ناونیشانی بابەت: شا هومبابا؛ دامەزرێنەری ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان کێ بووە؟
ئامادەکردنی: #چۆمان حەمە تەقێدین#
‌نەتەوەی #ئیلامییەکان# یەکێکە لەو نەتەوانەی، کە ‌نەتەوەی کوردی ئێستەی لێ پێکهاتووە، واتا ‌ (ئیلامییەکان کۆمەڵێکی دێرینی کوردستانی بوون) ، و ئەم نەتەوە دێرینە لە ‌سنووری پارێزگاکانی، وەکوو: پارێزگای ئیلام و خۆزستان و #کرماشان# و پارێزگای چوار مەحاڵ و بەختیاری و پارێزگای گوهگیلویە و بوێر ئەحمەد و ناوچە کوردییەکانی پارێزگای بۆشیهر و ناوچە کوردییەکانی پارێزگای فارس لە ڕۆژهەڵاتی کوردستانی چەقی وڵاتی زاگرۆسی کۆن (کوردستان) ی ئێستادا ژیاون. نەتەوەی ئیلامییەکان خاوەنی شارستانییەتێکی مەزن بوون لە مێژووی کۆنی مرۆڤایەتیدا و مێژووی دێرینی کورداندا.
نەتەوەی ئیلامییەکان یەکێکە لە نەتەوە دێرینەکانی لقی زاگرۆسی ڕەگەزی ئاریایی و یەکێکە لەو نەتەوانەی، کە نەتەوەی ئێستای کوردانی لێ پێکهاتووە، واتا باوک و باپیرانی کوردانی ئەمڕۆن، بەڵام بەداخەوە بەشێک لە شوێنەوارناسان و مێژوونووسان دەیانەوێت، ئەو مێژووە دێرینەی کورد لە مێژووی کۆنی کوردستان داببڕن، کە گوایە نەتەوەی ئیلامییەکان کۆمەڵێکی دێرینی کوردستانی نەبوون و تەنیا نەتەوەێکی دێرینی سەربەخۆ بوون، بەڵام لەڕاستیدا نەتەوەی ئیلامییەکان کۆمەڵێکی دێرینی کوردستانییە و مێژووەکەی بەشێکە لە مێژووی دێرینی کوردستان، یەکەم نەتەوەن لە مێژووی مرۆڤایەتیدا نووسینیان داهێناوە، بەوەش مێژووی مرۆڤایەتییان گۆڕی، هەروەها ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان لە ساڵی (2700پ.ز) لەلایەن شا هومبابا (2700- 2680پ.ز) دامەزرا و شاری شووش پایتەختی ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان بووە، کە ئێستا شارۆچکەیەکە سەر بە پارێزگای خۆزستان لە باشووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان.
ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان چەندان جار لەگەڵ دەسەڵاتدارە دێرینەکانی وڵاتی ئێراقی ئێستا تووشی جەنگ هاتووە و چەندان جار خاکی یەکتریان داگیر کردووە، لە ساڵی (2426پ.ز) یەکێک لە شاکانی ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان لە خانەوادەی شاهانەی ئاوانییەکان، هێرشی کردە سەر دەوڵەتە شاری ئووری یەکەمی سۆمەری و داگیری کرد، لەو هێرشەدا شا بالولو (2426- 2464پ.ز) شای دەوڵەتە شاری ئووری یەکەمی سۆمەریی بە دیل گرت، بەوەش کۆتایی بە دەسەڵاتی ئەو دەوڵەتە شارە هات و بۆ ماوەی (326) ساڵ بووە بەشێک لە ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان ، بەڵام هەندێ سەرچاوەی مێژوویی دەڵێن بۆ ماوەی (356) ساڵ بووە، کە دەکەوێتە نێوان ساڵانی (2100- 2426پ.ز) ، یان دەکەوێتە نێوان ساڵانی (2070- 2426پ.ز) ، کە سێ کەس لە شاکانی ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان لە خانەوادەی شاهانەی ئاوانییەکان فەرمانڕەوایی دەوڵەتە شاری ئووری یەکەمی سۆمەریی کردووە، بەڵام دواتر لەلایەن دەوڵەتە شاری کیشی دووەم، کۆتایی بە دەسەڵاتداریی ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان لە خانەوادەی شاهانەی ئاوانییەکان هات، هەروەها ماوەی دەسەڵاتداریی ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان نزیکەی (2181) ساڵ، یان (2180) ساڵ بووە، کە ئەکاتە نێوان ساڵانی (2700پ.ز- 520 پ.ز، یان 519 پ.ز) . لەو ماوە درێژەدا نزیکەی (126) کەس فەرمانڕەواییان کردووە، کە سەر بە (7) خانەوادە (بنەماڵە) ی شاهانەی نەتەوەی ئیلامییەکان بوون، بەڵام دوو شای سەرەتای دەسەڵاتدارێتیی ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان سەر بە هیچ لەو (7) خانەوادە شاهانەیە نەبوون، کە ئەوانیش شا هومبابا (2700- 2680پ.ز) دامەزرێنەری ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان و شا هومبان شۆتور (2680- 2580پ.ز) ی کوڕی بوون، هەروەها ئەو حەوت خانەوادە شاهانەی، کە لە ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان فەرمانڕەواییان کردووە، ئەوانە بوون:
$یەکەم:$
خانەوادەی شاهانەی ئاوانییەکان، کە ماوەی دەسەڵاتدارێتییان ئەکەوێتە نێوان ساڵانی (2580پ.ز- 2100پ.ز، یان 2070پ.ز) و بۆ ماوەی (510) ساڵ یان (480) ساڵ فەرمانڕەواییان کردووە، لەو ماوەیەدا نزیکەی (17) کەس لەو خانەوادە شاهانەیە فەرمانڕەوایی ئیمپراتۆریای ئیلامییەکانیان کردووە.
$دووەم:$
خانەوادەی شاهانەی سێماشکییەکان، کە ماوەی دەسەڵاتدارێتییان ئەکەوێتە نێوان ساڵانی (2100پ.ز، یان 2070پ.ز- 1928پ.ز) و بۆ ماوەی (172) ساڵ، یان (142) ساڵ فەرمانڕەواییان کردووە، نزیکەی (17) کەس لەو بنەماڵەیە فەرمانڕەوایی ئیمپراتۆریای ئیلامییەکانیان کردووە.
$سێیەم:$
خانەوادەی شاهانەی ئایپارتیدییەکان، کە ماوەی دەسەڵاتداریەتیان ئەکەوێتە نێوان ساڵانی (1970پ.ز- 1500پ.ز) و بۆ ماوەی (470) ساڵ فەرمانڕەواییان کردووە، نزیکەی (30) کەس لەو بنەماڵەیە فەرمانڕەوایی ئیمپراتۆریای ئیلامییەکانیان کردووە.
$چوارەم:$
خانەوادەی شاهانەی کیدینیودییەکان، کە ماوەی دەسەڵاتدارێتییان ئەکەوێتە نێوان ساڵانی (1500پ.ز- 1400پ.ز) و بۆ ماوەی (100) ساڵ فەرمانڕەواییان کردووە، نزیکەی (5) کەس لەو بنەماڵەیە فەرمانڕەوایی ئیمپراتۆریای ئیلامییەکانیان کردووە.
$پێنجەم:$
خانەوادەی شاهانەی ئیگێهالکیدییەکان، کە ماوەی دەسەڵاتدارێتییان ئەکەوێتە نێوان ساڵانی (1400پ.ز- 1200پ.ز) و بۆ ماوەی (200) ساڵ فەرمانڕەواییان کردووە، نزیکەی (13) کەس لەو بنەماڵەیە فەرمانڕەوایی ئیمپراتۆریای ئیلامییەکانیان کردووە.
$شەشەم:$
خانەوادەی شاهانەی شوتروکیدییەکان، کە ماوەی دەسەڵاتدارێتییان ئەکەوێتە نێوان ساڵانی (1200پ.ز- 970پ.ز) و بۆ ماوەی (230) ساڵ فەرمانڕەواییان کردووە، نزیکەی (13) کەس لەو بنەماڵەیە فەرمانڕەوایی ئیمپراتۆریای ئیلامییەکانیان کردووە.
$حەوتەم:$
خانەوادەی شاهانەی شانشینی هومبان- تەهریدییەکان (ئیلامییە نوێیەکان) ، کە ماوەی دەسەڵاتدارێتییان ئەکەوێتە نێوان ساڵانی (970پ.ز- 520پ.ز، یان 519پ.ز) و بۆ ماوەی (450) ساڵ، یان (451) ساڵ فەرمانڕەواییان کردووە و نزیکەی (31) کەس لەو بنەماڵەیە فەرمانڕەوایی ئیمپراتۆریای ئیلامییەکانیان کردووە.
شا هومبابا (2700- 2680پ.ز) یەکەمین دامەزرێنەری ئیمپراتۆریای ئیلامییەکانە، کە ناوی لە داستانی گەلگامێشدا بە خواوەند هاتووە، خواوەند هومبابا بەپێی بیروباوەڕی سۆمەرییەکان یەکێک بووە لە خواوەندە گەورەکانی سۆمەری، کە لەناو دارستانی دارە ئەرزی سوورە چنارەکانی شاخی لەبنانو ژیاوە، کە لەڕاستیدا دارستانی داری ئەرزی سوورە چناری شاخی لەبنانو، ئەکەوێتە شاخەکانی یەکێک لە کەنارەکانی لەو دوو لقەی، کە ڕووباری فەرهات (فورات) ی لێ سەرچاوە ئەگرێت و ئەکەوێتە باکووری وڵاتی میزۆپۆتامیا، لە سنووری باکووری کوردستان، دواتر هومبابای خواوەند لەگەڵ گیلگامێش (2776- 2650پ.ز) شای دەوڵەتە شاری ئوروک بووە، کە یەکێکە لە دەوڵەتە شارەکانی سۆمەرییەکان و ئەینکندۆی هاوڕێ و هاودەمی ڕووبەڕووی یەکتری بوونەتەوە و دوای شەڕێکی سەخت، گیلگامێش و ئەینکندۆ توانییان خواوەند هومبابا بکوژن و بەشێک لە دارە ئەرزی سوورە چنارەکان لە شاخی لەبنانو ببڕن و لە ڕێگەی ڕووباری فەرهات (فورات) بەرەو شاری ئوروک و نیپپور لە خوارووی وڵاتی میزپۆتامیا ڕەوانەی بکەن، بەڵام لەڕاستیدا ئیمپراتۆر هومبابا (2700- 2680پ.ز) دامەزرێنەری ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان بووە، کە لە ساڵی (2700پ.ز) دایمەزراندووە و نەزانراوە ئیمپراتۆر هومبابا (2700- 2680پ.ز) لە ساڵی چەندی سەدەی (28پ.ز) لەدایک بووە، بەڵام زانراوە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستانی چەقی وڵاتی زاگرۆسی کۆن (کوردستان) ی ئێستا لە دایک بووە و خانەوادەکەی، کە ناوی نەزانراوە، یەکێک بووە لە خانەوادە ناودارەکانی ئەوکاتەی ناو نەتەوەی ئیلامییەکان.
شا هومبابا (2700- 2680پ.ز) ، کە بە دامەزرێنەری ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان ناسراوە، بیری لە دامەزراندنی ئیمپراتۆرێک بۆ نەتەوەکەی کردووەتەوە، ئەوە بوو لە ساڵی (2700پ.ز) ئیمپراتۆریای ئیلامییەکانی دامەزراندووە، خۆی بووە بە یەکەم شای ئەو دەوڵەتە دێرینەی کوردان و دەستی کردووە بە ئاوەدانکردنەوەی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی و بازرگانیکردنی ئەو سەردەمەی وڵاتەکەی پێشخستووە و خۆشگوزەرانیی بۆ نەتەوەکەی دەستەبەر کردووە و ئاساییشی بەرقەرار کردووە، هەروەها پەیوەندیی دۆستانەی لەگەڵ دەوڵەتە شارەکانی سۆمەرییەکان لە وڵاتی میزۆپۆتامیای دێرین درووست کردووە، بەڵام نەزانراوە لە تەمەنی چەند ساڵیدا بووە کاتێ لە ساڵی (2680پ.ز) دا کۆچی دوایی کردووە، ئەمەش دوای (20) ساڵ لە فەرمانڕەواییکردنی ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان، کە زانراوە لە شاری شووشی پایتەختی ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان کۆچی دوایی کردووە و هەر لەوێش ئەسپاردەی خاک کراوە، لە دوای خۆیشی کوڕەکەی بە ناوی شا هومبان شۆتور (2680- 2580پ.ز) بووە بە دووەم شای ئیمپراتۆریای ئیلامییەکان.
$سەرچاوەکان:$
1- خەسرە و گۆران: کوردستان لە ‌مێژوودا، چاخە ‌کۆنەکان (100هەزار ساڵ پ.ز- 400 ی زایین) -وە: ئاسۆ کەریم- بەرگی یەکەم- هەولێر2001ز.
2- قادر ئەحمەدی: کورد و مێژوو- سلێمانی 2005ز.
3- یاسین سابر ساڵح: ئینسایکڵۆپیدیای گشتی- سلێمانی 2005ز.
4- مەنسووڕ مەخدوم: گرنگیی کورد و کوردستان لە ‌قۆناغە مێژووییەکانی ئێران تا سەردەمی ئەفشاریە-وە: ڕەفعەت مورادی- هەولێر 2008ز.
5- سەید کەمال ئیبراهیمی: کوردستان پێش لە ڕووخاندنی نەینەوا-سلێمانی 2008ز.
6- حەبیبوڵای تابانی: زنجیرە لێکۆڵینەوەکانی (هاونەتەوەیی کورد و ماد) (چاوگە-ڕەگەز- مێژووی شارستانییەت) - وە: جەلیل گادانی- هەولێر 2010ز.
7- ڕوقیە ‌بهزادی: ئاریایی و نائاریایی لە ڕوانگەی کۆنی مێژوودا- وە: فەرهاد خۆشناو- هەولێر 2011ز.
8- د . جەمال ڕەشید ئەحمەد و د . فەوزی ڕەشید: مێژووی کۆنی کورد- وە: ملکۆ کەلاری- سلێمانی 2011ز.
9- د . یوسف مەجید زادە: مێژووی شارستانییەتی میزۆپۆتامیا/ بەرگی یەکەم- وە: سەمیر حوسىێن- سلێمانی 2012ز.
10- ڕۆمەن گیرشمەن: مێژووی ئێران لە سەرەتاوە هەتا هاتنی ئیسلام- وە: سەڵاحەدین ئاشتی- سلێمانی 2013ز.
11- عومەر ئیسماعیل مارف: تۆمارەکانی مێژوو- سلێمانی 2013ز.
12- سۆران حەمەڕەش: کورد کێیە؟- لەندەن 2013ز.
13- کەلسومە جەمیل عەبدلواحید: مێژووی کۆنی ڕۆژهەڵاتی نزیک-هەولێر 2015ز.
14- باقر یاسین: ڕیشەکێشکردن و دیکتاتۆری و تاکباوەڕیی لە ‌ئێراق- وە: سەباح ئیسماعیل- سلێمانی 2015ز.
15- باقر یاسین: کەسێتیی تاکی ئێراق- وە: سەباح ئیسماعیل- سلێمانی 2016ز.
16- کۆمەڵێک نووسەر: داستانی گیگامێش- وە: شاسوار هەرشەمی-سلێمانی 2017ز.
17- باقر یاسین: مێژووی خوێنڕێژیی لە ئێراقدا- وە: سەباح ئیسماعیل-تاران 2019ز.
18- هورمزی بیگلەری: چیانشینانی زاگرۆس-وە: حەمەی حەمە سەعید-تاران 2019ز.
19- ئینتەرنێت- ویکیپیدیای ئازاد.[1]