarкn xwe va dixwezin derbazо Tewrкzк bin, pasк ji wura herine yan weletekо Ewropayк, yan Emкrоkayк .Axк ra gotibы, werк em tev herin. Lк Axк gotibыyк tu cara ew кla xwe nahкle ы tu cоyan da jо naзe.”
Sala 1920-о Andieanоk pasa ji bajarк Nyы-Yorka Amкrоkayк katibк xwe yк berк Yкxоsк Kacnыnо ra nemк dinivоsye, wur da fikireke wa hatye nivоsar: “Silavкn germ Changоr axк ы xezыrк wо ra. Wanra jо bкjin, ku ezк glekо kкrо wan bкm…”(Xezыr bi texmоna min gilо derheqa Ыsiv Begк da ne, ji bo keзa kurapк Beg: Egоt begк, Zadоne Xanm jina Cangоr Axкye biзыk bы.E.B.).
Ew зi kкrhatine, ku Andiranоk pasayк kкri wan bк, gilо derheqa зi dane? Meva ne eyane.
Ermenistanк da qeydк Sovyкtк зк bыn, hukum kete destк karkir ы gundоyan, piropandake tunekirinк dijо hukumdarкn berк dest pк bы, ne,ku tenк Ermenistanк da lк temamya weletк Sovyкtк da dкr ы mizgeft hildisyan, oldara newкribыn dоndarya xwe eyan kirana. Axa, beg, dewlemend wek dijminк sinifк, gel dihatin hesibandin, gelek cоya hukum ketibы destк nezana, sil ы zaha tev disewitоn…
Lк hukumata Ermenistanк ya nы qedrк wо digirtin. Serokк Ermenistanк yк wк demк: Axasо Xancоyan bы. A. Xancоyan ji Wanк bы, lawк dostк Xetоv axк, zarotyк da Axasо ы Changоr axк hev nas kiribыn, hevra hevaltо kiribыn, зыbыn malк hev, hatibыn. Gilо dikin, dibкjin Xancоyan kurmancо rind zanibы ы gelekо qedirк Kurdкn Ermenistanк digirt, tu gundekо Kurda tinebыye, ku A.Xancоyan neзыbyк ы alоkarya wan nekiribye.
Sala 1930-о, wekо bikaribe Ыsiv beg, Changоr axa ы neferкn wan ji neqencan, sikyat, ser ы siltaxкn xкrnexwezan biparкze , bin navк sirgыnк da wan disоne nehоke Ermenistanк, ya ber gola Sкvanк: Keverк (niha Kamo). Wan ra mecalкn jоyanк yк bas hatibыn зкkirin. Pey зend sala ra ew dоsa vedigerin nava кlкn xwe. Ыsiv beg diзe remetк.
Dibкjin kurmк darк ji darк nоbe zоyana darк tune. Sikyatкn neheq ы xкrnexazan dewо nabin.(Hоmlо ji Кzdоyan). Dest bi salкn zulma Stalоn jо dibin. A.Xancоyan jо dibe sihоdekо wк zulmк. Despкka sala 1938-an Changоr axк jо digrin, dibin, bк ser ы berate unda dikin.
Sala 1959-an, зend sal ji pey mirina Stalоn ra, qewmкn Axк ji dewleta Sovyкtк nemekк distоnin. Nemк da nivоsare, ku tu sыcк Changоr axк tune bыye…
***
Ew bыye efsene, bыye kilam, sond ы duea dilк Kurdкn Кzdо yкn Rыsyayк da. Dijwar li nava wк civakк da mirvek hebe ku navк Changоr Axк nizanibe. Dijwar dewat, yan sayоk, yan saynetоk bive, ku kilamкn derheqa mкrxasya Changоr Axк da neyкn stran… Lк dоrok ы rastо pir neheq bыne hindava wо da. Derhrqa mкranо, kar ы barк wо da, li wк dewra tevliheve, aloz da, kirinк wо ji tunekirin, qir ы birк xilazkirina Кzdоyan ы gelк Ermenо da him alyк Ermenya da him jо alyк kurda da pir kкm hatоye nivоsar. Li nav civaka Kurda da jо ew nehatоye naskirin, ы dоroka gelк xwe da jо nehatye bоranоn. Eger dоjо qewatкn hinek axa-begкn esоrк, yк libasк Hemоdyк xwe kiribыn, serк xelqкn bыbыn bela jо ser kirye, ew jо ji bo alyк wan da ji qirkirinк parastina kurdкn Кzdо bыye.
Mexberк wо jо tune.
Зi jо hebe, heykelк herо mezin dilк gele. Navк wо, hizkirina wо, bоranоna wо dilк bi sedan hezara Kurdкn Кzdiye Rыsyayк da dijо…
Eskerк BOYОK, CHANGR AXA, bi zimanк ermenо, GIRAKAN TКRT (Rojnema Edebо); N 9 (2361); 23-к Sibatк,1990.
KILAMA CHANGОR AXA -1
Lo lo lo lo lo lo bavo,
Lo bavo sere,xweyo sere,ser girane,
Changоr axa kela mкrane,
Dоsa mкrк hewar ы gazyane.
De lкxe kekк Fetla,de tu lкxe,
Eskerк Roma res girane,
De berdк ji kela Wanк derxe.
Lo lo lo lo lo lo bavo,
Lo bavo serekк qewimоye Tewrкzк,
Di devк vк Deleman, bonya rк da,
De Xweyo qanekк me qewimye
Tewrкzк-Delоmanк binya rк da
Andiranоk pasa xwesmкrane aza
Qayоsa maыzerк tev girкda,
Go: “Ezк di bextк we da me,
Hыnк rabin,cawekк bidine Changоr axa,
Bкjinк emк di bextк tedane,
Tu di bextк Xwedк da,
De rabe,nesekine,were,
Hкsоrк me mane kela Wanк
Bin berfк da.”
De lкxe kekк Fetla,de tu lкxe,
Eskerк Roma res girane,
De berdк ji kela Wanк derxe.
Lo lo lo lo lo lo bavo,
Lo bavo,dibк Fкrоk pasa hate Wanк,
Tкlekк da bo Mыsк, Erzоcnк, Erzinganк
Digo: “Misоro, bextк te ы Xwedк me,
De rae зend topekan bisоne Wanк,
De dibк hezar зarsid mкrк ce’nfоda derketye Rewanк,
De tu werк lкxe biqelоne koka me temamyк.
De lкxк kekк Fetla,de tu lкxe,
Eskerк Roma res girane,
De berdк ji kela Wanк derxe.
Lo lo lo lo lo lo bavo,
Lo bavo sere,lo xweyo sere,ser girane,
Ser girane,Changоr axa kela mкrane,
Dоsa mкrк hewar ы gazyane,
De lкxe kekк Fetla,de tu lкxe,
Eskerк Roma res girane,
De berdк ji kela Wanк derxe….
Ha hо hо hо…
( Ev kilama li Radyoya Yкrкvanк besa axaftinк kurdо da dengbкj Sibilоyк Зaзan distirк).
CHANGОR AXA- II
Were lo bavo,lo bavo,lo bavo,
Lo navo dilкm kobana sibкye,
Lo xweyo dilкm kobana sibкye,
Minк bala xwe dayк Changоr axa,
Axayк кlк,kekк Fetla,
De rкnga Remequlyana wкran da
Kafir Hirзoki sоyare,de kefeye bi ber baye
Dewк da ketye berbi baye…
De tu berdк,kekк Fetla de tu berdк,
Axayк кlк de tu berdк,qayоsa maыzerк
Berevke,bavкje zendк,
De berо hezar hevsid mкrк hemоdyк de,
Derbaske gelоkкк Panosк,
Derbaske ava Alоkendк.
De derbaske ava Alоkendк,
De bira bкbextк Romк
Sere talanк Dкrcemedк
Xulam ы xizmetkare nesоne sкrda…
Lo lo bavo,lo lo bavo.
Were lo bavo,lo bavo,lo bavo,
Bejna kekк Fetla zirave
Mianо sipindara dev gelya,
Lo xweyo,bejna mоrк min zirave,
Mоnanо sipindara dev gelya,
De dibк bihare,belekya berк xwe da зiya,
De bihare belekya berк xwe da serк зiya,
Changоr axa kire gazо,go:
“Gelо koma xweya ы pismama,
De rabin destк xwe bidine ser tetkк eynelыya,
Hewar me tucar nayк,
Hewara me maye Xwedк jorк,
Dоsa Semsк lo me Кzdоya.”
De tu berdк kekк Fetla,de tu berdк,
Axayк кlк de tu berdк,qayоsa maыzerк,
Berevke,bavкje zendк,
De berо hezar hevsid mкrк Hemоdyк de
De xarke girк Panosк,
Derbaske ava Alоkendк.
Were lo bavo,lo bavo,lo bavo,
Lo bavo sibeye,dilк min kоne-kоne,
Lo xweyo sibeye,dilк min kоne-kоne,
De dibк hewarekк ketibы nava Romк.
Peya xwe peyк ra nagоhоne,
De peya xwe peyк ra nagоhоne,
Kamil Efendо kire gazо,go :
«Kuro,lawo,minк we ra digot,
Karк we bi talaк Кzdоya nоne,
De karк we bi talanк Кzdоya nоne,
De оro kubara sibк da,
Ser me da girtоye Changоr axa,
Mоrк zirav,Xwedк zane ruhustоne.”
De tu berdк kekк Fetla,de tu berdк,
Axayк кlк de tu berdк,qayоsa maыzerк
Berevke,bavкje zendк,
Berо hezar hevsid mкrк Hemоdyк de,
De xarke gкdыkaPanosк,
Derbaske ava Alоkendк.
Were lo bavo,lo bavo,lo bavo,lo bavo,lo bavo
Lo bavo meke,xweyo de tu meke,
De tu li serк Semsк xweke,
Qasekк xwe di tetka maыzerк da egleke,
Hetanо koma pismama,
Hersк elekк navtenga hespк veke,
Hersк elekк navtenga hespк veke
Te go,kuro,lawo em tev bavкjine alyк malк,
Gula barыdк fiseka lкkin ?
Emк bajon pкsya bоmbasyк Romк,
De bira careke dinк qesta talanк Кzdоya nekin.
De tu berdк kekк Fetla,de tu berdк,
Axayк кlк de tu berdк,qayоsa maыzerк
Berevke,bavкje zendк,
De berо hezar hevsid mкrк Hemоdyк de,
De xarke gкdыka Panosк,
Derbaske ava Alоkendк….
Ha hо, hо…
[1]
Eskerк Boyоk