ناونیشانی بابوت: کورد ڕەسەنترین نەتەوەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا
ئامادەکردن: #فاتیح عەبدوڵڵا شوانی#

هەروەها دۆزینەوەی پاشماوەی مروڤی نیاندەرتاڵ لە ئەشکەوتی شانیدەر، ئەوەی بۆ لێکۆڵەرەوەکان سەلماند کە ژیانی مرۆڤ لەم چاخەدا پەیوەندی بەسەردەمی چاخی بەردینی کۆن و سەرەتای چاخی بەردینی ناوەڕاست یەوە هەیە.
هەروەها لە شوێنەوارەکانی بەردە پەلکەی چەمچەماڵ و زاوی چەمی نزیک شانیدەر هەندێ‌ شتومەک دۆزراوەتەوە کە هی سەردەمی کۆتایی چاخی بەردینی کۆن و سەرەتای چاخی بەردینی ناوەڕاستن.
لە ڕۆژهەڵاتی کوردستانیش نموونەی پاشماوەی ئەم چاخە هەیە وەک ئەشکەوتی تام تام لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئازربایجان ، لە ناوچەکانی لوڕستان و ورمێ‌ وکرماشان وسنە، بۆ نموونە شل کاکیە وتەپە گۆران و تەپەگیان… هتد.
لە باکوور و ڕۆژاواش گەلێ نموونەی تر هەن وەک گرێ ناڤێکی نزیک ئورفە وچیای ئۆێنو لە ئامەد و پاشماوەکانی ئەشکەوتی دوودەری لە عەفرین، هەموو ئەمانە بەڵگەن لەسەر بوونی شارستانییەتێکی گەورەی مرۆڤ لە چاخی بەردینی کۆن وناوەڕاست دا لە کوردستاندا.
هەروەها لەچاخی بەردینی نوێدا کوردستان بنکەی شارستانییەتێکی مەزن بوووە وەک لە دۆزراوەکانی تەپە گۆران و تەپە ئەسیاب و تەپە گەنجدەر وعەلی کوش و گوندی بێستانسوور و چەرموو و ملعفات.
کە تێیدا مرۆڤ خەریکی کشتوکاڵ کردن وئاژەڵ بەخێوکردن ودرووستکردنی گوند بووە و بەتەواوەتی نیشتەجێ بووە.
هەروەها لە چاخی بەردینی نوێی کانزایی دا نموونە گەلێکی ئەوتۆمان هەیە کە بایەخی شارستانییەتی خۆیان هەیە وەک پاشماوەکانی حەسار لە نزیک دامۆغان و تەپە گیان و گردەکانی ورمێ‌ کە بەڵگەی پێشکەوتنی ژیانی مرۆڤن لەوچاخەدا.
هەروەها لە باشووریش نموونەی گردی حەسونە و لە ڕۆژاواش گردی حەلەف… هتد هەیە.
ئەگەر ئێمە لێکدانەوەیەک بکەین بۆ چۆنێتی گەشەکردنی ژیانی مرۆڤ لە کۆنەوە بۆچاخی کانزایی و تاچاخە مێژویەکان، ئەوە بۆمان دەردەکەوێت مرۆڤ لە لە کاتێکی یەکجار دێرن و زووە وە لە کوردستان ژیاوە هەر ئەو مرۆڤانەی لە شانیدەرە و هەزارمێرد دا ژیاون کە سەردەمەکەیان بە چاخی بەردینی کۆن دادەنرێت، دوای خۆش بوونی کەش وهەوای ناوچەکە وردەوردە بەرەو بناری چیا ودۆڵ وکەناری ڕوبارەکان چوون، کە دواتر نموونەی گوندی زاوی چەمی نزیک شانیدەر و بەردەپەلکە و کەریم شایەر دەبینرێت کە ئەمانە هەمان مرۆڤی چاخی بەردینی کۆنن.
بەڵام ئێستا لە چاخی بەردینی ناوەڕاست دا دەژین ، هەر ئەم مرۆڤانەش بوون دوای وازهێنان لە ئەشکەوت و بیرکردنەوە لە ماڵیکردنی ئاژەڵ و دۆزینەوەی کشتوکاڵ و بیرۆکەی خانوو لە شێوەی کوخ وەک ئەوانەی زاوی چەمی وخۆخەریک کردن بە کۆکردنەوەی خۆراکی زیاتر و پەرپێدان بە ئامێرە بەردینەکان و باشتر کردن و زیادکردنی جۆرەکانیان وای کرد ئەم مرۆڤانە هەنگاوێکی باشتر بنێنن بۆ پێشکەوتن، ئەوەیش ئەوەبوو لە چاخی بەردینی نوێدا لە گوندی بێستانسوور و چەرموی چەمچەماڵ دا کە هەمان ئەو مرۆڤانە بوون کە پێشتر لە هەزارمێرد و زەرزی و پاڵیگەورە دەژیان ڕوویان کردە کەناری ڕوبارەکان و لە پێدەشتەکەانی خانوو و گوندی بچوکیان داهێنا کە بوو بە بەردی بناغەی شارستانێتێکی پێشکەوتووی بێ‌ وێنە، چونکە مرۆڤ لەم قۆناغەدا نەک هەرخەریکی کشتوکاڵ و ئاژەڵ بەخێوکردن بوو بەڵکوو هەندێ‌ داهێنانی تریشی ئەنجام دا وەک پاشەکەوت کردنی خۆراک کە ئەمە شۆڕشێکی گەورەی ئابووری بوو، بە درووستکردنی گۆزەی گەورە بۆ پاراستنی خۆراک بەکارهاتوو، هەروەها دابەشکردنی کار لەنێوان پیاو و ژندا، ئەمەش یەکەم بنەمای خێزان و کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بوو.
لەوەش گرنگتر داهێنانی ئامێری پێویست بوو بۆ ژیانی ڕۆژانەی مرۆڤ وخۆجوان کردن و بایەخ دان بە ژیانی کۆمەڵایەتی، سەرەڕای پەی بردن بە دیاردەی پەرستن و درووستکردنی یەکەم پەیکەر بە ناوی پەیکەری (دایک) بە مەبەستنی پەرستن وپیرۆزی کە لە گوندی چەرموو دۆزرایەوە.
لە هەمووی گرنگتر درووستکردنی گوند و پێکەوە ژیان و درووستکردنی یەکەیەکی گرنگ کە دواتر پەلی هاویشت بۆ ناوچەکانی تری دەشتی حەمرین وەک حسونە وسامەڕا و خاپوور وەک حەلەف و گردی گوبڵیک، چونکە هەر ئەم مرۆڤانە بوون گەشەیان بەشارستانییەت داوە و وردەوردە دوای کەش وهەواخۆش بوون بەرەو ناوەڕاست وباشوور ورۆژئاوا چوون ، هەروەها دەتوانین بڵیین سۆمەریەکان و سوباریەکان و فوراتییەکان هەمان مرۆڤ و هەرهەمان خەڵکی گوندی چەرموو بوون کە بوونە خاوەن زەوی و سامان وهەوڵیان داوە زەوی زۆرتر و کشتوکاڵی زۆرتر بۆ خۆیان بەدەست بهێنن و بۆ ئەو مەبەستەش بەرەو ناوەڕاست و باشووری وڵاتی دوو ڕوبارە چوون لەوێ نیشتە جیی بوون.
بۆیە دەتوانین بڵێین درووستبوونی گوند بناغەی شارستانییەت بووە، بناغەی کۆمەڵگە و کۆمەڵی ڕامیاری بووە، هەرخەڵکی گوندی چەرموو بوون بوونە خاوەن زەوی و هەوڵیان داوە ماڵ و زەوی وکشتوکاڵ بۆخۆیان بەدەست بهێنن، ئەمەش ململانێی و ناکۆکی لێکەوتەوە بەتایبەتی دوای زۆربوونی ژمارەی مرۆڤ لە ناوچەکەدا.
ململانێ و پەلهاویشتن پێویستی بە سەرۆک وچەک وخەڵک و کۆمەڵ کۆمەڵ هەبووە، ئەمەش پەلی هاویشت بۆ درووستکردنی خێڵ و کۆبوونەوە، گوندەکانیش گەشەیان کرد و بوون بەشاری بچوک و هەرئەو شارە بچوکانەش گەشەیان کرد و بوون بە کۆمەڵە شار و سەردەمی چاخی بنەماڵەکان وشارە دەوڵەت داهات، ئیتر گەل و هۆز ونەتەوەکان درووست بوون، ئەمەش لە کۆتای هەزارەی چوارەم و سەرەتای هەزارەی سێیەمی پ.ز بووە.
هەر بۆیە زاناکان لەگەڵ ئەوەن کە دوای گەشەکردنی گوندە کشتوکاڵیەکان و بەتایبەتی لە هەزارەی چوارەم و سێیەمی پێش زایندا کۆمەڵێ‌ هۆز و نەتەوە لە کوردستان دەرکەوتن وەک (فوراتییە بەرایەکان و سۆمەری وسوباری، گوتی، لولو ، خوری ، ئیلامی) .
ئەم گەلانەش بە کۆمەڵەی یەکەم و گەلە ڕەسەن وپێشینە و دێرینەکانی کوردستان دادەنرێن ، هەرچەندە بۆچونی جیاوازیش لەسەر دەرکەوتنی ئەم گەلانە هەیە ، هەندێ‌ کەس پێی وایە ئەمانە لە ناوچەی قەوقاسەوە هاتوون دوای ئەوەی لە کوردستان نیشتەجێ بوون بە گەلی قەوقاسی یان ئاسیای ناسراون بەتایبەتی لە ڕووی زمانەوە.
هەر لەبەر ئەوەشە لەگەڵ کۆمەڵەی دووەمی گەلانی کۆنی کوردستان کە زیاتر (کاشی ، میتانی ، میدی ، ماننا، ئورارتوو نائیری …. هتد) دەگرێتەوە جیاوازن و بە کۆمەڵەی دووەمی دانیشتووان یان بەئاری نەژادوهندۆ ئەوروپی ناسراون ئەمانەش لەهەزارەی دووەم و یەکەمی پێش زایندا لە کوردستان دەرکەوتن، بەڵام دواجار هەموو ئەوگەلانە بەهەردوو کۆمەڵەکەوە بە ئاری نەژاد وهندۆ ئەوروپی ناسران.
بە تایبەتیش دوای درووست بوونی ئیمپراتۆریەتی میدیا و یەکخستنی هەموو گەل ونەتەوەکانی کوردستان.
ئەم دوو کۆمەڵەیە لە ماوەی چاخە مێژوویەکاندا خاوەن چەندین دەوڵەت وکیانی ڕامیاری خۆیان بوون وخاوەن زمان ونەریت وئایین وسنوورێکی جوگرافی ڕامیاری دیاری کراوی خۆیان بوون، بە درێژایی ڕۆژگار کۆمەڵەی یەکەم بەرەو نەمان وتێکەڵ بوون چوون لەگەڵ کۆمەڵەی دووەمدا ئەم دیاردەیە تا ڕوخاندنی دەوڵەتی ئاشور لە ساڵی 612 پ ز لە کوردستاندا دەبینرێت.
لێرەشەوە هەموو گەل وخێڵەکانی کوردستان بە هەردوو کۆمەڵەکەوە بوونە بناغەی درووستبوونی نەتەوەی کورد یان گەلی کوردستان، ئەو گەلەی ئەمڕۆ لە خاکی کوردستاندا دەژی پێی دەوترێت نەتەوەی کورد.
سەرەڕای بوونی چەند کەمینەیەکی نەتەوەی تر لە هاوشانی نەتەوەی کورد، لە خاکی کوردستاندا، وەک ئاسووری وئاشوری وکلدانی و تورکمان و ئەرمەن وئازەری و تورک و فارس و عەرەب.
سەبارەت بەرەگ و ڕیشەی کورد، چەندین بۆچوونی جیاواز هەیە، جارێ بابزانین کورد کێیە وچییە و لە چییەوە هاتووە؟ کەی دەرکەوتووە؟ ڕەچەڵەکی ئەم نەتەوەیە بۆکێ و بۆچی دەگەڕێتەوە؟ بۆ ئەوەی وەڵامی ئەو درۆ و ناپاکیانە بدرێتەوە کە وەک هەندێ نەزانی عەرەب و فارس و تورک دەڵێن کورد نەوەی عەرەب و فارس و تورکن یان جنۆکە یە وەک مەسعودی دەیڵێت و هەندێ توێژەری هەڵپەرستی کورد و عەرەب و فارس و تورکیش وەک تووتی دەیڵێنەوە.
کەواتە بەپێی لێکدانەوەی زمانەوانی و ڕەگەزناسی و جوگرافی و مێژووی و شوێنەواری و زانستی … هتد دەتوانین ڕەگەزی کورد بۆ نەتەوە کۆنەکانی خاکی کوردستان بگێڕینەوە وەک (سۆمەری و سوباری ، گۆتی ، لۆلۆ ، کاشی، ئیلامی ، هۆری ، میتانی ، ماننا ، میدی ، و ئورارتو ، نایئری ، کاردۆخی…هتد) هەروەها بەپێی سەرچاوە مێژوویەکان بۆ یەکەم جار وشەیەک بەکار هاتبێت و نزیکایەتی لەگەڵ زاراوەی کوردا هەبێت وشەی (کردا ، قردا ، کاردا ، کەردا ) یە کە لە سەرچاوە سۆمەرییەکاندا لەپاڵ وشەی (سوبار ، گۆتو ) ئەم ناوانەش هاتووە کە مەبەست لێی دانیشتووانی دێرینی کوردستان بووە. ئەم نووسینەش لە سەردەمی (بنەماڵەی ئوری سێ یەم) ی سۆمەرییەکاندا (2113 2004 ) پ.ز لە ماوەی دەسەڵاتی (شوسین ) دابووە.
ئەم بەڵگەیەش زۆر لە ڕاستی یەوە نزیکە کە وشەی کورد لە (کردا) ی سەرچاوە مێخییەکانەوە وەرگیرابێت.
ئەگەر لەگەڵ ئەم بۆچوونە بین کە (درایڤەر) باسی دەکات، کەواتە بنچینە و ڕیشەی زاراوەی (کورد) دەگەڕێتەوە بۆ هەزارەی سێیەمی پ.ز، بەو پێیەش بێت هەزار و دوو سەد ساڵ پێش زاروەی عەرەب و فارس دەکەوێت.
بەڵام لەگەڵ ئە وانەشدا تا وەکوو ئەمڕۆش هەندێ لە مێژوونووسان ڕای جیاوازیان هەیە لەسەر نەژادی کورد، لە بەرئەوە خۆیان لە چەند بۆچوونێکدا دەبیننەوە وەک:
1/ کۆمەڵەی یەکەم: کورد بەنەوەی میدیا (ماد) دادەنێن لە سەرووی هەموویانەوە (ڤلادیمر مینۆرسکی) کەپێی وایە کورد نەوەی میدیەکانە ، بەڵگەی مێژووی و جوگرافی و زمانەوانی و ڕامیاری و کلتوری دەهێنێتەوە، هەروەها هەریەک لە دیاکۆنۆف و ڤیلیڤیسکی وباسیل نیکیتین کە تایبەتمەندی مێژووی گەلانی کۆنن پشتگیری ئەم بۆچوونە دەکەن، کە لە ساڵی 1938 لەلایەن مینۆرسکیەوە باس کرا.
2/ کۆمەڵەی دووەم یان هەندێکی تر بە نەوەی وتی دەزانن. سپایزەر پڕۆفیسۆر لە زانکۆی پەنسلڤانیا و محەمەد ئەمین زەکی لەگەڵ ئەم بۆچوونەن، ئە مەش پشت بە ستوو بەو ڕۆڵە گرنگەی وتییەکان هەیان بووە لە مێژووی ناوچەکەدا، کە خاوەن ئیمپراتۆر و دەوڵەت و کیانی ڕامیاری بوون بۆ ماوەی سەدەیەک.
3/ کۆمەڵەی سێیەم بە نەوەی کاردۆخی دەزانن باسەکەی گەزنەفون (354-430پ ز) دەکەنە بەڵگەی ئەوەی کاردۆخیەکان لەوکاتەدا گەلێکی بەهێز بوونە و باوەگەورەی کوردی ئەمڕۆن. یەکێک لەو زانایانەی پشتگیری ئەم بۆچوونە دەکەن (مار) ە.
4/ کۆمەڵەی چوارەم: کورد بەنەوەی هەموو گەلانی دێرینی کوردستان دەزانن، لە ڕاستیدا دەبێ‌ ئێمە ئەوە بڵێین نەتەوەی کورد پێکهاتەی هەموو گەل و هۆز و نەتەوە کۆنەکانی کوردستانە بە هەردووکۆمەڵە و بەشەکانیەوە ، واتە بە دانیشتووانە ڕەسەنەکەی و هند وئەوروپیەکانەوە. (18) واتە سومەری و سوباری، وتی، لولوی، کاشی، خوری و میتانی و مانناو میدی و کاردۆخی هەموو ئەمانە پێک هێنەری گەلی کوردن، دەکرێ بە باوەگەورەی کوردیان دابنین، بەڵام دواتر بە کاریگەریی زمان و ڕامیاری و شارستانییەتی میدیەکان وەک گەلێکی (ئاری نەژاد -هند و ئەوروپی) ، کورد بە ئاری نەژاد و هند و ئەوروپی ناسرا. ئەگەر بەراوردێکی ورد بکرێت بۆ هۆز وخێڵە کوردییەکانی ئەمڕۆی کوردستان لە ڕووی زمان و سنووری جوگرافی و ئایین و جل وبەرگ و پێکهاتەی جەستە وتایبەتمەندییەکانەوە ڕێک بەشێکی دانە بڕاوی گەلە دێرینەکانن لە هەموو ئەو لایەنانەی باس کران. لەو ڕوانگەیەوە دەتوانین قۆناغەکانی درووست بوونی نەتەوەی کورد بەم دوو لایەنە دابنێبن وەک:
یەکەم: کۆمەڵی مرۆڤی بەرای و گەلانی دانیشتووانی ڕەسەن و پێشەنگی کوردستان وەک سومەر و سوباری و وتی، لولوی و هوری وکاسی و میتانی و ماننا و ئورارتوو و بناغەی درووست بوونی نەتەوەی کوردن لە هەزارەی سێیەم ودووەمی پ.ز دا.
دووەم: ئاری نەژاد و هند و ئەوروپی یەکان کە ڕۆڵی گرنگیان بینی لە پێکهێنانی نەتەوەی کورد دا لە هەزارەی ودووەم و یەکەمی پ.ز دا وەک کاردۆخی و کیمیری وسککان وسامارتی و بەتایبەتیش میدییەکان کە بە یەکخەری سنووری جوگرافی و زمان و ئایین وفەرهەنگ و کۆکەرەوەی شارستانییەتی کوردستان دادەنرێن کە سەرجەم گەل و نەتەوەکانی پێشەنگ و ئاری نەژاد و هند و ئەوروپی یەکانی کوردستانیان لەگەڵ خۆیاندا ئاوێتە کرد.
کەواتە نەتەویەک خاوەن ئەو هەموو مێژووە دەوڵەمەندە بێت چۆن لە عەرەب و تورک وفارس وئازەر و ئەرمەن ڕەسەن تر و دێرین تر نابێت.
=KTML_Bold=پەراوێز و سەرچاوەکان:=KTML_End=
(1) مەسعود الخوند: الموسوعە الجغرافیە التاریخیە، ج4, ، بیروت 1995، ص136.
(2) دیاکونوف: میدیا، ، و، برهان قانع، بەغدا، 1973 ل ، 664-665.
(3) فۆاد حمە خورشید، کورد، کوورتە لێکۆڵینەوەیەکی زانستی یە، وە، ساڵح سەعید دلۆیی، سلێمانی، 2000, ل27.
(4 هورمزی بیگلەری: چیانیشینانی زاگررۆس، وە، حمەی حمە سەعید، چ2، سلێمانی، 2004.ل18.
( 5) گه باقر:، ” جوڵات تاریخیە بین مواگن الاپار فی شمال العراق، ” مجلە کوری زانیاری کورد, مجلد الرابع, 1976,بەغدا, ص502-503.
(6) مەسعود الخوند: ، س.پ، ص136.
(7 ئەحمەد کامل محەمەد: الالات واڵادوات فی العصورالحجریە ، هزارمیرد, عدد (26) , 2005, ص180.-
میرزا محەمەد توفیق: کورد و بیرۆکە تاڵان کراوەکەی, سلێمانی 2004, ل 116.
Daniel, C. The Medes and Persians.1965.p63. (8)
(9) گه باقر: عصور ماقبل تأریخ فی وادی الرافدین، عەلی چو و التنقیبات اڵاپریە فی کوردستان العراق، قسم الاول .گۆڤاری کۆری زانیاری کورد، بەرگی یەکەم ، 1974، بەغدا، ص584-618.
10) ڕەشید یاسمی: کورد و پیوستگی نژادی، وەرگێڕانی، کەریم زند – قانع، سلێمانی، 1979, ل14.
(11) فاتح عەبدوڵڵا محەمەد: العلاقات السیاسیە و العسکریە بین الاشوریین و المیدیین ، ڕسالە ماجستیر ، جامعە السلێمانییە ، 2008 ، ص 17
12) زبیر بلال اسماعیل, مێژووی زمانی کوردی,و، یوسف ڕۆوف, بەغدا,1984,ل27.
13) گ ، و ، درایڤەر: درایڤەروکورد ، وە، انوورسوڵتانی ، بنکەی ژین ، سلێمانی 2005 ، ل10
14) گە باقر: علاقات العراق القدیم، سومر، 1948، ص99.
(15) ڤلادیمیر مینۆرسکی: بنچینەکانی کورد ، وە، نەجاتی عەبدوڵڵا، چ1، سلێمانی ، 2007، .ل29-46
(16) ئو. ل .ڤیلیچێڤسکی:نەژادی کورد ڕەوتی مێژووی درووست بوونی میللەتی کورد، وە، ڕەشاد میران ، چ2، هەولێر، 2000، ل58.
(17) فرسەت مرعی ئیسماعیل:کورد و کوردستان مشتومری ئەفسانەومێژوو و ئایین، وە، ئامنج نیعمەت، خانەی هزر، چ1، 2010، ل33.
(18) ئو. ل .ڤیلیچێڤسکی:س.پ,، ل58.
(19) محەمەد مەحمودمەندەلاوی:مێژووی شارستانییەتی کورد، چ1، هەولێر، 2009, ل 43-
[1]