ناونیشانی بابەت: کاریگەریی ئایین لەسەرتاکی کورد و پڕۆسەی بەدەوڵەت بوون 03
ئامادەکردن: #فاتیح عەبدوڵڵا شوانی#
لە قۆناغی مێژووی نوێشدا کە لەساڵانی (1514-1914ز) دەبێت، نموونەی زۆرمان هەیەکە کورد وسەرکردە و سەرۆک هۆزەکان لەژێرکاریگەریی ئاییندا خاک و خەڵک و نیشتمان و دەوڵەت و سەربەخۆیان فەرامۆشکردووە و بەدەنگی بانگەوازی سوڵتان وخەلیفەوە ڕۆشتوون وەک سونەمەزهەب و بەشێکی تری کورد لەگەڵ مەزهەبی شیعەبوون و شەڕیان بۆ سەفەوی و قاجاری کردووە و بوون بەسوورەی بەرلەشکری بێگانە و ڕۆڵی سەرەکیان هەبووە لەسەرخستنی فارس وتورک ویەکلاکەرەوەی جەنگی نێوان سونە و شیعە، (سەفەوی و عوسمانی) .
بۆ نموونە کاتێک عوسمانیەکان وەکو خێڵێکی ئاژەڵداری هەڵهاتوی جەنگ دێنە ناوچەکە کورد و ئەرمەن و یۆنان خاوەن ماڵ و خاک و کلتور و شارستانی ناوچەکەبوون.
کورد دەبوو پێش ئەوەی عوسمانیەکان بەهێزبن خۆیان ڕێکبخستایە و دەوڵەتێکی بەهێزیان درووست بکردایە نەک پەرتەوازە و ناکۆک و چەندین میرنیشین و دژبەیەکبن، ئەمەش خاڵی لاوازی کورد بوو کە دواتر عوسمانیەکان بەهێزبوون کورد بەناوی ڕێکەوتن و جەنگ نەکردن دژی عوسمانی خۆیان دابەدەستەوە، باج و سەرانە و هەموو شتێکیان دەدا بەسوڵتان و دواتر وەک موجاهید و جەنگاوەر بەشداری جەنگەیەک لەدوای یەکانی سوڵتان بوون ورۆڵی زۆرخراپیان گێڕا لەبەهێزکردنی عوسمانی دا تاوایلێهات تورک خەلافەتی ڕاگەیاند.
بزانە تورک چەند زیرەکانە ئایینی بەکارهێنا بۆ درووستکردنی دەوڵەت لەکاتێکدا تورک نەخەڵکی ئەو ناوچەیەبوون و نەموسڵمانیش بوون بگرە هیچیان نەبووتەنیا هێزوتوانای جەنگ و توندوتیژی و ژیری خۆیان بەکارهێنا. کورد زۆر لەپێش ئەواندا ئایینی هەبووەوسەدان ساڵ پێش تورک موسڵمان وبووە.
=KTML_Bold=بۆچی ئەوەی تورک کردی کورد عەقڵی پێنەشکا؟=KTML_End=
ئەمەیە کە ئێمە دەڵێین کورد لەئیسلام تێنەگەیشتووە و جگە لەسەلەفەیکی وشک یان سۆفیەکی نەرم هیچی ترلە دین و ئایین و ئیسلام نازانێت.
لەگەڵ ئەوەشدا سەدان زاناوبیرمەندی ئایینیمان هەبووە، بەڵام چی سوودی هەبووە کە زۆربەی تورک و فارس و عارەب بۆ خۆیان بەکاریان هێناون وەکو موفتییەکانی عوسمانی کە کوردبوون.
هەروەها لەلایەکی ترەوە کورد لەژێرکاریگەریی مەزهەبی شیعەدا بووە قوربانی بەدرێژای سەردەمی شیعەگەری بەتایبەتی سەردەمی سەفەوی و قاجاری کە وەک سەربازێکی گرنگی دەوڵەت لە خزمەت شاکانی جیهانی شیعەدا ساز و ئامادەبوون.
بۆچی شائیسماعیل توانی ئایین و مەزهەب بکاتە بنەمای دەوڵەت و ڕاکێشانی سۆزی خەڵک بۆخۆی و دواتردەوڵەتی فارسی شیعەی ڕاگەیاند؟ بۆچی کورد نەیتوانی ئەوە بکات؟ لێرەشدا زۆرجار کورد وەک بەردەباز بەکارهاتووە، بۆ نموونە ئەوکوردانەی شیعەبوون لەلایەن عوسمانیەوە کۆمەڵکوژ دەکران وەکوو عەلەوی و فەیلی و ناوچەکانی ژێر دەستی خەلافەت، لەولاشەوە کوردی سونە کۆمەڵکوژ دەکران بەدەستی شیعە بەبیانوی ئەوەی مەیلیان بەلای عوسمانیدایە.
ئالێرەدا تەنیا کورد نەیتوانیوە خۆی یەکلابکاتەوە بڵێت ئیدی بەسەوچیتر بەناوی خواومەزهەب و ئایینەوە بەسۆزی ئاییندارومەزهەبگەرای خۆمان ناکەینە قوربانی مەرام و ئامانجی دەوڵەتی تورک وفارس.
لەم سەردەمەشدا زۆربەی میرنیشینە کوردییەکان ملکەچی خۆیان بۆ تورکی سونی فارسی شیعی دەبڕی بوو بەتایبەتی هۆز وخیڵەکان کەهەرکاتێک خەلیفە و شاکان بانگی جیهادیان دابێت دژی یەک هەزاران سوارە و جەنگاوەری کورد ئامادەبوون بۆجەنگ وسەریان لەرێی ئەوان داناوە.
لە مێژووی عوسمانی سەفەویدا جگە لە چەند میروشێخێکی کورد هیچ هەوڵێکی یەکێتی نەتەوەیی نەدراوە کەجێی بایەخ وتێرامان بێت وەکوئەوەی شائیسماعیلی سەفەوی کردی بۆ فارس و ئەوەی ئەرتوغول و سوڵتان سەلیم کردیان بۆ تورک.
لەو سەروبەندەدا کەبۆشایی دەستەڵات هەبووە کورد پەرتەوازە بوودواتریش کەهەوڵ و شۆڕش پەرپابووە سوودی نەبوو، چونکە عوسمانی وسەفەوی هێندە بەهێزبوون هیچکات کورد نەیتوانیوە یەکبگرێت ودەوڵەتی گەورە درووستبکات جگە لەهەندێ میرنیشی دورلەیەک وناکۆک.
بۆ نموونە ئەگەرهەوڵی هەندێ میر و میرنیشینی کوردی باس بکرێت بۆسەربەخۆی ودەوڵەت ئەوا تەنیا لەچوارچێوەیەکی بەرتەسک و ناوچەیدا زیاتر هیچ نەبوون ئەوان نەیانتوانیوە بەگفتوگۆ و ئاشتی یەکێتی نەتەوەیی درووستبکەن.
=KTML_Bold=بنەماکانی نەتەوە وەک ئایین و مێژوو زمان و خاک بکەنە بنەمای دەوڵەت:=KTML_End=
بەڵکوهاتون بەشەڕدژی یەک کاریان کردووە وەک بابان وسۆران سۆران و بادینان ئەردەڵان و بابان و بەدرخان و هەکاری.
ئەمانە کە زۆربەیان سونی بوون نەیانتوانی سونەبوونی کورد بنکە بنەمای یەکێتی کوردان، بەپێجەوانەوە لەژێڕکاریگەریی سونێتی و ئیسلامیدا ستەم و زوڵمیان لەهاوخوێنەکانی خۆیان کردووە وەک کوشتاری یەزیدی لەسەردەستی میری سۆران وبەدرخان. لەکاتێکدا ئەمانە خۆیان وەک موسڵمانی پاک نیشانداوە و کەمینە ئایینیە کوردییەکانی تریان لەناوبردووە کە لەبەرژەوەندی کورددا نەبووە بەڵکوزیاتر کوردی لەتکردووە لەرووی ئایینی نەتەوەیەوە.
بۆیە زۆربەی کات کورد لەناوخۆیدا خۆی کێشەی گەورەی هەبووە و نەیتوانیوە ئایین وەک بنەمای برایەتی وپێکەوەژیان بەکاربهێنێت و لەژێرکاریگەریی ئاییندا زیانی بە کورد گەیاندووە، هەمیشە بەچاوێکی کەم سەیری کەمینەئایینیەکانی تری کورد کراوە وەک زەردەشتی و یەزیدی و عەلەوەی و یارسانی و کاکەی و….هەروەها شیعە ڕقی لەسونە و سونە ڕقی لە شعەبووە، دوژمنیش تورک و فارس ئەم خاڵە لاوازەی کوردیان قۆستۆتەوە کوردیان بەکارهێناوە بۆدژی یەک و لەناوبردنی هاورەگەزو هاوخوێنەکانی خۆیان.
لێرەدا تەنیا یەک نموونە جێی باس وگرنگی پێدانە کە لە مێژووی کورددا کەسێک هەبێت وبڵێت ئێمەش وەکوو کورد خۆمان خەلیفە و سوڵتان و پاشای خۆمانین.
ئەویش شێخ عوبیدوڵڵای نەهریە کە تاکە شێخێکی کوردە درکی بەوە کردووە بۆچی کوردیش خەلیفە وخەلافەتی خۆی نەبێت؟ بۆچی کورد خۆی دەوڵەتی ئیسلامی خۆی نەبێت ؟ بۆچی دەبێت ژێڕدەستەی تورک فارس بێت؟ بۆچێ ئێمە خۆمان خۆمان ڕێک نەخەین وخۆمان نەبینە خەلیفەی خۆمان.
وەک لەنامەکانیدا بۆقونسوڵگەری ڕووس وئینگلیس ناردوێتی ئەوبابەتەی ڕوون کردۆتەوە و داوای هاوکاری دەکات دژی عوسمانی و قاجار و بۆ درووستکردنی دەوڵەتی کوردی بەبەکارهێنانی سۆزی ئایین.
هەرلەوروانگەیەوە شۆڕشەکەی ڕاگەیاند و توانی بە تورک وفارس بڵێت کوردستان موڵکی کوردە و ئێوە بێگانە و داگیرکەرن ودەبێت بڕۆن. هەرچەند وەکوو پێشتروتمان تورک زۆربەهێزبووە و ڕەگی داکوتاوە و فارسیش بەهەمان شێوە دژی سەربەخۆی کوردستان بوون وهەرگیز ئامادەنەبوون دەوڵەتی کوردستان دابمەزرێت.
کەواتە ئەمە یەکەم سەرکردەی کوردە توانیوێتی ئایین بکاتە چەکێک بۆدەوڵەتی کوردی داوا لەکوردبکات چەک هەڵگرن و جیهاد دژی تورک و فارس بکەن، ئەمە یەکەم شێخە نەکەوتۆتە ژێرکاریگەریی ئایینی وببێتە داردەستی تورک و فارس، هەر بۆیە دژایەتی کراوە.
هەرچەندە سەرکردە و میر و شێخی تریش شۆڕشیان دژی عوسمانی سەفەوی و قاجاری کردووە، بەڵام وەکوو ئەم نەیانتوانیوە ئایین بەکاربهینن، بەڵکوو زۆربەیان بەکاریگەریی ئایین هۆکاری ئایینی ڕووخاون وخەڵک وخیڵ ودانیشتووانیان مەیلیان بۆلای خەلیفە و شادا چووە و هاوکاری ئەوان بوون و لەژێرکاریگەریی ئاییندا دژی نەتەوەی خۆیان وەستاون و میرەسونەکان پەنایان بۆعوسمانی بردووە بۆچارەسەری کێشە ناوخۆیەکان.
=KTML_Bold=یان زۆر جار پەنایان بۆفارسی شیعە بردووە.=KTML_End=
ئەمانە هەمووی جێگای هەڵوەستەکردن ولێکدانەوەی زیاترن پێویستە بەدواداچوونی بۆبکەین وبزانین بۆچی کورد لەخۆی ناپرسێت:بۆچی کورد نەیتوانی ئایین بکاتە ڕۆحی ڕەهای درووستکردنی یەکێتی نەتەوەیی یان دەوڵەتی ئیسلامی؟ بۆچی هەمیشە کورد داردەستی خەلیفە و سوڵتان وهێزەکانی ناوچەکەبووە لەژێرگاریگەری ئایین و مەزهەبدا؟ بۆچی لەزۆربەی گەلانی تر زیاترلەژێرکاریگەریی ئایین بووە و هەمیشە وەک سەربازێکی موجاهید ئامادەی بەرگری بووە لەخەلیفە و سوڵتانی سونی وشاکانی شیعە مەزهەب؟ بۆچی هەتا ئەمڕۆش کورد لەوەتێنەگەیشتووە تورک و عارەب و فارس بەناوی دینەوە بۆبەرژەوەندی نەتەوەی خۆیان کورد بەکاردەهێنن؟ بۆچی نەتەوەپەرستی بۆئەوان حەڵالە و بۆ کورد حەرامە؟ بۆچی دەبێت کورد لەوخەوی غەفڵەت و بێ ئاگاییە بەخەبەرنەیەت موسڵمان بوونی وەک سونە و شیعە بەسۆزی ئایینی بەکاردەهێنرێن بۆخزمەتی تورک وعارەب وفارس؟ بۆچی گەلانی بەناوموسڵمانی تورک وعارەب وفارس بەدیوێکیتردا بۆبەرژەوەندی خۆیان کورد بەزەندیق ولەدین دەرچوو دادەنێن وخۆیان بەئیسلامی عەیار بیستوچوار دەزانن و کورد بەکەم وخزمەتکاروبێنیشتمان دەزانن؟ بۆچی ڕۆژێ کورد لەخۆی ناپرسێت ئەگەر تورک وعارەب وفارس ئیسلامن وهاوسۆز وهاوئایین وهاومەزهەبن بۆچی دەوڵەت بۆکورد بەڕەوا نازانن؟ بۆچی و لەکوێدا ویستیان لێبێت بەناوی دینەوە بۆ جیهاد سۆزمان ڕادەکێشن ولەکوێدا دژمان بوون دەمان کەن بەکافر و زەندیق و ئەنفال و کۆمەڵکوژمان دەکەن…؟
وەکوو لە زۆر شوێندا سەفەوی و قاجاری بەناوی جیاوازی مەزهەبەوە کۆمەڵکوژی کوردیان کردووە، شیعە دژی سونەوسونە دژی شیعە کە لەم نێوانەدا کورد بووەتە قوربانی چی وەک سەرباز و موجاهید چی وەک ئەوەی جەنگەکان لەسەرخاکی کوردستان کراوە و دژی کوردی شیعە یان دژی کوردی سونەکراوە و شەڕەکەش هەرکورد بە کورد کراوە وتەنیا بڕیارەکان لەلای شای سەفەوی وقاجاری وسوڵتان و خەلیفەی عوسمانیەوەبووە.
بەشێوەیەکی گشتی کورد لەم قۆناغەدا بەتەواوەتی لەژێرکاریگەریی ئاییندا ڕۆچووە و کوردبوونی خۆی بیرچۆتەوە ئەویش بەدوو خاڵ ڕووندەکەینەوە.
یەکەم: کورد زیاتر لە بیست و یەک میرنیشینی هەبووە زۆرینەیان سونی بوون نەیانتوانیوە یەکبگرن و ئایین بکەنە بنەمای یەکبوون و درووستکردنی دەوڵەت.
دووەم: بەهاتنی عوسمانی و سەفەوی کورد کەوتوتە ژێرکاریگەریی ئایینی و مەزهەبیەوە شەڕیان بۆخەلیفە و سوڵتان و شاکان کردووە و ماڵوێرانیەکی گەورەیان بەسەرکوردستاندا هیناوە.
سێیەم: سەڕەڕای ئەوەی میروخێڵ و شێخە دەستەڵاتدارەکان نەیانتوانیوە ئایین بکەنە بنەمای یەکبوونی زیاتری کورد، هاتوون لەژێرکاریگەریی ئاییندا شەڕی ناوخۆیان کردووە و هەوڵی کوشتاری کوردی ناموسوڵمانیان داوە و ئەمەش کاریگەریی خەراپی لەسەریەکێتی نەتەوەی کوردکردووە لەوقۆناغەدا کە تائەمڕۆش برینەکانی لەسەرجەستەی نەتەوەی کورد ماوەتەوە.
چوارەم: زۆربەی پیاوە خوێنەوار وبەتواناکانی کورد لەدەرەوەی هۆز و میرنیشین لەدامودەزگای دەوڵەتدا خزمەتیان کردووە، چی وەک سەرباز، موفتی، شێخ ولئیسلام، جەنەڕاڵ و هەواڵگر و باجگر و پارێزەری خەلیفەوشاکان لەژێرکاریگەریی ئایین و سۆزی مەزهەبیدا توانا وزە و لێهاتوی خۆیان بەهەدەرداوە. [1]