شاری هەڵەبجەهەڵەبجە دەکەوێتە گۆشەی باکوری خۆرهەڵاتی باشووری کوردستان و (78) کیلۆمەتر لە باشوری ڕۆژهەڵاتی شاری سلێمانیسلێمانیەوەیە و لەسەر هێڵی درێژی 46 پلەی خۆرهەڵات و نێوان دوو هێڵی پانی (35-36)ی باکوورو ڕووبەرەکەی (1594) کیلۆمەتر دوجایە (726) مەتر لە ئاستی ڕووی دەریاوە بەرزە (16) کیلۆمەتر لە سنوورەکانی ئێرانەوە دوورەو (75) کیلۆمەتر هاوسنورە لەگەڵ ئێراندا، لە ڕۆژهەڵاتەوە شاخی شنروێشنروێ و لە باکوورەوە چپای هەورامانهەورامان و لە باشوورەوە زنجیرە شاخی باڵامبۆ لە باکوور و ڕۆژئاواوە دەریاچەی سیرواندەریاچەی سیروان دەوریان داوە.
سەبارەت بە بنچینەی ناوی هەڵەبجە چەندین ڕاو بۆچون و گێرِانەوە هەن، ڕایەک دەڵێت لە (عەجەب با)ی فارسیەوە هاتووە، ڕایەکی تر دەڵێت لە وشەی (هەڵوژە)وە هاتووە، ڕایەکی تر دەڵێت لە وشەی (ئەڵەبجا)وە هاتووە کە ئاماژەیە بۆ ناوی (ئەڵەب ئەرسەلان) ڕایەکی تر دەڵێت لە وشەی (حەلەب)ەوە هاتووە کەشارێکە لە سوریاو خەڵکی بۆ کارو باری بازرگانی کە ڕوویان کردۆتە ئەو شارە وتویانە شارەکەمان لە (حەلەب) ئەچێت ئیتر ناویان ناوە (حەلەبچە) واتە (حەلەبی بچوک) لەگەڵ چەندین ڕاو بۆچوونی تر لەسەر وشەی هەڵەبجە.
سەرچاوە مێژوویەکان سەرەتای بونیاتی شاری هەڵەبجە دەگێرِنەوە بۆ ساڵانی (1850-1860)ی زایینی لەسەردەمی دەسەڵاتی تورکەکاندا هەر ئەو سەرچاوانەش عەشیرەتی جاف بە بونیاتنەری شاری هەڵەبجە دەزانن، هەندێک لە ڕیش سپی و پیاوە دێرینەکان دەڵێن هەڵەبجە لەلایەن بەگەکانی (شیوە کەڵ)ەوە بونیات نراوە کەلە دواییدا لەناو هەڵەبجەییەکاندا بە (13) ماڵە ناسراون، بە گشتی سەرچاوە مێژوویەکان دەڵێن ساڵی (1889) بەفەرمانی تورک هەڵەبجە کراوە بە قەزا، ساڵی (1940) بۆ یەکەم جار کارەبا گەیەنراوەتە هەڵەبجە لە ساڵی 1925 یەکەم قوتابخانەیتیادا کراوەتەوەو ساڵی 1929 یەکەم نەخۆشخانە کراوەتەوە لە هەمان ساڵیشدا تۆرِی ئاوی خواردنەوە بەناوشاردا دابەش کراوە، ساڵی 1924 بۆ یەکەم جار ڕێگای ئۆتۆمبیل گەیەنراوەتە هەڵەبجەو لەهەمان ساڵیشدا دایەرەی تەلەفونات کراوەتەوە، بەهۆی بە پیتی ناوچەکە لە ڕووی کشتوکاڵیەوە ساڵی 1954 کارگەی پوختەکردنی توتن کراوەتەوە.
لە بواری ڕۆشنبیرییەوە هەڵەبجە مەڵبەندێکی ڕۆشنبیری گەورەبووە و دەیان شاعیر و ڕوناکبیری هونەرمەندو ڕۆشنبیری لە ئامێز گرتووە وەک (نالینالی) کە بە دامەزرێنەری قوتابخانەی شیعری کلاسیکی دادەنرێت، مامۆستا گۆرانگۆرانیش کە بە دامەزرێنەری شیعری نوێی کوردی دادەنرێت لەم شارەدا لە دایک بووە، ئەحمەد موختارئەحمەد موختار جاف کەیەکەم کەسە دوای جەمیل سائیبجەمیل سائیب چیرۆکی کوردی نوێی نوسیوە، چەندین کەڵە شاعیری تری وەک مەولەویمەولەوی و تایەر بەگی جافتایەر بەگی جاف و ناتیقناتیق و حیلمی و ساڵح هەژار و ساڵح شارەزوورشارەزووری و ع.ع. شەونم و کاردۆخیکاردۆخی و خورشیدە بابانخورشیدە بابان ، و شاهۆ و ئەژی گۆرانئەژی گۆران .
یەکەمین قەزایە لەسەرەتاکانی سەدەی ڕابردوو خانمێکی وەک عادیلە خانم کە دایکی ئەحمەد موختار جافە تێیدا دەست ڕۆشتوو برِیاردەر بووەو ڕۆڵی قایمقامی لە ڕووی کارگێرِیەوە لەم شارەدا بینیوە.
هەڵەبجە مەڵبەندی گەورەی تەریقەتی نەقشیە بە چەشنێک گەر هەرکەسێک تا سیەکانی سەدەی ڕابردووش ئەلف و بایەکی لە بواری خواناسی و ئەدەبیات و تەصەوف دا زانیبێت دەبوایە لەو خانەقایانەوە فێربوایە.
لە ڕووی شۆرِشگێرِی و نیشتمان پەروەریەوە هەمیشە مەڵبەندی بە گژاچونەوەی داگیرکەرانی کوردستان بووە، یەکەمین شارە لە کوردستاندا کە خاوەنی سێ کارەساتی گەورەی وەک بۆردومانەکەی ساڵی (1974) و جینۆسایدەکەی ساڵی (1987) و کیمیابارانەکەی ساڵی (1988)ە.
لەسەرەتای ساڵانی شەستەکاندا خەڵکی ئەم ناوچەیە گەلێک جار دووچاری پەلامارو هێرشی درِندانەو بێ بەزەییانە بوونەتەوەو بەسەدان و هەزاران شەهید و قوربانیان داوە دیارترینیان ڕەشبگیریەکەی ساڵی 1974 وە ساڵی 1987 کە تیایدا بەسەدان کەس زیندە بەچاڵ کراوون و سەروەت و ماڵیان بەتاڵان براوە.
وە دواتر لە هێرشێکی درِندانەدا کە بەکارەساتی کیمیابارانکردنی شارەکە ناسراوە لە 16-03-198816-03-1988 بەچەکی کیمیاوی ئەم شارە کیمیاباران کراوە، هەزاران ژن و منداڵ و خەڵکی بێگوناهی شەهید کردووە و بەدەیان هەزار هاوڵاتی بریندار بوون دانیشتوانەکەی ئاوارەی ئێران بوون و لە ئۆردوگاکاندا ژیانیان بەسەربردووە، تا ئێستاش شوێنەواری ئەو چەکە بەسەر خەڵکی ناوچەکەو دانیشتوانەکەیەوە ماوە، لە دوای ڕاپەرِینی ساڵی 1991 خەڵکی ناوچەکە گەرِاونەتەوە و سەر زێدی باوباپیرانیان.[1]