ناونیشانی بابەت: شانشینی مەلکیشی ناسراو بە #کوردستان# و ڕۆڵی لە شەڕی نێوان سەفەوییەکان و عوسمانییەکاندا
ئامادەکردنی: حسێن بلباس
ناسینی مێژووی ھەر نەتەوەیەک کاریگەرییەکی ھەرە مەزنی ھەیە لەسەر جوانتر ناسینی پێکھاتەکانی کۆمەڵایەتی و کولتووری لەناو جڤاک و کومەڵگەدا.
ناسینی مێژوو و پێکھاتەکانی ھەر کومەڵگایەک ئەرکی سەرشانی ئەندامانی ئەو کۆمەڵگایەیە و توێژینەوە لەم ئاستەدا دەتوانێ ببێتە ھۆی ڕوونبوونەوەی تاکەکان و ھەروەها ئامرازێکی کاریگەرە بو توێژینەوە و پەرەپێدانی مرۆڤ و چین و پێکھاتەکانی ئەو کۆمەڵەگایە.
دوای ئینسان، بنەماڵە و خانەدان و هۆز و خێڵەکان بەرچاوترین و سەرەکیترین بناغەکانی پێکھێنەری ئەو کۆمڵگایەن.
$پایتەختی شانشینی مەلکیشی (Melkîşî) $
شاری #چەمشگزەک# (#چمشگزک#) بووە، بۆیە زۆر جار بە شانشینی چمشگزک تۆمار کراوە.
لەسەرچاوە مێژووییەکاندا، ناوی شانشینی مەلکیشی بەم جۆرە تۆمار کراوە (مەلکیشی، چەمشگزەک، کوردستان)، بەڵام ناوە درووستەکەی (مەلکیشی)یە و بە کوردستان ناسراو بوو و چەمشگزەک ناوی پایتەختەکەیەتی.
ئەم شانشینە دەکەوێتە باشووری ئەرزینجان و باکووری #دیاربکر#، سنووری شانشینی مەلکیشی سنوورێکی فراوان بووە، شارەکانی (#دەرسیم#، عەرەبگیر، خەربووت، مووش، بینگول، بەشێک لە ئەلازێر، بەشێک لە دیاربکر، بەشێک لە #ئەرزنجان#، بەشێک لە #ئەرزەڕۆم#، بەشێک لە سیواس)...ی لەخۆ گرتووە.
شانشینی مەلکیشی شانشینێکی کۆنی کوردانی هەزەبانییە، کە لەپێش زایین هەر بەشێک بووە لە هەزەبان (هیزولان)، بەڵام لەسەردەمی پاشا مەلکیشۆ هەزەبانی (بلباس) ئەم شانشینە زۆر بەهێزتر بووە و 34 قەڵا 16 شار لەژێر قەڵەمڕەویدا بووە.
پاشا مەلکیشۆ لەدەوروبەری ساڵی 1045ی زایینی فەرمانڕەوایی کردووە. پاشا مەلکیشۆ بلباس نەوەی پاشا ئەبولهیجا موسک کوڕی پاشا چەکۆی هەزەبانییە.
مەلکیشییەکان نەوەی بێگەردی هەزەبانییەکانن و بەشێکی گرنگی هۆزەکانی بلباسن، هەزەبانی خاون دەوڵەتێکی کوردی بەهێز بوونە لە کوردستان، ئەتوانین بڵێین لە دەوڵەتە هەرە بەهێزەکانی کوردستان بوونە، کە شاری هەولێر پایتەختیان بووە، سنووری دەوڵەتی هەزەبانی تەواوی #باشووری کوردستان# و زۆربەی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و بەشێک لە وڵاتی ئێستای ئێڕاق و ئێران و بەشێک لە باکوور و ڕۆژاوای کوردستانی دەگرتەوە.
دەوڵەتی مەلکیشی (کوردستان) دەوڵەتێکی هەزەبانی بووە، یاخود ئەتوانین بڵێین دوایین دەوڵەتی کوردیی هەزەبانی بووە.
میر #شەرەف خانی بەدلیسی# و ڤیلادیمێر مینۆرسکى و ئەمین زەکى بەگ، سەبارەت بە ملکیشى دەنووسن، مەلکیشییەکان بە زۆرى قەوغایى و حەشامەت و دارایى، سەرتۆپی هۆزەکانى کوردستانن، لە سەدەى 7 و 8 کۆچی، نزیکەى هەزار ماڵێکیان لە ڕیزى میرانى لاى پادشاى ئێران بوون، مەلکیشى هەمیشە فەرمانڕەواى سەربەخۆ وخۆماڵییان بەسەرەوە بووە و بەرفراوانیى وڵاتەکەیان و زۆریى حەشامەتەکەیان لە ڕادەیەک دایه، کە هەموو کەسێک و تەنانەت پادشایانى زەمان، لە دەفتەر و پسوولەکانى دیواندا بە وڵاتەکەیان دەڵێن (کوردستان).
شەرەف خانی بەدلیسی ئاماژە بەوەش دەکات، کە دەوڵەت و پاشایانی زلهێزی وەک جەنگیز خان و تەیموور گۆرگان و شاهرۆخ میرزا و قەرە یوسفی تورکمانیش دەستیان بۆ نەبردوون و نەیان توانیوە لێیان زەوت بکەن.
شانشینی مەلکیشی بێجگە لەوەی دەوڵەتەکەی خۆی ڕۆڵێکی باڵای گێڕاوە لەسەردەمی فەرمانڕەوایی ئەیووبی، لەسەردەمی پاشابەهائەدین خەلیل کوڕی پاشا مەلک ئەلعادل محەمەد کوڕی پاشا مەلیک ئەلعادل مەلکیشۆ لەسەرکردە هەرە گەورە و باڵاکانی مەلیک عادل و مەلیک کامل ئەیووبی بووە، هەروەها فەرمانڕەوای جەزیرە و حەران و ڕوها و فەرمانڕەوای شام و فەرمانڕەوای قاهیرە بووە و لە هەمان کاتدا سوپاسالاری سوپای ئەیووبی بووە (قائد الجیوش المنصورة) و ڕۆڵێکی بەرچاوی گێڕاوە لە شەڕی نێوان ئەیووبی و سەلجووقیدا.
هەروەها میر عزەدین کوڕی پاشا مەلک ئەلعادل محەمەد کوڕی پاشا مەلک ئەلعادل مەلکیشۆ لەسەرکردە باڵاکانی ئەیووبی بووە و ماوەیەک فەرمانڕەوای شام بووە.
میر ئەسعد کوڕی پاشا محەمەد کوڕی پاشا مەلکیشۆ لە میران و سەرکردەکانی ئەیووبی بووە.
میر فەخرەدین محەمەد کوڕی میر ئەسعەد کوڕی پاشا محەمەد کوڕی پاشا مەلکیشۆ، سوپاسالار و لە میران و سەرکردە هەرە باڵاکانی مەلیک ناسری ئەیووبی بووە، تا نەمانی دەوڵەتی ئەیووبی بە دەست مەمالیک ڕازی نەبوو بە هاتنە سەر دەسەڵاتی مەمالیک.
لە میرە هەرە گەورە و باڵاکانی سوڵتان #سەڵاحەدینی ئەیوبی# میر وەهسوزان کوڕی میر مەنسوور کوڕی میر وەهسوزان کوڕی پاشا مەلکیشۆ، کە میرێکی گەورە و شاعرێکی بەناوبانگ بوو.
پاشا مەلیک ئەلعادل خالید کوڕی پاشا بەهائەدین مەلکیشی لە پاشا بەهێزەکانی کوردستان بووە و دەوڵەتی مەملووکی پەیوەندییان لەگەڵ کردووە و دانیان بە شانشینەکەیاندا ناوە، هەروەها کوڕەکانی میر ئەحمەد، میر مەحموود، میر جەلال، میر عەلائەدین عەلی، میر کەیقوباد لەو میرانە بوونە، کە ناویان لە پەڕتووکی (صبح الأعشی)دا هاتووە و دەوڵەتی مەملووکی دانی پێدا ناون.
میر عەلائەدین عەلی کوڕی پاشا خالیدی مەلکیشی فەرمانڕەوای میرنشینی (خەربووت، خرت پرت) بووە و دەوڵەتی مەملووکی دانی بە دەساڵەتەکەدایاندا ناوە و قلقشندی ئاماژەی پێ کردووە.
پاشا (کەیقوباد) لەدوای باوکی پاشا خالیدی مەلکیشی بووەتە پاشای کوردستان.
دوای ئەو کوڕەکەی پاشا مەلیک ئەلعادل تاجەدین یەڵمان لە پاشا هەرە بەهێزەکان بووە و سەردەمی ئەو سەردەمی تەیمووری لەنگ و میر موتەهرتەن بووە، پاشا تاجەدین ناسناوی وەک باب و باپیرانی مەلیک ئەلعادل (پاشای دادگەر) بووە، کە یەکەم ئەکادیمیا و پەیمانگای بۆ میرانی کوردی دامەزراندووە و بە پەیمانگای (یەڵمانی) ناسراوە.
پاشا تاجەدین یەڵمان توانیبووی هاوپەیمانیی لەگەڵ دەوڵەتانی دەوروبەری ببەستێت، بەتایبەتی دەوڵەتی مەغۆل بە سەرکردایەتیی پاشا تەیمووری لەنگ (تەیموور کورکان)، لە شەڕی عوسمانی و مەغۆلیدا شانشینی مەلکیشی ڕێککەوتنێک لەگەڵ تەیمووری لەنگی پاشای مەغۆل دەبەستێ و ئەم ڕێککەوتنە لەسەر بنەمای ئەوە بووە ،کە دەوڵەتی مەغۆل دان بە دەوڵەتی مەلکیشیدا بنێت و ڕێز لەسەروەریی ئەو وڵاتە بگرێ و لەبەرانبەردا شانشینی مەلکیشی (کوردستان) ڕێز لە دەوڵەتی مەغۆل بگرێ و ڕێگر نەبێت لە هێرشکردنە سەر عوسمانی لەلایەن مەغۆلەکان، چونکە کە تەیمووری لەنگ دەوڵەتى ئاق قۆینلۆ و قەرەقۆینلۆى تێک دا و کۆتایى پێ هێنان، یوسف ڕەش، سەرۆکى قەرەقۆینلۆیەکانی بەدیل گرتبوو، ئەوجا لە باشوورى زێى فورات بەرەو ڕۆژاوا هەڵکشا، بەڵام مەلکیشییەکان ڕێگایان لە مەغۆلەکان گرتبوو نەیانهێشت لەشکرى تەیمووری مەغۆلى لە سنوورەکانیان تێپەڕن.
سەردەمى مەغۆلەکان، ئەنادۆل داگیر کرا، هۆلاکۆ (پەشموتای) کوڕى خۆى کردبووە والیى (سیواس) و فەرمانى پێ دابوو، کە هێرش بکاتە سەر شانشینی مەلکیشی، پەشموتای بە سوپای مەغۆل هێرشی کردە سەر مەلکیشییەکان و لەبەرانبەردا سوپای مەلکیشی ڕووبەڕوویان بوونەوە و لەنزیک ناوچەی (کەزەل کەلیسه)، کە سەر بە ناوچەکانی مەلکیشی بوو، شەڕێکی خوێناوی قەوما و بۆ ماوەى دوو مانگ شەڕ لەنێوان هەردوولادا بەردەوام بوو، لەکۆتاییدا سوپای مەغۆل شکان و میر پەشموتای کوڕی پاشا هۆلاکۆ هەڵات.
لە ساڵی 1328ی زایینی فەرمانڕەوای ئەرزینجان، کە سەر بە تۆرکمانە ئاق قۆینلۆوەکان بوو، هێرشی دەکردە سەر سنووری دەوڵەتی مەلکیشی، بۆیە مەلکیشییەکان بە سوپایەکی تۆکمە هێرش دەکەنە سەری و دەیکوژن. هەروەها ملکیشییەکان لەگەڵ ئیلخانییەکان جێگرى مەغۆلەکان و ئاق قۆینلۆ تورکەمان شەڕێکى زۆریان کردووە و توانیویانە خۆیان بپارێزن.
$جەنگی شانشینی مەلکیشی و شانشینی زولقەدری$
شانشینی زولقەدر لە شانشینەکانی (#ئەنادۆڵ#) بووە و پایتەختەکەی شاری (بستان) بووە، سەر بە هەرێمی (مەرعەش). لەدوای ڕوخانی دەوڵەتی سەلجووقی دامەزراوە.
ئەم جەنگە لەدەوروبەری ساڵی 1450ی زایینی ڕووی داوە، کاتێک پاشای وڵاتی زولقەدر پاشا (سولەیمان کوڕی محەمەد زولقەدری) بڕیار دەدات هێرش بکاتە سەر شانشینی مەلکیشی (بلباس).
لەو سەردەمەدا، پاشای شانشینی مەلکیشی پاشا (مەلک ئەلعادل شێخ حەسەن بەگ مەلکیشی بلباس، کوڕی پاشا مەلک ئەلعادل تاجەدین کوڕی پاشا کەیقوباد کوڕی پاشا خالید کوڕی پاشا بەهائەدین کوڕی پاشا محەمەد کوڕی پاشا مەلکیشۆ نەوەی پاشای مەزن ئەبولهیجا موسەک هەزەبانی کوڕی پاشا چەکۆ جەعفەر محەمەد هەزەبانی، لە نەوەکانی پاشای مەزن مۆنبازی هەزەبانی) لە شەڕدا بوو لەگەڵ دەوڵەتی ئاق قووینلۆ، کە پاشاکەیان (ئۆزۆن حەسەن ئاق قۆینلۆ تورکمان) بوو. زولقەدرییەکان کە لەسەر هەردوو قەڵای (کوئراک) و (وئراک) کێشەیان لەگەڵ مەلکیشی بلباس هەبوو، بۆیە ئەم دەرفەتەیان بە هەل زانی بۆ هێرشکردنە سەر پاشا ئەلمەلیک ئەلعادل شێخ حەسەن بەگ مەلکیشی بلباس، چونکە پاشا شێخ حەسەن مەلکیشی سەرقاڵی بەرەنگاربوونەوەی سوپای ئاق قۆینلۆ بوو.
پاشا سولەیمانی زولقەدر بە سوپایەکی (30) هەزار کەسیی لە تورکمان هێرش دەکاتە سەر کوردانی بلباس لە شانشینی مەلکیشی، پاشا شێخ حەسەن مەلکیشی بلباس دوای ڕاوێژکردن لەگەڵ میر و سەرکردە سەربازییەکانی بڕیار دەدات، سوپاکەی بکاتە دوو بەش، بەشێکیان بەردەوامی بە شەڕکردن بدەن بەرانبەر دەوڵەتی (ئاق قۆینلۆ) لە دەشتی (سەفان)، کە سنووری شانشینی مەلکیشی بووە لەنزیک شاری (بینگۆل) و بەشێکی دیکەی سوپاکەی ڕەوانە دەکات بۆ شەڕکردن بەرانبەر زولقەدرییەکان، دوای پێنج ڕۆژ شەڕکردن سوپاس کوردانی مەلکیشی بلباس بەسەر تورکمانە زولقەدرییەکان زاڵ دەبن و خەراپیان بەسەر دێنن، بۆیە پاشا سولەیمان زولقەدری پاشەکشە دەکات بۆ قەڵای خەربووت و کۆتایی بەم شەڕە دێت. لە هەمان کاتدا مەلکیشی سەربازانی ئاق قۆینلۆ ڕاو دەنێت.
مەلکیشی لە شەڕی عوسمانی و سەفەویدا ڕۆڵێکی یەکلاکەرەوەی هەبووە لەنێوان ئەو دوو هێزەدا پشتگیریی هەر بەرەیەکی کردبا سەرکەوتن بۆ ئەو دەبوو. لە شەڕی چاڵدێراندا مەلکیشی سەرەتا پشتگیریی شائیسماعیلی سەفەوییان کرد، بۆ ئەوەى لە جووڵانەوەى سەربازیدا یارمەتیى شا بدەن قەڵاتى کەماهیان (کەماخ)، کە لە قەڵاکانى ملکیشى بوو، بۆ بەجێ هێشت لە باشوورى ئەرزینجان، تا بیکاتە بنکەى سەربازیى خۆى، بە مەرجێ دان بە سەربەخۆیى وڵاتەکەیاندا بنێ و لەبەرانبەردا شا ئیسماعیلی سەفەوی بەشێکی زۆری (ئێڕاقی عەجەمی) بەخشییە پاشا حاجی ڕۆستەم بەگ مەلکیشی بلباس.
بەڵام، کە لە بەرەی سەفەوی کشانەوە، عوسمانییەکان توانییان زۆر بەئاسانی سەرکەوتن بەدەست بهێنن، (باشترین بەڵگە بۆ ئەم بابەتە، نامەی سوڵتان بایەزیدی دووەم عوسمانی، کە بۆ پاشا حاجی ڕۆستەم بەگی مەلکیشی بلباس ناردوویەتی و هەروەها پەڕتووکی شەرەفنامەیە).
سوڵتان سەلیمی عوسمانی چەند نامەیەک بۆ پاشا ڕۆستەم ڕەوان دەکات و داوای لێ دەکات هاوکاریی بکات و لە بەرەی شا ئێسماعیل پاشا بکشێتەوە، ڕۆستەم ئەم کارەی کرد و لە شەڕی چاڵدێران کشایەوە.
لەدوای شەڕی چاڵدێران، مەلکیشی بووە هاوپەیمانی عوسمانی، بەڵام لە هەمان کاتدا سەربەخۆیی خۆی بەرانبەر بە عوسمانی پاراستبوو.
لەدوای ساڵی 1514ز، مەلکیشی بووە دوژمنی سەرسەختی سەفەوی و سێ جار بە تەنیا شەڕی سەفەوییان کردووە.
مەلکیشی بە سەرکردایەتیی پاشا پیر حسێن بەگ مەلکیشی بلباس، کە پێشتر هەولێریان لە سەفەوییەکان گرتبوو، سێ جار چوون بۆ هاوکاریی میر سەید فەرمانڕەوای سۆران و میر یوسف بەگ میری ورمێ، کە بە غازی قڕان ناوبانگی دەرکردبوو، هەروەها بۆ لای ئەسکەندەر بەگ لە برادۆست. لەڕاستیدا لە یەکێک لەم سێ شەڕەدا خودی شا ئیسماعیلی سەفەوی لەگەڵ سوپاکەیدا هات و لە هەر سێ خول دۆڕابوو و گەڕابووەوە دواوە.
دیسان دواتر لە دەوروبەری نووسەیبین، سەفەوییەکان لە شەڕێکی گەورەدا لە شوێنێکدا بە ناوی کۆچ هەسار، لە ساڵی 1516ز، خۆیان کۆ کردەوە و مەبەستیان تۆڵەکردنەوە بوو لەو شکەستەی و لە شەڕی چاڵدێران تووشیان ببو، ئەم شەڕە شەڕێکی یەکلاکەرەوە بوو لەنێوان سەفەوییەکان و عوسمانییەکان.
سوپای عوسمانی بۆ دوو دەستە دابەش ببوو، دەستی ڕاست لەسەربازانی عوسمانی پێکهاتبوو و دەستی چەپیش لە جەنگاورە کوردەکان، شەڕ دەستی پێ کرد و ڕووبەڕوو هاتنەوە، وەک هەور تێکەڵاو بوون، لەگەڵ دەریای ڕژاو و ڕەشەبایەکی ژاوەژاو. لەو شەڕە خوێناوییەدا، ئەو گرووپەی کە یەکەمجار ئاگری شەڕی داگیرساند، سوپای ڕۆژەکی (بلباس) بوو، لە کاتی جەنگدا هێزەکانی لای چەپ زۆر کەم پیشان دەدا و خەریک بوو دوچاری شکست ببن، چونکە ستەمکاریی بەربەری قزلباشە سەفەوییەکان بە هێزێکی زۆر هێرشیان کرد، هەواڵ گەیشتە پاشا پیر حسێن بەگی دووەمی بلباس پاشای شانشینی مەلکیشی، کە بەشداریی شەڕیان نەکردبوو، کە سوپای کورد و جەنگاوەرانی بلباس خەریکە بە یەکجاری بشکێن، بۆیە مەلکیشییەکان، کە بەشداریی شەڕیان نەکربوو، بە سەرکردایەتیی پاشا پیر حسێن بەگی دووەم مەلکیشی بلباس، بە سوپایەکی 50 هەزار شەڕکەرەوە هاتە یارمەتیی کوردان و ئەمیرەکانی کوردستانی بەجێ نەهێشت و سەرکەوتنێکی گەورە بەسەر سەفەوییەکان تۆمار کرا.
لەڕاستیدا شانشینی مەلکیشی هەمیشە سەروەریی تەواوی کوردانی پاراستووە، هەروەک چۆن (#ئەمین زەکی بەگ#، ڤیلادمێر مینۆرسکی، د. #نووری دەرسیمی#) ئاماژەیان بەوە کردووە، کە ئاڵای شانشینی مەلکیشی ئاڵایەک بووە، کە لە تەواوی کوردستان ڕێزی لێ گیراوە و حیسابێکی تایبەتیان بۆ کردوون. ئەمین زەکی بەگ، لە پەڕتووکە مێژووییەکەیدا ئاماژە بەوە دەکات، کە ئاڵای مەلکیشی بەسەر تەواوی کوردستاندا شەکاوەتەوە.
$سەرچاوەکان:$
1- دیاربکریە، ابو بکر طهرانی.
2- سیاحتنامه، اولیاء جلبی.
3- معجم البلدان، یاقوت الحموی.
4- نجوم الزاهرة.
5- تاریخ اربل، ابو الهیجاء الهذبانی.
6- شرف نامه، شرف خان بدلیسی.
7- ایرج افشار سیستانی.
8- امین زکی بک، تارخ دول وامارات الکوردییە.
9- عباس نامە.
10- حسێن بلباس.
11- ڤیلادیمیر مینورسکی.
12- هنری فێڵد.
13- مارک سایکس.
14- شمس القهقهه.
15- سیرە العادل.
16- ملوک آل عثمان.
17- سیرة الفاتح.
[1]