ڕەسوڵ بۆسکێنی:
زمانی کوردی بەدرێژایی مێژوو خاوەنێکی دەسەڵاتدار و دڵسۆزی نەبووە، تا بەتەنگیەوەبێ و پێی ڕابگا و خەمخۆری ڕاستەقینەی بێت، لەدوای نەمانی مادەکانیش نەتەوەی کورد دەوڵەت و دەسەڵاتی سیاسی سەربەخۆی نەبووە، تاکو لەخەمی زمانەکەی دابێت و خزمەتی بکات، یاوەک زمانی ڕەسمی لە وڵاتدا کاری پێ بکات، یاخود وەک لایەنی ڕێزمانی و پاراستنی زمانی یەکگرتوو لەسەرانسەری وڵات دەکاری بێنێ، یان هەرنەبێ بەهۆی بەکارهێنانی ئەدەبی و هونەری و ڕۆشنبیریەوە گەشە بکا، لەبەر ئەوە زمانی کوردی خۆڕسکانە وەک لێڕەوار و دارستانی سروشتی چیاکانی کوردستان هەر لەخۆیانەوە پشت بەستوو بەهێز و توانای خۆیان بەرگەی تەنگژە و نەهامەتیەکانی ڕۆژگاریان گرتووە، لەبەرامبەر ڕووداوی تاڵ و ناخۆشدابەرەوپێش و بەرەوپاشیان بردووە، بێ پەرژین و باخەوان نەپاچەکۆڵە و دەستەبژار کراوە، نەپاسەوانی و دەستباری گیراوە، تا لەکەوتن ڕاست بکرێتەوە، بێ ئەوەی کەس خۆی تێگەیاندبێ، خۆڕسکانە گەیشتۆتە ئەم ڕۆژگارە، تائێستاش وەکو شاکار و جێی شانازی نەتەوەی کورد ماوەتەوە.
چوونەتەسەر هەوای ئەوان
سەرەڕای ئەوەی دوژمنان و نەیارانی نەتەوەی کورد هەمیشە هەوڵی هەڵپەرداوتن و لک و پۆپ کردن و لەناوبردنیان داوە، هەر نەبێت لەلایەن نەتەوەکانی سەردەست زمانی کوردی کپ کراوە، بەسوک سەیرکراوە، وایان لەخەڵک گەیاندووە زمانی کوردی زمان نیە، بۆ خوێندن و نووسین و شێعر و ئەدەب و ئاخاوتن نابێت، بەداخەوە ڕۆشنبیران و زانایانی خۆشمان شەرمەزاری تانەی دوژمنان بوون و چوونەتەسەر هەوای ئەوان، گەورە نووسەر و زاناو خوێندەوارانی کورد کەمتر زمانی زگماکی خۆیان دەربڕیوە، شاکار و نووسینەکانی خۆیان بەزمانی بێگانە نووسیووە، بەڵام لەگەڵ هەڵکشانی ڕۆژگاردا زانا و نووسەر و خوێندەوارانی کورد ئەم ڕێچکەیان شکاندووە، ئاوڕیان لەزمانەکەی خۆیان داوەتەوە، شێعر و ئەدەبیان ڕاگەیاندووە، ئەگەرچی زۆریان لەسەر وەستاوە، تیر و توانجیان تێ گیراوە، چون لەشێعر و ئەدەبدا بەکاریان هێناوە، یەکێکی وەک حەزرەتی نالی لەبەرامبەر تانەی نەیارانی دا ناچارە بڵێت:)کەس بەئەلفازم نەڵێ خۆکوردییە خۆکردییە هەرکەسێ نادان نەبێ خۆی تالبی مەعنا دەکا)لەشوێنێکی تربەبێزاری و نیگەرانیەوە دەڵێت: (نالی حەریفی کەس نیە، ئیلف و ئەلیفی کەس نیە بەیتی ڕەدیفی کەس نیە، هەرزە نویسە، گەپ دەکا) بەم شێوەیە ئەم زمانە شیرنە پێ بەپێی ڕۆژگارلەسەر دەستی خەمخۆرانی گەشەی کردووە تاکو گەیشتۆتە ئەم سەردەمە، ئێستاش وا تازەبەتازە بۆ خۆمان خەریکین بەدڵخواستی نەیارانمان زمانەکەمان خستووەتە بەردەم پەڕەی هەللاجی سیاسەت و خەریکە زمانەکەمان پەڕە پەڕە و وێران دەکەین.
جێگای نیگەرانیە لەڕابردوودا زمانی کوردی زۆر کەمی دەربارە نووسراوە، کەس زانانێ بەرلە هەزار ساڵ زمانی ئاخاوتنی کوردی چۆن بووە، بەچ شێوازێک دەربڕاوە، فەرهەنگی وشەکانی چەند بووە، ژمارەی پیتەکانی چەندبووە، چەند شێوەزاری هەبووە، شێوەزارەکان چۆن دروست بوون، کامەیان باڵادەست بووە و بۆچی ئاوالێک دوور کەوتوونەتەوە، ئایا شێوەی ڕێزمانی کوردی چۆن بووە و دواتر چی بەسەرهات و لەکام هەڵدێری زەمانەوە خلۆربووەوە بۆ پێدەشتی زمانناسی ئەم سەردەمە.
زیانێکی لەبن نەهاتووە
پچڕانی پاشماوەی زمانی ئاڤێستا و زەردەشت و زمانی ڕەسمی مادەکان زیانێکی لەبن نەهاتووە، پەیوەست کردن و بەستنەوەی ڕابردوو بەئێستای زمانەکەمان کارێکی سەخت و دژوارە، ئەو بەڵگە زانستیانەی لەبەر دەست دان بەشی ئەوە ناکەن بۆ گرێدانەوەی زمانی ئێستا بەڕابردوو، دەبێ مردەوەژیان زیندووکەینەوە و سەرەداوی پەیوەندی ئێستا و ئەوسا تێک کەینەوە، لەبەر ئاوێنەی مێژوو هۆکار و شێوەی گۆڕانکاریەکان بخوێنیەوە و لێی وردبینەوە تا ئاستێکی باوەڕهێن هەوڵ بدەین بۆ گەشەکردنی زمانەکەمان.
هەرچەندە گرێدانەوەی ئێستای زمانی کوردی بەڕابردوو کارێکی هەروا ئاسان و بێ ماندووبوون نیە، لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا پڕکردنەوەی کەلەبەری زانستی زمانناسی پەیوەستە بەکاری شوێنەوارناسانی مێژوو، زانیاری ڕووداوەکانی کوردستان دۆزینەوەی شێوەی نووسین و ئاخاوتنی زمانی کوردی لەم ڕێگایەوە بزانرێ، دەبێ شوێنەواری ڕابردووی مێژووی کورد لەژێر خاکی کوردستان دەربهێنرێ، ئەوەی لەکتێبە شڕ و پەڕپوتەکاندا دەستمان نەکەوتووە لە پاشماوەی شوێنەوار و لەوحە نووسراوەکانی ژێر زەوی کوردستان دەری بێنینەوە، بیخوێنیەوە، تێیان ڕامێنین، لەبەریەکیان ڕاگرین و بنچینەکانی ڕابردووی زمانی خۆمانی لێ هەڵێنجین.
من پێم وانیە ئەگەر زمان بنچینەی کۆنی نەبێ کابە کەچ دەبێ، ئەگەر زمانەکەمان بەسەردەمی کۆن پەیوەست نەکەین قیامەت ڕادەبێ و کارمان سەرناگرێ، بەڵام مادام لەتوانادا هەیە و کەرەستەی پێویست بەڵێکۆڵینەوە لەبەر دەستدان، پێویستە قۆڵی لێ هەڵماڵین و بەڕیشەی زمانەکەماندا ڕۆچینە خوارێ، وەک ئەوەی لەوەوپێش زانایانی شوێنەوار کاری زۆر گرنگیان ئەنجامداوە، بەدەرهێنانەوەی شوێنەواری ژێر خاکی کوردستان و ئاشکراکردنی نهێنی مێژووی ڕابردووی کوردستان و نەتەوەکانی تریش خرایە سەر زەوی و ڕووپەڕی کتێبان، بوونە زانیاری سەرەتایی بۆ لێکۆڵینەوەی زانایان و خوێندکارانی نەوەی نوێ، لەخوێندنگاکان بۆ خوێندن لەوانەکانی مێژوودا.
چوار هەزار ساڵ لەمەوبەر
هەڵکەندن و پشکنینەکانی گردی (شمشارە) لەڕۆژهەڵاتی ڕانیە و نزیک زێی بچوک، لە مایسی 1957 نێردەیەکی دانیمارکی بەرپەرشتی هاوبەشی دەزگای کالیسمبێرگ و دەزگای پەرەپێدانی لێکۆڵینەوەی حکومەتی دانیمارک دەستی بەپشکنینی شوێنێک کردووە بەناوی گردی (شمشارە)، دەکەوێتە کەناری دەستە ڕاستی زێ ی بچوک، هەشت کیلۆمەتر لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ڕانیە و پێنج کیلۆمەتر لە ڕۆژئاوای دەربەندی ڕەمکان (گەلی سەنگەسەر) دوورە.
شمشارە یەکێک لە گرنگترین گردە شوێنەواریەکانی کوردستان و ئەرشیفێکی بزماری سەردەمێکی زۆر کۆنی تێدا دۆزراوەتەوە، بەهۆی دەقی نامەکانی ئەم گردە زۆر زانیاریمان لەبارەی دانیشتوان و کاری ڕامیاری و سەربازیان پێش نزیکەی چوار هەزار ساڵ لەمەوبەر لەناوچەی ڕانیە و ناوچەکانی دراوسێی کۆبوونەوە.
هەڵگۆڵین و لێکۆڵینەوەکانی شمشارە بەرچاو ڕوونی لە سەردەمە کۆنەکان نزیک دەکەنەوە، دەتوانین بەهۆی ئەم هەڵکۆڵینەوانە لەبەشێک ڕۆژگاری ئەو سەردەمە ئاگادار بین، دەشتی ڕانیە مەیدانێکی زۆر لەبارە بۆ لێکۆڵینەوە لە شوێنەواری کوردستانی باشوور، پاشماوە دۆزراوەکانی ئەم گردانە بەڵگەن بۆ ئەوەی ئێرە هەرلە کۆنەوە ئاوەدان بووە، دەشێ ئەو گردانە زانیاری زۆر ڕوون لەسەر ڕۆژگاری کەونارای سنوورەکە و پەیوەندی لەگەڵ سەردەمە کۆنەکانی سۆمەری و ئەکەدی و بابلی و ئاشووری بەدەست بخەن. ئەو هەڵێنجان و بەراوردانەی لەسەر بناغەی سەرچاوە نوسراوەکانەوە کراون و زانیاری تۆبۆگرافی گەڕیدەکانیش چەسپاندویانن، زۆر ئەنجامی جێ بڕوایان لێ کەوتۆتەوە، ئەمەش ڕاستە پشکنینی شوێنە مێژووییەکان (لەوەش باشتر دۆزینەوەی نوسراوەکان) کارێکی پێویستە بۆ سەلماندنی ئەو بردنەوە سەریەکەی مێژووی ڕووداوەکان و ساغ کردنەوەی زمانی کوردی و نووسینی ئەو سەردەمە.
ناوی (شوشاررا) بووە
ئەوەندە زانیاریەی ئێستا لەبەر دەست دان بەشی ئەوە ناکەن بتوانینمیکانیزمی (هەنگاو بە هەنگاو) ئەم جۆرە پەیوەندیە ڕوون بکەینەوە. لەگەڵ ئەوەشدا دۆزینەوەی هۆکارەکانی ئاخاوتن و نووسین کارێکی پێویستە بۆ دەستەبەر کردنی ئەم جۆرە ڕوون کردنەوە سەرەتاییە بۆ پەیوەندییەکانی ئێستا و ئەوسا.
ساغ کردنەوە و خوێندنەوەی سەرخشتەسورکراوە لێ نووسراوەکانی شمشارە ئەوەی دەرخست گوند و ئاوایی و گردەدەستکردەکانی ناوچەکە لە نزیکەی چوار هەزار ساڵەوە لەگەڵ ئێستاگۆڕانێکی ئەوتۆی بەسەردا نەهاتووە، هەر لەناوی (شمشارە)وە دەست پێ بکەین، ئەو کاتە ناوی (شوشاررا) بووە، پایتەختی فەرمانڕەوایی دەشتی بیتوێن بووە، چەندین گوند و شوێنەواری دیکەش لەدەشتی بیتوێن و ناوچەی ڕانیە، هەر ئەو ناوانەیان هەبووە کە ئێستا هەیانە، گوندی (بۆسکێن)، ئەو کاتە ناوی (باسکین) بووە، گردێکی دەستکردی گەورە لەناوەڕاستی گوندەکە دایە، کەوتۆتە باکووری ڕۆژئاوای شمشارە، گوایە ئەو کاتە وەکو قەڵایەکی سەربازی بەکار هاتووە، لە گۆڤاری سۆمەر بەرگی 16ی ساڵی 1960 ل 15 نووسراوە گوندی (کامەریان) بە(شیمەرنی) ناوی هاتووە، زۆری دیکەی وەک (رانیە و تیتۆکە و شاورێ) و چەندانی تریش لەپاشماوەی ناوەکانی ئەو سەردەمەن، لەمەوە سەرنجمان بۆ ئەوە ڕادەکێشێ دەگونجێ زمانەکەش ئەوەندە گۆڕانی بەسەردا نەهاتبێ، یان لانی کەم هێشتا لێکچوونێکی نزیک لەیەکتر هەیە، ئەوە هەڵدەگرێ لێیەوە بگەینە ئەو باوەڕەی ئەگەر کنە و پشکنینی باش و لێکۆڵینەوەی ورد ئەنجام بدرێت لەوانەیە زانیاری زۆرمان لەسەر زمانی کوردی و ئاخاوتنی ئەو سەردەمە دەست بکەوێت، ئەمەش کارێکی گرنگە بۆ بەیەکەوە بەستنی زمانی ڕابردووی سەردەمی کۆن و ئێستای نەتەوەی کورد.
ئەوەش ڕوون بۆتەوە خشتەسورەکانی شمشارە کۆمەڵێک نامەن بۆ کوواری فەرمانڕەوای شوشاررا هاتوون، ئەو نووسینانەی لەسەر خشتەکان نووسراون، ڕووداوەکانی ئەو ڕۆژگارە تۆمار کراوە، ئەرشیفی فەرهەنگێکی دەوڵەمەندی وشەی پێکهێناوە، دەکرێت لێکۆڵینەوەی وردی لەسەر بکرێت و بەراورد بکرێت، نووسینی دەقەکانی شمشارە بەزمانی خووری نووسراون لەگەڵ فەرهەنگی ئێستای زمانی کوردی بەراورد بکرێن و توێژینەوەی وردیان لەسەر بکرێت، لەلادێڕی نووسینەکاندا دەکرێت شێوەی زمانی کوردی ئێستای تێدا بدۆزینەوە، هیچ بەدووری نازانم زمانی خووری یەک جۆر زمان یان زاراوەی نزیک لە زمانی ئێستا بێت، بەهەندێک گۆڕانکاریکەبەهۆی بەرداشی زەمانەوە ڕووی دابێ، نووسینی سەر خشتە سوورەکانی شمشارە بە خەتی مێخی نووسراون، بۆ خەتی لاتینی گۆڕاون و بەزمانی ئینگلیزی وەرگێڕاون، (زمانی ئەم جۆرە دەقانە لەگەڵ فەرمانبەر و پاشایۆکەکانی ڕۆژهەڵات دەستی پێ کردووە، زمانی ئەکەدییە، بەڵام ئەم دەقانە لەڕووی ڕێزمان و ڕێنووسیانەوە بەزۆری سیمای دیالێکتیان پێوە دیارە، پێویستی بە لێکۆڵینەوەیەکی ورد هەیە) ئەگەر توێژینەوەی وردیان لەسەر بکرێت و ساغ بکرێنەوە زانیاری زۆر بەدەستەوە دەدەن، ئەمە خزمەتێکی گەورەیە بەزمانی کوردی، سەرەڕای ساغ بوونەوەی زمانەکەمان، ئەوەش دەچەسپێنین نەتەوەی کورد و خووری هەریەکن، یاخود خووریەکان لکێک یا هۆزێکی نەتەوەی کورد بوون.
نامەکەت کەبۆت ناردووم
من شارەزای زمانی خووری و پسپۆڕی شوێنەوارناسی نیم، وەک خولیا و تێڕامان بەهۆی نزیکی و وردبوونەوەم لەم بابەتە باوەڕم وایە ئەو ڕستانەی لەسەر خشتە سوورەکانی شمشارە نووسراون، پشت بەست بەڕای شارەزایان کە زمانی ناوچەیی خووریەکان بووە، دەبێ لێک نزیکیەک لەگەڵ زمانی ئەمڕۆ هەبێت، هەروەک لە ژمارە (13)ی گۆڤاری (سۆمەر)ی ساڵی 1957 لە گووتاری پڕۆفیسۆر ج. لیسۆ سەرۆکی تیمی پشکنینی خشتەسوورەکانی شمشارە ئەم ڕستەیە بەنووسینی لاتینی دەخوێنینەوە، ڕستەکە بەزمانی خووری یە:) tuppakasatusabilam) واتای ڕستەکەش بەزمانی ئینگلیزی بەم جۆرەیە لە گوتارەکەدا تۆمار کراوە) Your letter which You sent me) واتای ڕستەکە بەکوردی ئەمەیە(نامەکەت کەبۆت ناردووم).
هەروەهالەلاپەڕە (62) ی کتێبی (خشتەکانی شمشارە) لەنامەی ژمارە SH.878 بۆ کوواری فەرمانڕەوای شمشارە هاتووە:) tu-pu-kasatu-sa-bi-lam es- me (واتای ڕستەکە بەکوردی (نامەکەتم بیست کە بۆت ناردبووم)، لەم ڕستانەدا نووسینەکە بەزمانی خووری یە بەوردبوونەوە لە دووبارە بوونەوەی کە دوو جاران وشەی tu هاتووە، هەمان وشەی (توو)ی زمانی کوردی ئێستایە، لەکۆتایی ڕستەکە پیتی m هەیە، ئەویش ڕاناوی کەسی یەکەمی تاکە لە کوردی ئێستادا، بۆ هەمان مەبەست لەلاپەڕە (83)ی کتێبی(خشتەکانی شمشارە)دا لەنامەی ژمارە SH.876 بەزمانی خووری ڕستەی (um- ma E-te-el-lum-ma (واتا (بەمە ئاگادارت دەمەوە)، ئەمەش ئەوەدەگەیەنێ بەدووبارە هاتنی پیتی m واتای ڕاناوی کەسی یەکەمی تاکە لە کوردی ئێستادا.
بەبڕوای مامۆستا مەسعوود محەمەد وشەی sabila ئەویش (سپارد، ڕاسپارد)ی ئێستای کوردی خۆمانە، بێ گومان ئەگەر شارەزایان و پسپۆڕانی ئەو بوارە توێژینەوەی وردی لەسەر بکەن، دڵنیام زۆر گەوهەری نهێنی زمانی کوردی لەم ئەرشیفەی شمشارەدا ئاشکرا دەبن کەخزمەتێکی گەورە بەزمانەکەمان دەکەن.
بەساغ کردنەوە و سەلماندنی ئەوەی زمانی خووری کۆن هەمان زمانی کوردی ئێستایە، یان لێکچوونێکی تاڕادەیەک لێک نزیک لەنێوانیان دا هەیە، ئەوە خزمەتێکی گەورە بەزمانی شیرینی کوردی دەکرێت، ڕاستەوخۆش ڕیشەی زمانەکەمان 2000 ساڵ بەرلەزاین دەبەینەوە قوڵایی مێژوو.
لەئەنجامی کنە و پشکنینی گردی شمشارە ئەرشیفێکی شوێنەواری پڕ بەرەکەتمان دەستکەوتووە، بەشێکی مێژووی ناوچەکە ڕوون دەکاتەوە لە ڕووی سەربازی، کۆمەڵایەتی، ئاینی، هونەری، گڵێنەسازی و زۆر بواری تری ئەو سەردەمە کەبەنەزانراوی ماونەتەوە، مێژووی دەشتی بیتوێن و ناوچەکە و کوردستان و وڵاتە دراوسێکان و ئەو شوێنانەی پەیوەندیان پێوەی هەبووە ڕوون دەکاتەوە، ئینجا ئەگەر تەواوی ناوچەکە و کوردستان پشکنینی بۆ بکرێت و بەوردی توێژینەوەی لەسەر بکرێت و ساغ بکرێتەوە، بێ گومان بەرهەمێکی مشە و زانیاری فرەمان دەست دەکەوێت، بەمەش باشتر دەتوانین سۆراخی ڕابردووی زمانە شیرنەکەمان بکەین.
سەردەمی زەردەشت و پێش تریش
هەرچەندە ئومێدی هەڵکۆڵین کارێکی لەسەرخۆ و ماندووکەر و پڕ چاوەڕوانیە، ئەگەر بشبێ کات و مانگ و ساڵی زۆری دەوێ، تا بەرهەمی ئەو هەوڵ و تەقەلایە دێتە بەردەست و لێیان دەکۆڵرێتەوە و دەبنە کەرەستەی دەستخستنی بنچینەی زمانی کوردی و لەزانستی زمانناسی دا بەکاردەهێنرێن سەبری ئەیوبی دەوێ، بەڵام هیچ نەتەوەیەکی ژیری سەر پشتی ئەم زەویە بێ خەم و دەستەوئەژنۆ بەرامبەر خزمەت کردنی زمانەکەی بێباک دانەنیشتووە، بەهۆی نەبوونی یا کەمی زانیاری لەخزمەت کردنی زمانەکەی کۆڵی دابێ. ئەگەر بەم پێودانگە بێت زانایانی جیهان لەبەر کەمی یان نەبوونی زانیاری هەوڵ و ماندووبوونیان نەدەخستەگەڕ بۆ بەدەستهێنانی زانیاری لەتەواوی زانستەکاندا.
هەموومان دەزانین کاتێ دەنگۆی تازە و مزگێنی ڕوون کردنەوە لەسەر زمانی کوردی بڵاودەبێتەوە کە مێژووی زمانەکەمان لەپێش زەردەشتەوە تاکو ئەمڕۆ لەڕێی هەوڵی زانستکارانەی خۆیەتی، ئەوەش بنج و بناوانێکی هێندە دڵخۆشکەری نەبووە لەگۆڕەپانی دڵنیایی دا پاڵی لێ بدەینەوە، دیارە دۆزینەوەی سەرەداوی پەیوەندی زمانی کوردی کۆن و زاراوەکانی ئێستا مایەی شانازی و جێگای دەستخۆشیە.
دیارە من ئەوە دەزانم زاراوەکانی ئێستای زمانی کوردی هەروا بەڕاستەشەقامی خۆڕسکدا ناگەنەوە سەردەمی زەردەشت و پێش تریش، ئەوەش دەزانم بردنەوەسەریەکی مێژووی چوار هەزار ساڵی هەریەک لە زانستەکان و بەتایبەت ساغ کردنەوەی بنچینەکانی زمان و زانستی زمانناسی هەوڵی تاکەکەس و دەستە و گروپ و کاری ساڵ و دوو ساڵ نیە، بەڵام پێویستە هەمیشە لە هەوڵ و تێکۆشان دابین لە بردنەوە سەریەکی ڕووداوەکانی ڕابردوو بۆ گرێدانەوەی سەردەمەکان و خزمەت کردنی نەتەوەکەمان بەگەشەپێدانی تەواوی زانستەکانی دیکە بەتایبەت زانستی زمانی کوردی، وەستان و بێ خەمی زیانێکە لەخۆمان و نەتەوە و زمانەکەمان دەکەوێ.