ناڤێ بابەت: پلێتێن تەکتونی
ناڤێ نڤیسەر: #زەمەن کەرەم ڕەشید#
پێک هاتینە ژ پارچەیرک ژ تیفکلێ ئەردی و پوشەرێ سەرڤەیا ئەردی، کو پێکڤە ب لیتوسفیر دهێتە نافکرن، ستیراتیا ڤان پلێتان نێزیکی (100کم) (62میل) و ژ دوو جورێن سەرەکی یێن مادان پێکهاتینە (تیفکلێ ئوقیانوسان …سیال ل سلیکون و ئەلەمنیوم) پێکهاتا دوو جورێن تیفکلی جیاوازیەکا بەرچاڤ هەیە ، دگەل بەرێ بازلت یێ مافیک کو زالن بسەر تیفکلێ ئوقیانوساندا ، ل دەمەکێدا تیفکلێ کیشوەران ب شێوەیەکێ بنەرەتی ژ بەرێ گرانیتی فێلسیکی چر پێک دهێت .
سنورێ جیاواز یێ پلێتان دشێین ب سێ جوران پولین بکەین.
1-سنورێ جیاواز ، کو پلێتین تەکتونی ژێک جودا دبن ب ئارستێ پێچەوانە دلڤن ، رێکێ ب لیتوسفێرێ نی ددەت کو ماگما بهاڤێژیتە ژدەرڤە ، ئەڤە یان ل ناڤەراستا زەریایاندا ( ئەوا دبءژنێ بەلڤبونا بنێ زەریای ) یان ل رەخێن کیشوەران دەزاندا رودەت.
2-سنورین ئێگرتی، کو پلێت بەرەف ئێکدو دچن ، پلێتەک یان دبن پلێتەکێ دیدا درێژاهیا ناوچەیاکا بن ئاڤیدا نقوم دبیت یان پلێت بەر ئێک دکەڤن چونکی هیچ ژوان نەشێن بن ئاڤ ببن.
3-گهورینا سنورێ خەلەت.«، بەرێکرا چونا ئاسویی، کو پلێت ب شێوەیەکێ ئاسویی بەر ئێک دجن.
زانایێن جیولوجی ب گشتی لسەر هندێ ئێک باوەری هەیە کو ئەڤ پلێتێن تەکتونی لخوارێ بەحس دکەین دنوکەدا لسەر رویێ ئەردی هەنە سنورێ وان ب نێزیکی دهێتە دەست نیشانکرن.
هندەک جارا پلێتێن تەکتونی دابەش دکەنە ب سەر ( سێ ) بەشاندا وەکی…
1-پلێتێ سەرەکی (یان دەسپێکی)
2-پلێتێ بچیک(یان لاوەکی)
3-پلێتێ مایکروپلێت(یان پلێتێ سێیێ).
بو ڤێ مەرەمێ دڤێت بزانینن کو پلێتێ سەرەکی پێکهاتیە ژ هەر پلێتەکێ روبەرێ وی زێدەتر بیت ژ (20)ملیون کم2 (7.7ملیون میل چارگوشەیی.
1-پلێتێن سەرەکی نمونە…..
ا-پلێتێ ئەفریقی (61,300,000 کم2 (23,700,000 میل چوارگۆشە) .
ب-پلێتێ جەمسەرێ باشور -پلێتێ تەکتونی سەرەکی ئەنتارکتیکا و بنێ زەریا دەوروبەر بخوڤە دگریت (60,900,000 کم2) (23,500,000 میل چوارگۆشە).
ج-پلێتیێ ئۆراسیا – پلێتیێ تەکتۆنیکی کو زۆربەیا کیشوەرێ ئۆراسیا بخوڤە دگریت – 67,800,000 کم2 (26,200,000 میل چوارگۆشە).
د-پلێتێ هیندۆ-ئۆسترالیا – پلێتێ تەکتۆنیکی یێ سەرەکی کە ژبەر تێکهەلبونا پلێتێ هند و ئوسترالی دروست بویە (هندەکجار ب دوو پلێتێن تەکتۆنیکی جیاواز دهێنە دانان ) – 58,900,000 کم2 (22,700,000 میل چوارگۆشە).
ه-پلێتێ ئوسترالی – پلێتەکێ تەکتونی یێ مەزنە کو ژ پلێتێ هیندۆ-ئۆسترالیا هاتیر جوداکرن نزیکەی 3 ملیۆن ساڵ بەری نوکە – 47،000،000 کم2 (18،000،000 میل چوارگۆشە).
و-پلێتیێ هندی – پلێتیێ بجیک کو ژ گۆندوانا جودا بویە – 11,900,000 کم2 (4,600,000 میل چوارگۆشە).
ی-پلێتێ ئەمریکا باکوور – پلێتێ تەکتونی مەزن کو زوربەیا ئەمریکای باکوورڤەگرتیە ، گرینلاند و بەشەک ژ سیبیریا بخوڤە دگریت – 75,900,000 کم2 (29,300,000 میل چوارگۆشە).
ل- پلێتێ زەریا هێمن – پلێتێ تەکتونی ئۆقیانوس دبن زەریا هێمن – 103,300,000 کم2 (39,900,000 میل چوارگۆشە).
ک-پلێتێ ئەمریکا باشوور – پلێتێ تەکتونی سەرەکی کو زوربەیا ئەمریکا باشوور و بەشەکێ زور باشوورێ ئەتڵەسی بخوڤە گرتیە – 43,600,000 کم2 (16,800,000 میل چوارگۆشە).
پلێتێن بچیک:
ئەف پلێتە بچیک گەلەک جارا د نەخشێن سەرەکیدا نیشان نادەن ، چونکی زورینەیا وان روبەرەکی ئەردی یێ بچیک بخوڤە دگرن ، پلێتێ بچیک پێکهاتیە ژوان پلێتان کو روبەرێ وان کێمتر بیت ژ ( 20ملیون کم2(7.7ملیون میل چارگوشەی).
نمونە بو ڤان پلێتان:
ا- پلێتێ عەرەبی – روبەرێ وی – 5,000,000 کم2 (1,900,000 میل چوارگۆشە).
ب- پلێتێ بۆرما – ل باشوورێ ڕۆژهەڵاتێ ئاسیا – 1,100,000 کم2 (420,000 میل چوارگۆشە).
ج- پلێتێ کاریبی - پلێتەکێ تەکتونی زوربەیا زەریا و بەشەک ژ ئەمریکا ناڤەراست و دەریا کاریبی ب خوڤە دگریت.– 3,300,000 کم2 (1,300,000 میل چوارگۆشە).
د. پلێتێ هیندی – ئەف پلێتە ژ گۆندوانا جودا بویە – 11,900,000 کم2 (4,600,000 میل چوارگۆشە).
ه- پلێتێ نازکا – ژ حەوزا ڕۆژهەڵاتی زەریاهێمن – 15,600,000 کم2 (6,000,000 میل چوارگۆشە).
مایکروپلێت:
ئەف پلێتە گەلەک جارا دگەل پلێتێ سەرەکی تەنشت ئێکو دوو لسەر نەخشێ جیهانێ پلێتێن تەکتونی گروپ دکەن.
مایکروپلێت پێکهاتیە ژ هەر پلێتەکێ کو روبەرێ وی کێمتر بیت ژ 2 ملیون کم2.
نمونە:
ا- پلێتێ لواندل – باشوورێ ڕۆژهەڵاتێ ئەفریقا بخوڤە دگریت .
ب-پلێتێ ڕۆڤوما
ج- پلێتێ جەمسەرێ باشوور
د- پلێتێ روژئاڤایێ جەمسەری باشوور
ه- پلێتێ ئوسترالی
و- پلێتێ کاریبی
ی- پلێتێ پەنەما
د- مایکرۆپلێتێ گزیرتا پورتوگال-ڤێرجین
ع- مایکرۆپلێتێ باشوورێ جامایکا
غ- پلێتێ ئۆراسیا
ک- پلێتێ ئەدریاتیک
ل- پلێتێ ئەنادۆڵ
م- پلێتێ ئێران
ن- پلێتی نازکا
ز- پلێتێ زەریا هێمن. [1]