Ev çend rojin bajarê #Qamişlo# û bajarokên sînorî yên ku nehatine dagirkirin, di şevreşiyê de ne. Dewleta Tirk bi awayekî sîstematîk binesaziya xizmetguzariyê ya sereke, hema hema bi tevahî bi êrîşên hewayî bombe kir.
Lê belê, ev wêraniya bi vî rengî ev sed sal e didome, ku jiyana kurdan, wek kes û civak, hejandiye. Berê bi rengekî din wêraniyeke berfireh hebû û bi hilweşîna Împaratoriya Osmanî re çarçoveya wê qediya. Kampanyayên çewisandinê ji sala 1923 heta 2023, bi tevahî li Tirkiye, Îran, Iraq û Sûriyê, rûpelên çarçoveya nû, “Sedsala Tarî” dagirtin,Çar welatên ku hebûna xwe (di şêwayê Sûriye û Iraqê de) û berdewamiya xwe (di şêwayê Tirkiye û Îranê de) deyndarê kolonyalîzmê bi xwe ne, wezîrê karê Hundir ê Osmanî di serdema reş a Itîhad-Tereqî de li ser bingehê “qûtika kilîtkirî” dixebitî.Wezîr di vekirina konfêranseke navxweyî de ji bo amadekariya yekemîn kampanyaya lêgerîna hundirîn a xwezaya xwe kolonyal bû, li Kurdistan û Ermenîstanê ev gotin bi kar anî. Di vê qutiya kilîtkirî de, hun dikarin her tiştî bikin, dûrî çavên cîhanê û bila bincil be.
Di nava 100 salên borî de modela netewperest-dewlet bi mezinahiya xwe li Rojhilata Navîn jiya. Tevî têkçûna wê ya mezin di pêşkeftin û serweriya qanûnê de, lê belê, vê dewletê di guheztina hawara populer de ku bi pîroziya dewletê bawer bike, serkeftinek awarte tomar kir û bê dudilî pirskirina cewherî ku jê were kirin ji holê rakir û bi vî rengî siyaseta yekalî li ser bingeha rakirina cihêrengî û pirrengiyê meşand. Serkeftina wê gihîşte wê astê ku dema mijar guherandina nasnameya dewletê bû, zihniyeta tevgerên li dijî wê guhert û bû kopiyek wê, dewlet ji pêkhateyek kolonyalîst, nîjadperest pêkhat û rê li dewleteke neteweyî ya ku ji gelek gelên cûda cûda û cîhek erdnîgarî parve dikin pêk tê girt – li gorî şert û mercên navneteweyî – rengê yekê dihat pejirandin.
Lewma behsa têkçûna dewleta neteweyî ya nûjen li Rojhilat tê kirin, serkeftina vê modelê di çespandina nijadperestiyê de wekî çandeke giştî diafrîne û belavbûna agahiyên şaş di yek alî de ku hebûna Kurdan têk bibeû girîngiya wan a dîrokî dixe nav şik û gumanan! Mînakên vê yekê bêdawîne û çîroka xapînok ku pirsgirêka Kurd li çar welatan dikin berhema sîstemên siyasî derdixin holê. Bi rastî, di destpêkê de, dema ku komîteya lêkolînê ya Talat Paşa li Anatolya û Kurdistanê encamên sosret ji reyadaran re şandin, gelên welêt, nemaze yên tirkan, red kirin ku xwe bi neteweperestiya tirk binasînin. Lê belê, pişt re rewşa civakî heya astek tund a nefretê hat guhertin.
Di van rojan de, vekolîneke siyasî li ser kar û barên Tirkiyê û dijmantiya Tirkiyê li ser herêmên Rêveberiya Xweser li Bakur û Rojhilatê Sûriyê girêdana wê bi hilbijartinên bê re tên girêdan, bi rastî jî desthilatiya Tirkiyê bi xwe jî vê yekê red nake, û berê destdirêjî li Efrînê, Serê Kaniyê “Ras al-Ain” û Tell Abyad kiriye û ew kirine wêraniyên hebûna civaka Kurdî. Ev encamek tirsnak e, tevî ku va rewşa zêde balê nakişîne ji bo şopdaran. Tê çi wateyê êrîşa li ser gelên welatekî cîran, derxistina wan ji axa wan, hilweşandina malên wan û bicihkirina kesên xerîb li bajarên wan, gelo şansê serketina hilbijartinan zêde dike? Li gorî çanda aştiya civakî, rastiya bersivê şermeke mezin e, lê aliyên beşdar ên hilbijartinan ji vê encamê şerm nakin, berovacî ku bi kîn û şer xelkê teşwîq dikin û di hilbijartinê de dengan zêde dibin. Pirs ev e, ev deng ji ku tên? Û ev çîna hilbijartinê ji ku derketiye, ku bêyî dudilî dengê xwe didin ew kesên ku xelkê li gund û cîwarên wan radike û di nav kamp û rêyên mirinê de bi cih dike? Ew ji heman çînê ne ku di Şerê Cîhanê yê Yekem de nexwest xwe bi neteweperestiyê pênase bike. Ev guhertina serûbin hev bûyî çawa pêk hat? Di vir de serkeftina netewe-dewleta nîjadperest a ku wêneyeke ji xwe di nava parçeyekî civakê de afirandî heye. Modeleke wiha li Tirkiye, Sûriye, Iraq û Îranê pêk hat. Dewletê kesayeteke ku li gorî cewhera wê ya yekalî be afirand û bi vî awayî bi serket. Guhertina vê meylê û kêmkirina bandora wê ya hilbijartî û siyasî dê hewceyê pêşniyarên nû yên ku ji hêla hikûmetên bi bingehek hevpeymaniya berfireh ve bêne pejirandin, ew li ser xelatkirina axaftina hevjiyana aştiyane ye, wek ku Partiya AKP kir dema ku ew di sala 2002 de bû desthilatdar.Tirkiye di dîroka xwe ya nêz de tu carî nebûye ku civak derdorê desthilatdariyê be wekî Partiya AKP kir.
Ev destkefta dîrokî dema ku dengên vê koma dîrokî hatin dabeşkirin û beşek ji wan derbasî Partiya Demokrat a Gelan û partiyên din ên biçûk bûn dest pê kir, ji ber ku partiyê pabendî sozên lihevhatî yên ku serkeftina xwe li ser wan ava kir, bi ser neket. Li şûna ku berpirsyariya dîrokî ya bi vê guherînê re bi hev re bijîn û rêça wê sererast bikin bigirin ser xwe, bi awayekî tund berê xwe da aliyekî din ku ji piştgiriya beşên veder ên ku hêza giştî ya hilbijartinên wan ji sedî 7 derbas nake. Ji bo ku wan ber xwe ve bikişîne, wî berê xwe da koma tundrew ku sloganên gurê bozbilind dikirin û vê efsaneyê temsîl dikin.Û ev mijar ji sala 2015an ve bi lez û bez pêk hat. Ji ber vê yekê, li derveyî sînor polîtîkayeke êrîşkar dest pê kir û di bin gelek navên ku kuştina Kurdan bi awayekî fîzîkî rewa dike, kir hedef, ji Partiya Karkerên Kurdistanê (PKK)bigire heta Yekîneyên Parastina Gel(YPG) û piştre jî Hêzên Sûriyeya Demokratîk (QSD)dest pê kir.
Felaketa perwerdehî-çandî ya ku Tirkiye niha dibîne ev e ku rêbazê şer û êrîşa derve rêka serketinê ye û ev jî ji ber wê yekê ye ku hêjmara berfireh a Anatolyayê ku di sala 2002-an de Partiya AKP anî ser desthilatê, xelkê ku dengê xwe danê helwest nîşan nedan, AKP jî Gotûbêj ji aşitiyê ber bi şer ve guherî bêyî ku li ser hebûna komarê metirsî hebe. Niha, her partiyek ku daxwaza vegerandina aştiya navxwe, sivikkirina polarîzasyona partî û rawestandina bikaranîna îmkanên dewletê di şerên partîtî yên hilbijartinan de bike, dê di nav hijmara koma hilbijartinê ya Anatolyayê de têkçûnek mezin bibîne. Û ev veguhertin ne ji ber ku civak, bi cewherê xwe, ber bi tundrewiyê ve diçe, lê ji ber ku desthilatdarî, rejîma serdest ev veguhertin li ser kar û endizyarî kiriye. Tiştê tirsnaktir jî ev e ku hêzên navneteweyî, ji Amerîka heta Rûsyayê, li gel hêzên herêmî, piştgirî didin vê meyla nefretê ya di nav civakên Rojhilata Navîn de, bi tercîhkirina berdewamiya Serokomarê Tirkiyê Recep Tayyîp Erdogan li ser desthilatê û nebûna guhertinan di hilbijartinên 2023an de. Heman rewş ji bo rejimên Sûriye û Îranê jî derbasdar e.
Heya roja îro tu nîşan tune ku hêzên navneteweyî yên lihember hev li Tirkiye û Îranê guhertinên siyasî dixwazin û ne rast e ku hêzên navneteweyî yên ku sponseriya axaftinên nefretê dikin û parastin û parêzbendiyê ji bo wê dikin efû bikin û vê nefretê bihêlin, her weha bi têgihiştina şerên wê yên êrîşkirinê li dijî beşek ji pêkhatina wê ya civakî, vê nefretê dide xuyakirin.
Di mijara Tirkiyeyê de, şîrovekirina vê jiyana hevbeş, ango hevgirtiya di navbera parêzvanên aştiyê yên sala 2002-an û parêzvanên şer ên sala 2015-an de, belkî di warê civaknasiya siyasî de lêkolînên bi salan hewce dike. Hijmara dengan a koma Aştiyê ya ku partiyê anî ser desthilatdariyê, dema ku siyaset veguherî qada şer a domdar, li hundir û derve, ev hijmar li gel wê ma. bi her awayî, gelek akademîsyen bi şaştî dinirxînin kuhêza dewletê heye ji bo afirandina civakek mîna xwe biafrîne. Heger ne hemû civak be jî – helbet ne hemû – wê demê beşeke girîng ji civakê. meriv çawa dikare helwesta opozîsyona Sûrî şirove bike, ji rojên destpêkê yên serhildana li dijî rejîmê di sala 2011an de, ku nêrînek tundtir ji rejîmê li dijî pirrengiyê derket? Bi rêya dezgehên medyayê yên ku ji aliyê navneteweyî ve tên fînansekirin, têgihiştineke ku Kurd weke pêkhateyeke civakî ya nû hatiye axa Sûrî pênasekirin û ji ber nû hatine ne xwediyê mafên siyasî ne.
Ramaneke wiha, bi guhertoyên xwe yên devkî yên veşartî û beloq, di nav am û tam de bi awayekî zêde deng vedide. Destpêka van derewên wiha di destpêka temenê dewleta neteweyî ku çêkirina kolonyalîzmê ye destpêkiriye û çîrokên taybetî yên di derbarê dîroka kevnar, navîn û nûjen de li ser du aliyan hatine hilbijartin. Ya yekem: rakirina berdewamiya niştecihbûnê ji kurdan, û ya duyem: çêkirina berdewamiya dîrokî ya herheyî ji bo pêkhateya pir nûjen, ku nav lê hatiye kirin. “Sûriya” an jî wekî Ereb dixwazin niçikekî Erebî vêbixin dibêjin “Sûriye”.
Bi her awayî, Sûriye navekî îdarî ye ku bi saya kolonyalîzma nûjen a Frensî hate lêkirin û axên ku ne girêdayî erdnîgariya wê bûn bi ser de hat eberdan. Di zanistnameya “Ferhenga Welatan” ya Yaqut El-Hemwî de, ji bilî tiştên ku di deriyê el-Seîn de bi navê “Sûriye” (bi ta’ya girêdayî) hatiye behskirin û pênaseya wê wiha hatiye gotin: Cihek li Şamê di navbera Xanesra û Selamiyê de ye.” Û berî Yaqut, navê “Sûriye” di pirtûka “Baghyat al-Talab fî Tarîx Heleb” ya dîroknas Ibn al-Adim ( di sala 1262 Z de mirê) di axaftina li ser Cebel el-Ahs li başûrê Helebê de hatiye navkirin: “Di ev çiya bajarekî wêran e, ku Sûriya ye, ku bi kevirê reş hatiye avakirin, û îro kavil e û kesek tê de jiyan nake”. Li cihekî din dîsa behsa Sûriyê kiriye û gotina Herakleyosê Romayî piştî têkçûna wî tîne ziman: “Aşîtî li ser te be ey Sûriyê”. Ne dûr e ku verastkerê destnivîsê, Suheyl Zekkar, di bingeh de “elîf” bi navê Sûriyê veguherandiye ta’yek girêdayî “سورية”.
Û Ibn El-Ndim wiha pê de çû: “Sûriye Şama pêncemîn e û Entakya jî yek ji wan e. Me behs kir ku li derûdora El-Ahsê bajarekî wêrankirî heye bi navê Sûriye. Di pirtûka “El-Yewaqit û El-Derb fî Tarîx Heleb” a Ebî El-Fîda El-Eyûbî ( di sala 1331 Z de mirê).Wî behsa berevajîherêmên Şamê pêhev rêzkirin, wî wiha gotiye: “Sûriye Şama yekem e û ew jî Heleb û derdora wî welatî ye, li gorî hin vegotinan.” Û ji van hemû çavkaniyan kevintirîn pirtûka Îbn Abd Rabbo El-Endelûsî ye (di sala 940 Z de miriye) û wî navê Sûriyê di dabeşên Şam de nekiriye, wiha gotiye: “Paşê Şama pêncem, ku Qinnasrîn e û bajarê wê yê mezin ku Siltan lê ye, Heleb û peravê wê Entakya ye”.
Navê Sûriya bi ber her ku diçû bê nasname û cih ma, û di sedsala nozdehan de di yekemîn forma îdarî ya fermî de di dema dabeşkirina nû ya Osmaniyan de li Şamê derket holê, lewra dewleta “Sûriye” ji nişka ve xuya bû ku li Şamê ye û li wir nîşan da, bi vî rengî ji orîjînala xwe hat veqetandin, ew jî Heleb û bakurê Geliyê Asî heta Entakyayê bû. Bi dagirkeriya Firansa û Înglîz a li ser axa başûrê Osmaniyan, rêveberên Firansî hewldaneke “şoreşgerî” pêk anîn. Di dîrokê de cara yekê ye ku ji damezrandina Adem heta sala 1920’an herêma Cezîrê tevlî Bîlad Şam dibe ango navê wê kirin“Sûriye”.”
Armanca vegerandina berê ya derbarê navê Sûriyê û têgînên wê di dirêjahiya dîrokê de, û çawa di dawiya sedsala nozdehan de winda bû û ji nişka ve derket û bi hêza kolonyalîzma Fransî ber bi Cezîrê ve berfireh bû û hilweşandina xetên rizî ya rastiyên niha yên pir nêzîk û piçûk, û tu kes ne xwediyê vegotineke dîrokî ya berdewam e, û her kes dikare çîroka xwe ya îzolasyonparêz, otorîter û êrîşkar çêbike dema ku çîna rêbertiyê biryar bide, çi di nav dewlet û çi tevgerên li dijî wê de be. Lêbelê, ev yek tenê kûrbûna nefretê û berhevkirina kîn çêdike û diafrîne, ji ber ku li ser rûyê erdê tu pêkhatiyek tune ku îradeyeke esmanî li hember yekî din temsîl bike.[1]