=KTML_Bold=Dr. #Nûredîn Zaza# : 1919 – 1988=KTML_End=
#Konê Reş#
(Pêşmergeyê ku ji berî 35 salan ve li Lozanê ji hespê xwe peya bûye!)
Bi helkeftina ku 35 sal (di roja 07-10-2023an de temam dibe) di ser koçkirina lehengê Kurd Dr. Nûredîn Zaza (1919/ Maden – 1988/ Lozan) re derbas dibe, xweş e ku em kurtiyekê ji têkoşîna wî, ked û xebata wî ji xwendevanên xwe re bêjin û şanî wan bikin. Mixabin ku heta niha, me ew mafê wî, yê ku ji me tê xwestin lê venegerandiye. Me navê wî, baş bi nifşê nû re nedaye naskirin. Evê ku jiyana xwe bi van çend gotinên kurt li ser kêla gora rêhevalê xwe Dr. Nûrî Dêrsimî daye zanîn:
Li ser vê riya dijwar
Min jî kire pir hawar
Da ji bo we rojekê
Dinya bibe gulbihar.
Erê, Dr. Nûredîn Zaza, tev jiyana xwe di ber gelê Kurd de xerc kiriye, tevî ku gelek zilm û zor hatin serê wî ji girtin, zindankirin û sirguniyê. Lê wî negot ez poşman im. Îro, bi min xweş e ku ez wî, di vê nivîsê de wek nivîskarekî kovara Hawarê ji we xwendevanên kovara The Hall Kurdî re bidim naskirin.
* * *
Di sala 1930î de, dema ku bi birayê xwe Dr. Nafiz Beg Zaza re ji neçarî binxetî Sûriyê bûn, temenê wî 11 sal bûn. Di sala 1931ê de tevlî kerwanê penaberên kurd li Şamî bûn. Ewên ku ji tirkiyê, ji ber Kemalîstan reviyabûn Sûriyê, piştî serhildana Şêx Seîd û Agiriyê. Li Sûriyê desthilata Fransî ew kiribûn bin rûniştina zorê de li Şamê, ew kes jî ev bûn: Mîr Celadet Bedirxan, Dr. Kamîran Bedirxan, Memdûh Selîm Beg Wanî, Hemza Beg Miksî, Osman Sebrî, Qedrî Beg Cemîl Paşa, Ekrem Beg Cemîl Paşa, Bedrî û Mihemed Beg Cemîl Paşa, Haco û zarokên xwe. Hingê welatparêzê Kurd Elî Axa Zilfo yê ku ji Kurdên Zaza bû, mala xwe tevî xulam û xizmetkarên xwe ji wan re terxan kiribû. Di wê mişextiyê de Dr. Nafiz birayê xwe Nûredîn di dawa Mîr Celadet Bedirxan de sinet kir û bûn kirîvê hev. (Her ku ez diçim serdana dotmîr Sînemxan Celadet Bedirxan li Hewlêrê û dibe qal û behsa Dr. Nûredîn Zaza, ew navê wî hilnade, bi tenê dibêje; Kirîvo).
Li Şamê, Dr. Nafiz, birayê xwe Nûredîn bi perwerde, şîret û xwendin mezin kir. Ew di dibistana Layîk a Fransî de li Şamê bi xwendin da. Paşê di zankoyên Beyrûtê de. Piştî ku Dr. Nafiz bû bijîşkê artêşa Fransî û hat Eyndîwerê û Qamişlo, her pêlekê Nûredîn dihat serdana wî, bêhinvedanên xwe li cem derbas dikirin û di encam de serwextî jiyana civaka xelkên Cizîrê dibû. Di sala 1941ê de dema ku li Beyrûtê dixwend, dest bi nivîsandina zimanê Kurdî kir û gotar û çîrokên xwe ji kirîvê xwe Mîr Celadet Bedirxan re dişandin, Mîr jî di kovara Hawarê de belav dikirin.
Mirov dikare li kovara Hawarê vegere, gotar û çîrokên wî yên ku di bin navê (Nûredîn Ûsif) de nivîsandine, bixwîne:
Yekemîn nivîsa wê bi navê (Xurşîd), di kovara Hawarê, hejmara 27, sala 1941an de hatiye weşandin. Du çîrokên wî bi navê Derketî û Gulê, di hejmara 29, sala 1941an de belav bûne, Du çîrokên wî bi navê Keskesor û Ji xortan re, di hejmara 30, sala 1941an de belav bûne. Du çîrokên wî bi navê Şîretên Ehmedê Xanî û Stêrk, di hejmara 32, sala 1941an de belav bûne. Çîrokek bi navê Perîşan, di hejmara 35, sala 1941ê de belav bûye. Hevîna Perîxanê, di hejmara 37, sala 1941ê de belav bûye, Xatûn an Piling, di hejmara 44, sala 1942an de belav bûye, Dê An Xûşk di hejmara 47, sala 1942an de belav bûye.
Di gotarên “serpêhatî” û “Keskesor” de wiha dibêje:
Di sala 1925an de bû, wê salê ez hîn nû diçûm dibistanê, lê dibistana tirkan bû. Rojekê kurd hatin. Xelk li dora serayê kom dibûn. Em zaro jî çûn; ew tiştê rengîn di ser serê me re sekinî bû. Lê ew ne keskesora ezmên bû. Ez bê sebir bûm. Li bavê xwe geriyam. Leşker rêz girtî bûn. Stranek digotin. Çavên wan ên tûj têrken bûn. Min ew li ser hespê dît, ez çûm cem; wî ez danim ber xwe. Min jê pirsî:
– Bavo! Ev çi keskesore li ser serayê?
– Ev ala me ye; kurê min! Ev şan û şerefa milettê kurd e!
– Berê yek sor hebû; ew çi bû bavo?
– Ew ya neyaran bû. Neyarên ku bi zor ketibûn welatê me. Em kurd îro wan ji erdê xwe derdixînin û dibin xwediyê wê.
Ev hal pir dom nekir! Rojekê dijminan dora bajêr girt. Weke gurên birçî ketin bajêr. Ala rengîn şan û rûmeta me çirandin.
Ev şanzdeh sal in ko ev hal di Kurdistanê de hikimferma ye. Û disa şanzdeh sal in ko ala rengîn di dilê min û dilê hezar xortên kurd de pêl dide.
Di gotara “Şîretên Ehmedê Xanî” de wiha dibêje: Eger hûn dixwazin her gav bextiyar bibin, û tu caran pir bedbext nebin li du tiştan bigerin: Hezkirin û xebat. Kî hez ji we dike hez ji wî bikin. Îro hez ji merivên xwe bikin; hez ji diya xwe, hez ji bavê xwe bikin, hez ji hevalên xwe bikin, piştre hûnê hînî hezkirina diya me gişan Kurdistanê bibin.
Di çîroka “Derketî” de wiha dibêje: Derketî li her derê tenê ye! Heval, bav û bira, xweşî, rehetî û serbilindî, bi tenê li welêt hene. Derketî li her derê bi tenê ye.
Digel ku Dr. Nûredîn ZAZA di serê salên 1950î de “Destana Memê Alan” çap kiriye. Ewa ku kurdînasê Fransî Rojê Lêsko (Roger Lescot), di sala 1942an de bi alîkariya Mîr Celadet Bedirxan li Beyrûtê çap kiribû. Dr. Nûredîn careke din ev Destana Memê Alan çap kiriye, piştî ku kurmanciya wê paqij kiriye, bi çend wêneyan xemilandiye û pêşgotinek dirêj û zor bedew di pêşiya wê de, di bin nasnavê xwe (Çîroknivîs) de nivîsandiye. Di vê pêşgotinê, beşê “Rewşa Edebî” de wiha dibêje:
Di hemî stranên şer û çîrokên mewzûn ên kurdî de, beytên dirêj û beytên pir kurt hene. Ev tişt li gor bêhna dengbêj tête saz kirin. Li gor rêza si’re yên kevin, ev awayê ha bê qîmet tête jimartin. Lê li gor edebiyata îro, li gor si’rên serbest, bi erebî (الشعر الحر), (Le vers libre) bi fransîzî, dibin eserên pir hêja. Eger şair û edîbên me usûlên erebî û farsî berdin û di folklora xwe de li çare ya xwe bigerin û ilhama xwe jê bistînin, ne bi tenê ewê tiştên bijarte bînin meydanê, lê ji cîhanê re serweta xwe ya milî, ya mezin bidin zanîn û wan heyran bihêlin.
Sê bijarte ji fikrên Dr. Nûredîn Zaza (Çîroknivîs), ji pêşgotina Memê Alan:
– Memê Alan dibe şahesereke exlaqî û nemir, wek ên Sophocle/ Sofokle ê Yewnanî, an Shakspear/ Şekespîr ê Îngilîzî û yên din..
– Divê em bizanin ko Ehmedê Xanî çiraya kurdîtiyê 100 salî berî Hêgel û 150 sal berî Markes aniye dine. Di dîtina wan de, bê şik ferq hene.
– Ma ne gereke ku jin û mêrên me adetên xwe yên kevin û hêja vejînin û ji dinê re nîşan bidin, ku kurd ne li paş miletê din in!
Hem jî di rûpelê pêşî de ji wê pêşgotinê, bang li Kurdan kiriye û gotiye:
Gelî Kurdan! Eger hûn naxwazin ji hev tarûmar û winda bibin, berî her tiştî, bi zimanê xwe bixwînin û bidin xwendin. Lê eger dixwazin xwe nas bikin û xwe bidin naskirin û hezkirin, û bi hevaltî û dostaniya miletên din re pêş ve herin û bi rûmet û serbilind bijîn, dîsa zimanê xwe bixwînin û bidin xwendin.
* * *
Berî ku navê Pêşmerge di nav kurdan de belav bibe û deng vede, wî pêşmergetî di bajaran de dikir. Pêşmergetî ne tenê bi hilgirtina tevingê û şerê çekdariyê ye, pêşmergetî bervedêriya di ber azadî, parastin, bilindkirin û pêşketina navê kurd û Kurdistanê de ye. Di vî warî de ez Dr. Nûredîn Zaza di pey Dr. Kamîran Bedirxan û Tewfîq Wehbî beg re dibînim. Ew sêyemîn pêşmegeyê Kurd e li Ewropa ku xebat û bizavek ji dil û can di ber gelê xwe de kiriye. Ew ji pêşengên xwendekaranên kurd bû li Ewropa.
Di serê sala 1949an de, wî û çend hevalên xwe (Komela Xwendekaranên Kurd li Ewrûpa: Kurdish Students Society in Ewrope/ KSSE) damezirandin û wî ji hevalên xwe bêtir, xwe di ber de diwestand û serkêşiya wê dikir. Vê komelê yekemîn rojname bi navê (Dengê Kurdistan), bi zimanê Fransî, Inglîzî û Kurdî li Ewropa weşandin. Têde zilm û zora dagîrkerên Kurdistanê ji Ewropiyan re diyar dikirin. Û Navê Kurd û Kurdistanê bilind dikirin.
Piraniya babetên vê rojnameyê “Dengê Kurdistan” yên bi zimanê Kurdî, Fransî û Ingilîzî, Dr. Nûredîn dinivîsand, hem jî wî, tev babetên wê berhev û çap dikirin.
Di sala 1956an de, dema ku xwendina xwe li Swêsrayê bi dawî tîne û dizîvire Sûriyê, rojnameyên Sûriyê li Şamê, bi manşeteke stûr, wiha dinivîsînin: (Vegera kurê Sûriyê yê wefadar Dr. Nûredîn Zazaعودة ابن سورية البار الدكتور نور الدين ظاظا/ ). û di zanîngeha Şamê de dersên sosyolojî û pedagojîyê dide.
Di roja 14-06-1957an de dema ku Partiya Demokratî Kurdistan li Sûriyê hat damezirandin Dr. Nûredîn Zaza dibe serokê wê.
* * *
Di roja 15-02-2019an de, bi helkeftina ku (100) sal di ser rojbûna Dr. Nûredîn Zaza re derbas bû, weşanxaneya SÎTAVÊ ev pirtûkeka ku min bi navê “Dr. Nûredîn Zaza/ Kurdê Nejibîrkirinê”, berhev kiribû, çap kiriye. Min di vê pirtûkê de xebat, çalakî û berxwedanên wî li Sûriyê, Libnan û Ewropa baş anîne ziman, herwiha berhemên wî. Hem jî, min du eserên wî yên giring têde belav kirine; yek jê ew raporta ku sala 1960î, di zindana Mezê de li Şamê nivîsandiye û pêşkêşî dadgeha Şamê ya bilind kiriye, ya din, ew pêşgotina bedew û bi nirx ku ji destana Memê Alan re nivîsandiye.[1]