عەبدولحسێن شەعبان
توێژەر و بیرمەندی عەرەبی
وەک شاری #هەڵەبجە#ی کوردیی کە لە ساتەوەختانی چەند کاژێرێکدا یان لە ماوەی کەمێک ڕۆژدا، پێنج هەزار مرۆڤی سڤیل بوونە قوربانی، کوشتنی هەشت هەزار هاووڵاتی موسڵمانیش لە بۆسنە تەنیا پێنج ڕۆژێکی ویست، ئەو جینۆسایدەی بۆنی دڕندەترین کارەساتی لێ دەهات لە ئەوروپای پاش جەنگی دووەمی جیهانی، وێڕای تێپەڕینی بیست ساڵێک بەسەر ئەنجامدانی ئەو تاوانە کۆمەڵکوژییەدا کە لە 11ی تەمووزی ساڵی 1995 قەوما، پاش دەستهەڵگرتنی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ئەرک و بەرپرسیارێتیەکانی لە ماوەی نێوان 1992 تا 1995، تا ئێستاش نزیکەی هەزار قوربانی تەرمەکانیان نەدۆزراونەتەوە، هەر ساڵەی ژمارەیەکی نوێی تری قوربانی دەدۆزرێنەوە، کە ئەمەش پاش جینۆسایدە گەورەکەی سربرنیتشا وەک نەریتێکی ساڵانەی لێهاتووە، تەنیا لە یەک ساڵی پێشوودا شوێنەواری 136 قوربانی تر دۆزرانەوە.
ئەو جینۆسایدە ڕەشترین و توندترین ڕیسوایی پێوەندیدارە بە پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤەوە لە ئەوروپادا، وێڕای تیشک خستنەسەر تاوانەکە خۆ ئەگەر قوربانییەکان موسڵمان نەبوونایە هەموو دنیایان لەسەر هەڵدەستێنرا، ئەگەر قوربانییەکانی لە جوولەکەوە خۆراواییەکان بوونایە دەخرایە چوارچێوەی پاکتاوی ڕەگەزی و تاوانی کۆمەڵکوژی گەورەوە، تەنانەت ئەگەر تاقە کەسێک یان چەند گەشتیارێکی بگرتایەتەوە، بەبێ ئەوەی لە ڕۆحی پیرۆزی مرۆڤ کەم بکەینەوە ئیتر لە هەر کەسانێک بن، تاوان هەر تاوانە ئیتر ژمارەکانی هەرچەندێک بن، ڕاستە مردنی مرۆڤێک کارەساتێکە، بەڵام چی ئەگەر هەشت هەزار مرۆڤ بکوژرێن ئایا واتای ئەوە نییە هەشت هەزار کارەسات ڕوویداوە زیاتر ئەوەی پێوەندی بەکەسوکاری قوربانیان و خزم و هاوڕێ و کۆمەڵگاکەیانەوە هەیە، مەرجی ئەم ژمارە زۆرەی خەڵکی بەواتای ستەمکاری و دڵرەقی نییە سەبارەت بەکەسوکاریان تەنیا سەرژمێرییەک نییە وەک سەرژمێری ئەو کوشتارگانەی دەخرێنە پاڵ ستالین.
وەک لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە ژیانی مرۆڤ پیرۆزکراوە ناکرێت بەناهەق و بەهەند وەرنەگیرێت، وەک لەسوورەتی مائیدەدا ئایەتی ژمارە 32 هاتووە (مِنْ أَجْلِ ذَٰلِکَ کَتَبْنَا عَلَىٰ بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ َمن َقتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَل النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَکَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ ڕُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ کَثِيرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذَٰلِکَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ ) ، وەک وتراویشە کوشتنی مرۆڤێک لە دارستانێکدا تاوانێکە لێخۆشبوونی نییە، بەڵام کوشتنی گەلێکی ئارام و ئاسوودە مەسەلەیەکە ئاوڕدانەوەی پێویستە.
ئەم کوشتارگە ترسناکە تا ئێستا بەبێ سزاگەیاندنی تاوانبارانی تێپەڕیوە بەتایبەتی ئەوانەی فەرمانیان بەو کارە کردووە، هەروەها ئەوانەی جێبەجێیان کردووە ئەمەش بەپێچەوانەی هەموو دابە یاسایی و مرۆڤایەتی و ئایینیەکانە، کوشتن لەدەرەوەی دادگادا بریتییە لە تاوانێک کە ڕەوای هەقە تاوانبارەکە سزای لەسەر بدرێت، ئەی تاوانێک بەو قەوارە گەورەیە وە چی، بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەکان و سەرەڕای کوشتارگەی موسڵمانان لە سربرنیتشا بۆ خۆی تاوانێکە بە ناوی جینۆساید، پیاو و کوڕانی سڤیلی گرتەوە، بووە هۆی هەڵهاتنی دەیان هەزار مەدەنی تر، ئەوانەی ئەم تاوانەیان ئەنجامدا بەسەرپەرشتی جەنەڕاڵ ڕاتکۆ ملادیتش بوون، بەڵام نەتەوەیەکگرتووەکان شکستی هێنا لەوەی بیکاتە جینۆساید بەهۆی کاری ڤیتۆی ڕووسیەوە دژ بە پڕۆژەبڕیارەکەی لەو دواییانەدا بەڕیتانیا پێشکەشی ئەنجوومەنی ئاساییشی کردبوو.
بەنجبوون و خاوخلیسکی ویژدانی جیهانیی بەرانبەر ئەو جینۆسایدە ڕیسواییەکە بۆ هەموو مرۆڤایەتی، ئەی چی بە کەسوکاری قوربانیان دەوترێت، تاوانی لەو فەزاحەتەو خەمساردی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و هەڵوێستی نابەرپرسانەی نەتەوەیەکگرتووەکان ڕەنگدانەوەی ئەو شوورەییە بوونیادیەی سیستمی جیهانییە کە پاش دوو جەمسەرێتی ئەو سیستمە داڕماوە، پڕیەتی لە کەلێن و عەیبوعار، دڕندانەترو کەم دادوەرانەترە لە جاری جاران.
بیست ساڵێک تێپەڕی بەسەر ڕوودانیدا کەچی جار دوای جار نەتەوەیەکگرتووەکان شکست دێنێ لەوەی بیکاتە جینۆساید، ئایا ئەوە گاڵتەکردن نییە بە بەهاکانی جیهانگیری، هەستکردن نییە بە نابەرپرسیارێتی لەبەرانبەر کۆسوڕی سیستمی مافپەروەرانەو یاساییانەو ئایینی و ڕەوشتیانە، گەرچی ددانپێدانان بەوەی جینۆسایدە بەس نییە، بەڵام هەنگاوێکە بۆ تاوانبارکردنی بکەرانی و پێشکەشکردنیانە بۆ بەردەم دادپەروەری نێودەوڵەتی، بە تایبەتی پاش درووستبوونی سیستمی ڕۆما ساڵی 1998و دامەزراندنی دادگای کەتنی نێودەوڵەتی کە لە ساڵی 2002 خرایە بواری جێبەجێکردنەوە، نەک تەنیا ئەوانەش بەڵکوو فەراهەمبوونی دادپەروەری بۆ قوربانیان پێویستیی بە پاڵپشتیکردنی ڕزگاربووانی جینۆسایدەکەشە، ئەوانەی خراونەتە بەر زەبرو لاقەکاری سێکسی، وێڕای چارەنووسی بزربووانی ئەو تاوانە تا ئەمڕۆش.
وێڕای ئەوەی هەردوو دادگا نێودەوڵەتییەکان بە کوشتارگە لە حەقی موسڵمانانی بۆسنەو هەرسک ناوزەدیان کرد بەوەی تاوانی دژە مرۆڤایەتییە، هەروەها دانپێدانانی پەڕڵەمانی ئەوروپی بەوەی جینۆساید ڕوویداوە، وێڕای ئەمانە ڤیتۆی ڕووسیایی بووە هۆی ڕاگرتنی ئەو بڕیارانە، هەروەها چین و ئەنگۆلاو نێجیریاو فەنزویلا دەنگیان بە پڕۆژە بڕیارەکە نەدا، چونکە هەندێ لەم دەوڵەتانە کۆک نین لەوەی ڕاگەیەنراوە، بەتایبەتی کاتی دوای سیاسەتێکی ئینتیقائی و دوفاقیانە لە پێوەرەکاندا کەوتوون، ئەمەش یەکێکە لەو پارادۆکسانەی سیاسەتی نێودەوڵەتی کە مرۆڤ تووشی شۆک دەکەن.
سڕبەکان لە هەوڵی بەردەوامدان تا دۆزی دادپێدانان و بەردەوامبوون لەسەر نەکردنی بگشتێنن تا داوای ڕیسواکردنی هەموو تاوانەکانی ئەو شەڕە وەک یەک بکەن، واتا یەکسانکردنی قوربانی بە جەلادەکان، لە کاتێکدا ڕێژەی قوربانیانی موسڵمانان92%و قوربانیانی سڕب5%و کرواتەکانیش3%، جیهانیش هەموو ئاگاداری دڕندایەتی ئەو تاوانەیە، بەتایبەتی کوشتنی خەڵکی سڤیل لە شوێنی دەرەوەی ململانێ چەکدارییەکاندا.
وێڕای دادڤای تاوانەکانی جەنگ لە یوگسلاڤیای پێشوو هەندێ لە بکەرانی ئەو تاوانەیان تۆمەتبار کرد بەوەی جینۆسایدیان ئەنجام داوە، بەڵام سربیای بێتاوانکرد لە بەرپرسیارێتی ڕاستەوخۆی ئەو کوشتارگانە، خستینیە قاڵبی سربە بۆسنیەکان، بەڵام ئەوە خۆشنابێت لە بەرپرسیارێتی ڕاستەوخۆی سەرۆکی سڕبی ڕادۆڤان کراجیتش و جەنەڕاڵ ڕاتکۆ ملادیتش، کە سەرکردەی گرووپە سڕبیەچەکدارەکان بوون و پاڵپشتی تەواوی سڕبیایان لە پشت بووە بۆ ئەنجامدانی ئەو تاوانە بە کۆمەڵە، هەروەها چەندین گرووپی تری سەربازی ڕووسیایی و یۆنانی و بولگاری و ڕۆمانی بە هەنجەتی نەتەوەییبوون و ئایینپەرستێتی بەشداربوون وەک لە وێنەکاندا هەن کە ئاڵای ئەم وڵاتانەش بەسەر کەللەسەری قوربانیانەوە دەشەکێنەوە، بەڵگەش هەیە کە جەنەڕاڵ ملادیتش فەرمان بە کوشتنیان دەکات.
ئەگەر ڕێگەی دادپەروەری ئاڵۆزو درێژبێت هەندێ کەڕەت، ملکەچی پێکرابێت لەپێناوی هاوسەنگێتی هێزو بەرژەوەندیەکان، بەڵام دۆسییەکانی شارۆچکەی نێودەوڵەتی کۆمەڵێک بڕیاری لەلایەن دادگای تاوانەکانی تایبەت بە یوگسلاڤیای پێشوو ساڵی 2010 لێ کەوتۆتەوە بەوەی قورسترین سزای کۆمەڵێک تۆمەتبارو بکەرانی ئەو تاوانانە بدرێن، لەبەرانبەر تاوانی جەنگ کە ئەنجامیان داوە، ئەمە پێشێلکردنی ڕاستەوخۆی بنەماکانی یاسای نێودەوڵەتی تایبەتمەند بە خەڵکانی سڤیلە، بەتایبەتی ڕێککەوتننامەکانی جنێڤ بۆ ساڵی 1949، هەروەها هەردوو پرۆتۆکۆلی پاشکۆ بەو مەبەستە ساڵی 1977، ئەم تۆمەتبارکردنانە دادپەروەرانە نەبوون سەبارەت بە قوربانیان، ئەمەش وایکردووە بۆسنیەکان و موسڵمانان بەتایبەتی لە چاوەڕوانی وەدیهاتنی دادپەروەریدا بمێننەوە.
کەلتووری باوی ڕەتکردنەوەی ئەو تاوانانە لەلایەن بکەرانی و هاوسۆزانیانەوە وەک تاوانی نێودەوڵەتی بەردەوامە، دانپێدانەنان بە بەرپرسیارێتی هەڵگرتنی ئەو تاوانانە مێژووی پڕی لە دوفاقێتی و داخورانی مێژوویی کردووە، ئەگەر داوای لێبووردنەکەی بەلجیکا لە کۆنگۆ لە کاتی داگیرکاریدا بابەتێکە ستایش بکرێت، کەچی تورکەکان تا ئێستا ئەو تاوانی جینۆسایدانەی دژ بە ئەرمەن کراون ڕەت دەکەنەوە، هەروەها فەرەنساویەکان داوای لێبوردن لە جەزائیریەکان ناکەن، ئەمەریکیەکان ددان نانێن بەو تاوانانەی دژ بە خەڵکی هیندیە سوورەکانی بە ڕەچەڵەک ڕەسەنی ئەو وڵاتە ئەنجامیان داوە، ئیسرائیلیەکان خۆیان بێگوناه پیشان دەدەن لەو کارە ڕەگەزپەرستیانەی دژ بە خەڵکی بە بنەچە ڕەسەنی عەرەبی وڵاتەکەیان لە فەلەستین دەیکەن، هەروەها تاوانەکانی دەرهەق بە کورد ئەنجامدراون لە ئێراقدا لەوانەش هێڕشی دڕندانەو خوێنڕێژانەی ئەنفال کە بە دەیان هەزاریان لێ کراونەتە قوربانی و بەکارهێنانی چەکی کیمیاوی دژ بە هەڵەبجەو زۆر ناوچەو گوندی تری کوردستان، لای شۆڤێنیست و لەخۆباییەکانی تری عەرەبەوە دەخرێنە ناو خانەی گومانکاریی. لەراستیدا هەندێک لە دادپەروەران بڕیاریان لەسەر ئەو ڕووداو و جینۆسایدانە داوە کە حکومەتەکانی پێشوو یا ئێستایان ئەنجامی دەدەن بەڵام زۆربەی زۆریان خۆیان لەئاست ڕووداوەکاندا نابینا کردووەو بەهانەو پاساوی نابەجێ بۆ تانە لێدان دەدۆزنەوە، هەندێک خەڵکی بەلگراد ویستیان پرسەو سەرەخۆشی بۆ کەسوکاری قوربانیانی سربرنیتشا بنێرن، بەڵام ڕێگەیان لێگرتن، ئەوانیش بەو بۆنەیەوە گوڵ و مۆمیان بەدەستەوە گرت، تا لە دواجاردا سەرۆک وەزیرانی سربیا ئەلکسەندەر فوسیتشیان ناچارکرد شوێنی یادکردنەوە کە جێبهێڵێت پاش ئەوەی بە پێڵاوو بەرد ڕاویان نا، بیل کلنتۆنی سەرۆکی پێشووی ئەمەریکا بە سەرۆکایەتی شاندێکی وڵاتەکەی گەیشتە وڵاتی بۆسنیا تا لەمەراسیمی سەرەخۆشیکردن لەقوربانیان بەشدار بێت هاوشانی ئەویش لەشاندەکەدا وەزیری دەرەوەی پێشووی ئەمەریکا مادلین ئۆلبرایت ئامادە بوو، سەرۆکی تورکیا بەو بۆنەیەوە ڕەجەب تەیب ئەردۆگان پەیامێکی خوێندەوە تێیدا وتی: (جیهانێکمان دەوێت منداڵانی تێدا نەکوژرێت) بە بۆسنەکانی وت: (لەو بڕوایەدا بن لەدوورەوە دڵی ئێمە بەو کارەساتانە لەرزاوە کە تێید??[1]