پ. د. عەبدولفەتاح بۆتانی
مێژوونووس عەبدولمونعیم ئەلغولامی کاتێ وەسفی #شێخ عەبدولسەلام بارزانی# دەکات، دەڵێت: (زۆر بوێر و دلێر و بەسام و خواپەرست و زاهید بوو)، هەروەها سدیق دەمەلووجی کە لە سەردەمی شێخ عەبدولسەلام بارزانی ژیاوە و، لە ساڵی 1907دا لە ئامێدی چاوی پێی کەوتووە، بەوە وەسفی دەکات کە (شێخ دەیویست لە هەموو شت بگات، تابڵێی زیرەک و بیرتیژ بووە).
بۆیە دەتوانین بڵێین کە بزووتنەوەکەی شێخ عەبدولسەلام یەکەم بزووتنەوەی چەکداری بووە کە ئامانجگەلی ڕوون و دیاری سیاسی و نەتەوەیی هەبووە، داواکارییەکانی بزووتنەوەکەی گەیاندووەتە دەوڵەتی عوسمانی، هەروەها شێخیش یەکەم کەس بووە لە مێژووی بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد و بە هۆکارگەلی سیاسی لە سێدارە دراوە.
هەموو ئەوانەی بەدواداچوونیان لەسەر قۆناغە جیاوازەکانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی کوردستان کردووە، ئەوەیان ئاشکرا کردووە کە زۆربەی ئەو بزووتنەوە و ڕاپەڕینانەی لە ناوچە جیاوازەکانی کوردستان دەرکەوتوون، نەیانتوانیوە لە بەردەم هێرشی ئەو دەوڵەتانەی کوردستانیان بەسەردا دابەش بووە، خۆڕاگر بن، سەرەنجامیش ئەو بزووتنەوە و ڕاپەرینانە بە دەستگیرکردنی سەرکردەکانیان، یان خۆبەدەستەوەدانیان، یانیش کوشتنی ئەو سەرکردانە کۆتاییان هاتووە، بەڵام تەنیا ئەو بزووتنەوە و ڕاپەڕینە چەکدارییانەی لە دەڤەری بارزان، کە هەر لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە سەریان هەڵداوە، بەو ئاکامە کۆتاییان نەهاتووە و تەنانەت بە گرتنی شێخ عەبدولسەلام (1874 تا 1ی 12ی 1914) کە دواتر لە مووسڵ لە سێدارە دراوە، بڵێسەی شۆڕش نەکوژایەوە، یان کاتێک تورکیا لە ساڵی 1932 #شێخ ئەحمەد بارزانی# (1892-1969) ڕادەستی ئێڕاق کردەوە و ناچاری کرد لە مووسڵ نیشتەجێ بێت، بەمەش نەوەستا و بۆ ناوەڕاست و باشووری ئێڕاق دووری خستەوە، یان بە نسکۆی شۆڕشی 11ی ئەیلوولی 1975 کە لە ئاکامی ڕێککەوتننامەی نێودەوڵەتیی جەزائیر لە 6ی ئاداری1975 ڕووی دا، یانیش بە ماڵاوایی سەرکردە و ڕابەری شۆڕشی هاوچەرخی کورد لە یەکی ئاداری ساڵی 1979 نەیانتوانی کۆتایی بە شۆڕش بهێنن.
پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە، هۆکار و فاکتەرەکان بۆ بەردەوامبوون و درێژەپێدانی شۆڕشەکان لە دەڤەری بارزان چین؟
لێرەدا لەسەر خاڵێک دەوەستم و جەختی لێ دەکەمەوە، من لەو باوەڕەدام کە ئەوەی لە هەموو شتێک گرنگترە کە لێکدانەوە و شرۆڤەی ئەم دیاردە مێژووییەی بۆ بکرێت، ئەوەیە کە هۆکارێکی خودی کاریگەریی هەبووە بۆ سەر بەردەوامبوونی زیاتری ئەو بزووتنەوانەی لە دەڤەری بارزان سەریان هەڵداوە، هەر ئەو بزووتنەوانەش کاریگەرییان زۆرتر بووە بەراورد بەو بزووتنەوانەی پێش ئەوان سەریان هەڵداوە، یان لەو سەردەمەی ئەوان هەبوون، یانیش دوای ئەوان بەرپا بوون، ئەم فاکتەش پەیوەستە بە سرووشتی یەکگرتوویی بارزانی کە شێخانی بارزان دایانمەزراندووە و، خۆی لەو ڕایەڵە بەهێز و پتەوەی نێوان ئەندامانی ئەو عەشیرەتەدا دەبینێتەوە، هەروەها لەو پەیوەندییە ڕۆحییەی کە بە تەریقەتی شێخانی بارزان (تەریقەتی نەقشبەندی) دەبەستێتەوە، کە ژیانی ئابووری و کۆمەڵایەتی لە ناوچەکە ڕێکخست، ئەمەش توانای ئەوەی پێ بەخشی کە بەرەوڕووی هەموو پەرەسەندنە سیاسییەکان بوەستێتەوە، کە لە باشووری کوردستان هاتنە کایەوە.
لەگەڵ ڕۆژگاردا، بارزانییەکان بوون بە چەقی جەمسەری پتەو و دڵسۆز و جێ متمانە و ڕەهای وەلا و هەواداری بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی نیشتمانی لە باشووری کوردستان، هاوکات بارزان بوو بە چەقێکی سەرەکیی بەرگریی نەتەوایەتیی کورد، بۆیە دەتوانین بڵێین کە ڕۆڵی بارزانییەکان هەر لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەمینەوە کاریگەریی لەسەر سەرهەڵدانی بزووتنەوەی نەتەوایەتیی کورد هەبووە، لەم بارەوە نووسەر کەریم یڵدز دەڵێت: (شێخەکانی بارزان ڕۆڵێکی بەرچاو و گەورەیان لە سەرهەڵدانی بزووتنەوەی نەتەوایەتیی کورد و پەرەسەندنی لە ئێڕاقدا هەبووە)، یان بە قسەی ئەدکار ئۆبلانس کە دەڵێت: (بارزان بەردی بناغەی یەکەمی بزووتنەوەی کوردی و پەرەسەندنی ئەو بزووتنەوەیان داناوە، ئەمەش بوو بە هێمایەک بۆ هەموو بزووتنەوەکانی کورد).
شێخ عەبدولسەلام بارزانی تەوەری فاکتەری خودی و بابەتی بوو، شێخ کۆمەڵێک چاکسازیی لە ناوچەکەدا ئەنجام داوە، لەوانە: لابردنی جەور و ستەم، هەوڵدان بۆ لابردنی سیستمی ئاغایەتی بەو پێیەی بەربەستە لە بەردەم پێشکەوتنی کۆمەڵگە و، بووە بە کوتکی دەستی دوژمنانی کورد، هەروەها دابەشکردنی زەوی بەسەر جووتیاراندا، پێکهێنانی لێژنە لە گوندەکان، جا بۆ پارێزگاریکردن لەم دەستکەوتانە، فەرمانی دا لە هەر گوندێکدا هێزێکی چەکدار درووست بکرێت، تاکو لە کاتی پێویستدا ئامادە بێت.
دوای ئەوەی شێخ عەبدولسەلام کاروباری ناوچەکەی ڕێکخست، ئینجا دەستی بە چالاکیی سیاسی کرد و پەیوەندییەکی زۆری بە سەرکردەکانی کۆمەڵە سیاسییەکانی کوردی و ڕۆشنخوازانی تورکەوە کرد، لە هەمووی ئەوانە گرنگتر ئەوە بوو کە شێخ توانی بێتە نێو گۆڕەپانی سیاسەتی نێودەوڵەتییەوە، بۆیە دەبینین کە لە ساڵی 1911دا داوای کرد سەردانی بەریتانیا بکات و، مەسەلەی سەربەخۆیی کوردستان بخاتە بەردەم پاشای ئەو وڵاتە. ئەو لێدوانەی شێخ لەو کاتەدا تا بڵێی مەترسیدار بوو، بە تایبەتی لەلایەن پیاوێکی ئایینی لە ناو دەوڵەتێکی (ئیسلامی)دا، بەڵام کە ئەو لێدوانەی دا، چونکە سیاسەتمەدارە و هەوڵ دەدات گەلەکەی ڕزگاربکات و ستەمی لەسەر لاببات، شێخ عەبدولسەلام پێش سەردەمەکەی خۆی کەوتبوو، چونکە ئەو کاتە زۆر چاک لە سیاسەتی ئەمری واقیع گەیشتبوو، خاوەن بیر و دید و ڕوانینێکی کراوە بوو، دوور لە چەقبەستنی ئایینی و دەمارگیریی بێزەوری مامەڵەکردن لەگەڵ دۆزی نەتەوەیی و دوور لە چوارچێوەگەلی تەسکی ئایینی، ڕەنگە ئەمەیان مێژوونووس عەبدولمونعم ئەلغولامی کە لە ڕووداوەکان نزیک بوو، زیاتر بۆمان ڕوون بکاتەوە، کاتێک وەسفی شێخ دەکات و دەڵێت: (زۆر بوێر و دلێر و بە سام و خواپەرست و زاهید بوو)، هەروەها سدیق دەمەلووجی کە لە سەردەمی شێخدا ژیاوە و، لە ساڵی 1907دا لە ئامێدی چاوی پێی کەوتووە، بەوە وەسفی دەکات کە (شێخ دەیویست لە هەموو شت بگات، تا بڵێی زیرەک و بیرتیژ بووە.)
بۆیە دەتوانین بڵێین کە بزووتنەوەکەی شێخ عەبدولسەلام یەکەم بزووتنەوەی چەکداری بووە کە ئامانجگەلی ڕوون و دیاری سیاسی و نەتەوەیی هەبووە، داواکارییەکانی بزووتنەوەکەی گەیاندووەتە دەوڵەتی عوسمانی، هەروەها شێخیش یەکەم کەس بووە لە مێژووی بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد و بە هۆکارگەلی سیاسی لە سێدارە دراوە.
جێی سەرنجە شێخ عەبدولسەلام بۆ بەدەستهێنانی مافە نەتەوەییەکانی گەلەکەی پەنای بۆ چەک نەبردووە، مەگەر هەموو دەروویەکی ئاشتییانە و دیپلۆماسیی لەگەڵ دەسەڵاتدارانی عوسمانی لێ گیرابێت، بۆیە بزووتنەوەکەی شێخ بە پێشەنگی تێکۆشانی کورد دەژمێردرێت لە هەردوو بواری سیاسی و سەربازیدا.
دەگەڕێمەوە سەر باسکردنی مەسەلەی هۆکارەکانی بەردەوامبوونی بزووتنەوە چەکدارییەکانی نیشتمانی لە بارزان، لێرەدا نموونە بە قسەی شێخ عەبدولسەلام دەهێنمەوە، کاتێ بردیانە بەردەم پەتی سێدارە کە هۆشداریی بە دەسەڵاتدارانی عوسمانی دا، لە هەوڵ و ئەنجامەکانی لەسێدارەدانی، بۆیە پێی گوتن: (ژیان و مردن لای من هاوشێوەن، بەڵام مردنم بەو شێوەیە لە بەرژەوەندیی دەوڵەتدا نییە)، کە مەبەستی لەسێدارەدانی بوو بەو شێوە ئاشکرایە، دواتر دەمەلووجی باس لەم شێوەی لەسێدارەدانی دەکات کە دەڵێت: بە ئاشکرا لە سێدارەدانی شێخ سۆزی کوردانی هێنایە جۆش.
هەروەها قسەی (عەلی محەمەد ئەمین ئاغا مزووری) کە گەنجێکی هاوڕێی شێخ بوو، کە بە دلێری و بوێرییەوە چووە بەردەم پەتی سێدارە، بە کوردی هاواری کرد و وتی: (قوڕ بەسەر حکومەت. بارزانییەکان بە لەسێدارەدان لەناو ناچن. بارزانییەکان قەد نامرن).
لە ئێوارەی ڕۆژی 5ی موحەڕەمی 1333 ک، بەرانبەر 20ی تشرینی دووەمی 1330ی ڕۆمی، کە دەکاتە یەکی کانوونی یەکەمی 1914، شێخ و هەر سێ هاوڕێی لەسێدارە دران، پێش ئەوەی بە خاک بسپێردرێن، وێنەیەکی شێخیان گرت، کە هێشتا لەگەڵ هاوڕێکانی بە پەتی سێدارەوە بوون، ئەو کاتە والی (سلێمان نەزیف) زۆر بە لەخۆباییبوون و شانازییەوە لە ناوەڕاستی گۆڕەپانی سێدارە وەستابوو، دەستەی دیوانی عورفی کە حوکمەکەیان دەرکرد، دەوریان دابوو، ئەو وێنەیەی لەسەر کارتی پۆستال دانا و بە جیهان و لەنێو بارزانییەکاندا بڵاوی کردەوە، دەمەلووجی پێی وایە ئەم هەڵسوکەوتە هەڵەیەک بوو، کە دواتر باجێکی گەورەی لێ کەوتەوە.
قسەکەی شێخ و هاوڕێ گەنجەکەی، ئەو پەڕی وردی و دووربینی و دیدگا فراوانیی تێدا بوو، بارزانییەکانیش درێژەیان بە خەبات دا و لەسەر ڕێبازی شێخ بەردەوام بوون، ئەوان دەستەوەسان نەبوون و ئۆقرەیان نەگرت، بەڵکوو بزووتنەوە نیشتمانییەکانیان هەر بەردەوام بوون، لە ئەنجامیشدا زۆر بەگران لەسەر حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی ئێڕاق کەوتەوە.
بە ڕاستی ئەو قسەیەی دەمەلووجی هاتە جێ، کاتێ نووسیبووی: لەسێدارەدانی شێخ عەبدولسەلام ڕووداوگەلی مەترسیداری بەدوای خۆیدا هێنا، سۆزی کوردانی هێنایە جۆش، چونکە لەسێدارەدانی ئەو، داخ و خەم بوو لە دڵ و دەروونی هەموو کورداندا، چ ئەوانەی لایەنگر و پەیڕەوکاری بوون یان نا، لەسێدارەدانی شێخ بووە هۆی ئەوەی کە بارزانییەکان بۆ هەمیشە لە گوێڕایەڵی دەربچن، بە شێوەیەک نیگەران و خەمباری کردن کە بۆ ساڵانێکی زۆر لەبیریان نەچووەوە.
دەسەڵاتداران تەرمی شێخ و هاوڕێکانیان ڕادەستی کەسوکاریان نەکردنەوە، بەڵکوو لە ڕق و تۆڵەدا لە گۆڕستانی (غەریبان) بە خاکیان سپاردن، ئەو گۆڕستانەی کە دەکەوێتە بەرانبەر مەرقەد و مزگەوتی ئەلمەولا لە گەڕەکی سابوونچی، گۆڕەکانیان تەخت کردن و گلکۆیان سڕینەوە، تا کەس کێلی گۆڕەکانیان نەبینێت، ئەو گۆڕستانە دواتر بە گۆڕستانی (ئەلبو بەدران) ناو نرا.
سدیق دەمەلووجی مێژوونووس کە ڕووداوەکەی بینیوە، سەبارەت بە هەڵسوکەوتی والیی مووسڵ کۆمێنت دەنووسێت و دەڵێت: باشە سلێمان نەزیف چ زیانێکی دەکرد، ئەگەر گۆڕەکەی شێخی بهێشتبایەوە و تێکی نەدابایە؟ ئایا کە ئەمەی کرد لە ترسی ئەوە بوو نەبادا خەڵکی مووسڵ بیکەن بە مەزار و بیپەرستن؟ یان بارزانییەکان بێن و بیبەنەوە، ئایا لە ترسی مردووەکان بوو، یان لە ڕق و تۆڵەدا بوو؟ یانیش بۆ دامرکاندنەوەی تووڕەییان بوو؟ یان مەبەست سووکایەتی بوو بە هەستی نەتەوەی کورد و شکاندنی کەرامەتی ئەو میللەتە؟
ڕاستییەکەی، مەبەستی دەسەڵاتی دواکەوتووی عوسمانی ئەوە بوو کە کەرامەتی کورد بشکێنێت و سووکایەتی بە هەستی کورد بکات، بەڵام ئەوان نەسڵەمێنەوە و ملیان نەدا، بەڵکوو کاریان دەکرد، بۆ ئەوەی تەپوتۆزی سەرشۆڕی و سووکایەتی لەخۆیان داتەکێنن، لەسێدارەدانی شێخیش گەورەترین پاڵنەر بوو، چونکە دۆزی کورد بە لەسێدارەدانی شێخ لەناو نەچوو.
دەمەلووجی پێی وایە کە هەندێ لەوانەی هاوسۆز بوون لەگەڵ شێخانی بارزان، ویستیان بێنە سەر گۆڕی شێخ عەبدولسەلام، کە تەخت کرابوو، بەڵام هیچ شوێنەوارێکیان بەدی نەکرد، مووسڵاوییەکان ئەوانەی هاوسۆزی کوردن، هێمایان بۆ ئەو شوێنە دەکرد کە شێخ و هاوڕێکانی تێدا نێژرابوون لە گەڕەکی سابوونچی، لەو گەڕەکە کە کوردی تێدابووە، دەوڵەتی عوسمانی لێرە لەسێدارەی داون، ئەو کاتە ئێمە منداڵ بووین، هەر کاتێک بەو شوێنە چۆڵەوانییەدا ڕەت بووباینایە، گوێمان بەو قسەیە دەزرنگایەوە، ئەو چۆڵەوانییە کە لەلای ڕۆژهەڵاتیەوە هۆتێلێک هەبوو، ناوەکەیم بیر نەماوە، لەلای باکووریشەوە شوێنێک بوو کە دواتر کرا بە خواردنگەیەک، کە دەرگای پشتەوەی ڕووی لە گۆڕستانەکە بوو، بەڵام لە لای باشوورەوە کۆڵانێکی تەنگەبەر هەبوو، ئەو شوێنەی لە خواردنگەی نەهرەین جیا دەکردەوە کە لە ڕۆژاواوە ڕوو لە گۆڕستانەکە بوو، ئەمە لە ناوەڕاستی شەستەکان لابرا و، دواتر بوو بە گۆڕەپانی وەستانی پاسەکانی هێڵی ناوخۆی شار.
زۆر دیدار و چاوپێکەوتنم لەگەڵ ڕۆژنامەنووسی ناوداری مووسڵ خودا لێی خۆش بێت عەبدولباسیت یونس ئەلبەدرانی (1928-2000) ئەنجام دا، ئەو پێش هەمووشت قسەی لەسەر بزووتنەوەی کوردی ئەوە بوو، شانازی بەوەوە دەکرد کە گۆڕستانی باب و باپیرانی ئەو تەرمی شێخ عەبدولسەلام و هاوڕێکانی لە ئامێز گرتووە، ئەو گۆڕانە تا ئێستاش هەر ماون و بنەماڵەکەی ئەو (ئەلبو بەدران) و پیاوانی عەشیرەتی ئەلبگارە پاراستوویانن، باسی ئەوەشی بۆ کردم کە کۆمەڵە کەسێک (مەبەستی ماڵباتی بارزانی بوو) دوای 11ی ئاداری 1970 واتا دوای دەرچوونی یاسای ئۆتۆنۆمی بۆ کوردستان، گۆڕەکان و گۆڕستانەکەیان نۆژەن کردووەتەوە و، دیوارێکی بەرزیان بۆ درووست کردووە.
دۆخی ئێستای ئەو سێ مەزارە
دوای ئەوەی بۆ ماوەیەکی زۆر کە نزیکەی 10 ساڵ دەبوو، بە هۆکاری ئەمنی سەردانی مووسڵم نەکردبوو، ئەوە بوو لە 28ی تشرینی یەکەم و لە چواری تشرینی دووەمی 2021 سەردانی ئەو شارەم کردەوە، یەکێک لە مەبەستەکانی سەردانەکەم بۆ مووسڵ سەردانی مەزاری شێخ عەبدولسەلام و هاوڕێکانی بوو، ئەو شوێنەی بینیم بە شێوەیەک بوو کە دڵت ژانی دەکرد و بەزەییت پێدا دەهاتەوە، ئەو خانووبەرانەی کە پێشتر لە دەوری گۆڕستانەکە بوون، هەموویان ڕووخا بوون و، بەهۆی ئەو شەڕوشۆڕانەی لە هاوینی 2016 لەگەڵ ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش ڕوویان دابوو، زۆر وێران بوون، بەڵام ساباتە کۆنکریتییەکەی سەر سێ گۆڕەکە وەک خۆی مابووەوە و، ئاسەواری تۆپبارانیشی پێوە دیار بوو، کێلی گۆڕەکان هەموویان شکا بوون، لە ئێستاشدا شوێنی گۆڕستانەکە کراوەیە و، دەکەوێتە بەرانبەر مزگەوتی سابوونچی کە (150) مەتر لە لای ڕاستی ڕووباری دیجلەوە دوورە، بینایەی سینەمایەکیش دەڕوانێتە گۆڕستانەکە، ئەویش هەر بە تەواوی کاول بووە، ئەو شوێنە شوورەیەکی لە تەنەکە بۆکراوە، کە بە دەوریدا هەڵچنراوە و زۆر قایمیش نییە، من توانیم بچمە ناو ئەو شوێنەوە و، هەر کە گەیشتمە سەر هەر سێ مەزارەکە، چەند وێنەیەکیانم گرت.
داوا لە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەم گرنگی بەم هێمایەی خەبات و بەم کەلەپوورە نەتەوەییە مێژووییە بدات، گۆڕستانەکە نۆژەن بکاتەوە و شوورەی بۆ دابنێت، تا شایانی ئەو زاتانە بێت کە لەوێدا نێژراون، باشترین شتیش ئەوەیە کە بە ڕێگای نوێی تەکنیکی بگوێزرێنەوە بۆ کوردستان.
لە چەندین سەرچاوەی دیکە 14/12/1914 بە ڕۆژی لە سێدارەدانی عەبدولسەلام بارزانی دانراوە. (گوڵان).[1]